Sommerfeld Jan starszy (Aesticampianus, Rak), pseud. Terinus Janus (zm. 1501), profesor Uniw. Krak., humanista, pisarz, poeta. Pochodził z Sommerfeld (obecnie Lubsko) w Dolnych Łużycach; od nazwy tej miejscowości urobił sobie nazwisko. Był synem Macieja, mieszczanina.
W semestrze letn. 1479 r. zapisał się S. na Uniw. Krak.; bakałarzem sztuk wyzwolonych został w semestrze letn. 1481 r., mistrzem w semestrze zim. 1485/6 r. Zapewne bezpośrednio po studiach, na pewno od semestru zim. 1487/8 r., wykładał na Wydz. Sztuk Wyzwolonych, najpierw jako extraneus de facultate, a od r. 1490 już jako członek Kolegium Mniejszego, następnie od r. 1494 do końca życia – Kolegium Większego. Objaśniał dzieła filozoficzne Arystotelesa (komentarz-autograf do „Metafizyki” zachował się w B. Jag. rkp. 510) i inne, przepisane programem podręczniki, ale wiele czasu poświęcał lekturze klasycznych prozaików (Cycerona „De amicitia”, Seneki „Epistulae ad Lucilium”) oraz humanistycznych, szczególnie dotyczących wymowy i epistolografii (w tej ostatniej wedle włoskich autorów Augustyna Datusa i Franciszka Nigra). W r. 1488 był seniorem Bursy Niemieckiej, a w r. 1492 wydzierżawił na trzy lata od rektora Jana z Latoszyna Bursę Węgierską. W sem. zim. 1494/5 był dziekanem Wydz. Sztuk Wyzwolonych. Studiował też teologię, uzyskał stopień bakałarza biblijnego i został dopuszczony do kursorycznych wykładów pism Pisma Świętego na Wydz. Teologii. Interesował się myślą patrystyczną, w szczególności św. Hieronima.
Konrad Celtis nazwał S-a uczonym, księciem filozofów, teologiem, poetą i mówcą. Uczniowie, w epitafiach pośmiertnych poświęconych mistrzowi, sławili jego znajomość różnych nauk. «Mąż to» – pisał Henryk Bebel – «najświatlejszy w każdej dziedzinie nauk, mówca a zarazem poeta w równym stopniu, filozof i astronom, w naszych czasach jeśli nie pierwszy, to niewielu mu dorównuje». W jego wielostronnych zainteresowaniach dominowały zamiłowania humanistyczne. Nade wszystko podziwiano jego kunszt pisarski; «non contemnendus scriptor» zanotowano w księdze promocji Wydz. Sztuk Wyzwolonych Uniw. Krak. S. nie posiadał znaczniejszych prebend kościelnych; przekazywana w literaturze (W. Wisłocki, G. Bauch, L. Hajdukiewicz) informacja, iż był kanonikiem w kolegiacie św. Floriana, nie znajduje potwierdzenia w źródłach.
S. był blisko związany z kołami humanistycznymi Krakowa; został członkiem Sodalitas Litteraria Vistulana obok Wojciecha z Brudzewa, Wawrzyńca Korwina, Jana Ursyna starszego, Jana Heydeckego z Dąbia i innych. Sodalitas ta, jak przypuszczał J. Fijałek, zbierała się w dzierżawionej przez S-a Bursie Węgierskiej. Filipa Kallimacha i K. Celtisa uważał S. za swych mistrzów. Z Celtisem utrzymywał przez wiele lat kontakt korespondencyjny, propagował jego twórczość, przysyłał mu do oceny próbki swej twórczości, m.in. poetyckie epitafium na śmierć Kallimacha. Dzięki Celtisowi mógł poznać najnowsze komentarze do dzieł Auzoniusza i Marcjalisa oraz nowe edycje pism G. Pico della Mirandoli i Poliziana.
Z działalności pisarskiej, komentatorskiej i wydawniczej S-a są znane: Grammatica Petri Heliae utilissima veri Prisciani imitatoris cum […] brevi quadam commentatione in eundem (Strasburg 1497, M. Flach), Libaniusza, Epistulae cum adiectis […] argumentis (b.m.w. 1504, J. Clymes) oparte na łacińskim tłumaczeniu F. Zambeccariego oraz podręcznik Modus epistolandi […] viginti genera epistolarum complectens (pierwodruk dopiero: Kr. 1513, F. Ungler i W. Lern, w XVI w. jeszcze 5 wyd.). Podręcznik ten wzorowany był na wcześniejszym opracowaniu prof. retoryki w Padwie F. Nigra. Zdaniem H. Barycza, w części zawierającej przykłady listów zamieścił S. te, które mimo swej fikcyjności stanowią bogate źródło ciekawych wiadomości o epoce, ludziach, stosunkach i życiu codziennym Uniw. Krak. (np. satyryczne uwagi na temat przechwałek profesorów o swej popularności wśród studentów). S. znany był z roztaczania opieki w bursach nad scholarami przybyłymi do Krakowa, stąd zwano go «vir bonus».
