Stachniuk Jan, pseud. A. Mieczkowski, M. Adamek, Stoigniew, nazwisko okupacyjne Mieczysław Adamek (1905–1963), publicysta i filozof kultury. Ur. 13 I w Kowlu na Wołyniu, w polsko-ukraińskiej rodzinie robotniczej, był synem Pawła i Franciszki z domu Rybaczyk. Wg nie potwierdzonych źródłowo relacji jedno z jego rodziców było pochodzenia ukraińskiego.
Ukończywszy czwartą klasę szkoły powszechnej pracował S. jako robotnik kolejowy. W r. 1926 dostał się do ósmej klasy Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Kowlu. W r.n. uzyskał maturę i podjął naukę w Wyższej Szkole Handlowej (WSH) w Poznaniu. W tym czasie działał w oddziale poznańskim Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej (ZPMD, w r. akad. 1928/9 – członek Zarządu, od r. 1929/30 – drugi wiceprezes) i w Bratniej Pomocy WSH. Wszedł również do Koła Braterskiego «Zetu». Po ukończeniu WSH (1930) podjął pracę w Kasie Chorych w Tucholi, następnie odbył służbę wojskową w Tomaszowie Lubelskim. Po powrocie do Poznania, od grudnia 1931 do maja 1933, pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego „Życia Uniwersyteckiego” – organu ZPMD w Poznaniu; zamieszczał tam swoje pierwsze artykuły. W r. 1932 musiał opuścić «Zet»; powodem tego były zatargi na tle osobistym. W r. 1933 opublikował nakładem ZPMD książkę Kolektywizm a naród (P.), w której usiłował pogodzić kolektywizm gospodarczo-społeczny pojmowany w sposób zbliżony do sowieckiego z niektórymi zasadami ideologii narodowej. Recenzent książki w „Ruchu Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym” (L. Całka, R. 14: 1934 z. 3) twierdził, że autor «mało ma jeszcze podstaw do zajmowania samodzielnego, dobrze uzasadnionego stanowiska». W r. 1935 ukazała się następna książka S-a: Heroiczna wspólnota narodu. Kapitalizm epoki imperializmu a Polska (P., z przedmową Feliksa Widy [-Wirskiego]), zawierająca propozycje nowego ustroju gospodarczo-społecznego dla Polski z uwypukleniem industrializacji kraju. S. użył tu po raz pierwszy wyrazu «zadruga», wywodzącego się z tradycji Słowian Południowych, dla określenia kolektywizmu społecznego, a jednocześnie elity kulturotwórczej. Postulował w niej również całkowitą emigrację Żydów z Polski i izolację mniejszości ukraińskiej, poprzez wyodrębnienie terytorialne.
W r. 1935 przeniósł się S. na stałe do Warszawy wraz ze swą ówczesną partnerką, Sabiną ze Skopińskich Różycką. W l. 1935–6 publikował w „Prosto z mostu”, lecz zaniechał dalszych kontaktów z tym tygodnikiem, bo «młodzi» obozu narodowego nie godzili się z jego skrajnym kolektywizmem (Jan Mosdorf nazwał poglądy S-a «romantyzmem kopca termitów», a jego samego «duchowym wasalem Kremla», „Prosto z mostu” 1935 nr 29). Próba współpracy z piłsudczykami z Wojskowego Biura Historycznego, dla którego napisał opracowanie U podstaw tragedii Piłsudskiego, zakończyła się na tym jednym epizodzie. Wówczas zaczął organizować wokół siebie nowy ruch polityczny. Jego trybuną stał się miesięcznik „Zadruga. Pismo Nacjonalistów Polskich” (listopad 1937 – sierpień 1939), którego redaktorem odpowiedzialnym był Józef Grzanka, a stałymi współpracownikami m.in. Antoni Wacyk, Janina Kłopocka (plastyczka, autorka znaku «Rodła»), Bogusław Stępiński, Damazy Tilgner. Członek «Zadrugi» miał kochać swój naród nade wszystko, być «sprawnym, karnym i męskim», godnym «dziedzicem Masława». Ruch skupiał głównie młodych inteligentów w pierwszym pokoleniu, którzy przybierali jako pseudonimy imiona słowiańskie (S. używał imię Stoigniew) i usiłowali odrodzić obrzędowość słowiańską (m.in. święta, kalendarz). Wśród zwolenników S-a znalazł się też rzeźbiarz Stanisław Szukalski. S. rozmyślnie prowokował opinię publiczną, rozpuszczając różne fantastyczne informacje o życiu wewnętrznym ruchu, który wkrótce rozszerzył się poza Warszawę na Łódź, Bielsko-Białą, Lublin i Tarnowskie Góry. Publicystyka „Zadrugi” reprezentowała kierunek skrajnie antytradycjonalistyczny, głosiła hasła neopogańskie, a