S. zgromadził pokaźną bibliotekę, w której dostrzec można jasno zarysowaną koncepcję, staranną selekcję i wewnętrzną logikę. Znalazły się tu dzieła z różnych dziedzin, od filozofii i matematyki po teologię. Najcenniejszą jej część stanowią utwory literackie autorów klasycznych, starochrześcijańskich, a także humanistów, m.in.: „Orationes” Cycerona, „Tragoediae” Seneki, „Fastorum libri” Owidiusza, „Noctes Atticae” Geliusza, „Asinus aureus” Apulejusza, „Opera” Boecjusza, „Philobiblion seu de amore librorum” Ryszarda de Bury, „Genealogia deorum” Boccaccia, „Epigrammata” Hieronima Balbusa, „Rhetoricorum libri” Jerzego z Trapezuntu, „Commentaria in Platonem” Marsyliusza Ficina, „Opera omnia” Poliziana, „De aspiratione Liber” Jana Pontana. Dzieła te noszą ślady intensywnej lektury, są opatrzone obfitymi, ciekawie sformułowanymi glosami. W testamencie, którego egzekutorami byli: Michał Falkener z Wrocławia, Jan Heydecke z Dąbia i Leonard Myszkowski, zapisał S. bibliotekę Kolegium Większemu Uniw. Krak. Zmarł w Krakowie 22 X 1501.
Wykonawcy testamentu S-a po długotrwałym procesie spadkowym, o czym świadczą akta rektorskie, musieli sprzedawać książki, by pokryć pozostałe po nim długi. Stąd egzemplarze książek znajdują się dziś nie tylko w B. Jag., lecz także m.in. w bibliotece augustianów w Krakowie i cystersów w Mogile oraz w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Ogółem zachowało się ok. 240 druków i 5 kodeksów rękopiśmiennych.
Estreicher; Nowy Korbut, III; Enc. Wiedzy o Książce; Literatura Pol. Enc., II; Filoz. w Pol. Słown.; Słown. Pracowników Książki Pol.; Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Composuerunt M. Kowalczyk, A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, G. Zathey, M. Zwiercan, Wr. 1984 III 161–3; Wisłocki W., Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagellonicae, Kr. 1900 s. 466–71; – Barycz, Hist. UJ; tenże, Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Kat. 1979 s. 89, 91, 94–6, 101; Bauch G., Deutsche Scholaren in Krakau in der Zeit der Renaissance. 1460 bis 1520, „Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur” 1901 s. 124–6; tenże, Johannes Rhagius Aesticampianus in Krakau, seine erste Reise nach Italien und sein Aufenthalt in Mainz, „Archiv für Literatur-Geschichte” 1884 s. 322–5; Dzieje UJ, I; Fijałek, Studia do dziej. Uniw. Krak.; Ganszyniec R., Polskie listy miłosne dawnych czasów, Lw. 1925; Gorzkowski A., Paweł z Krosna. Humanistyczne peregrynacje krakowskiego profesora, Kr. 2000; Hajdukiewicz L., Biblioteka Macieja z Miechowa, Wr. 1960; Jenč R., Stawizny serbskeho pismowstwa, Budyšin 1954; Kruszyński T., Łużyczanie w Krakowie, „Tyg. Powsz.” 1953 nr 22; Markowski M., Dzieje Wydziału Teologii Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1397–1525, Kr. 1996; Morawski, Hist. UJ, II; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, W. 1966; Rupprich H., Der Briefwechsel des Konrad Celtis, München 1934; Szelińska W., Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i początkach XVI wieku, Wr. 1966; Winniczuk L., Epistolografia. Łacińskie podręczniki epistolograficzne w Polsce w XVI w., W. 1952; Zeissberg H., Dziejopisarstwo polskie wieków średnich, W. 1877 II 275–6; – Acta rectoralia; Album stud. Univ. Crac., I 238; Conclusiones Univ. Crac.; Księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z XV wieku, Wyd. A. Gąsiorowski przy współpracy T. Jurka, I. Skierskiej, W. Swobody, Kr. 2000; Liber diligentiarum; Statuta nec non liber promotionum, s. 88, 93, 118–19.
Marian Zwiercan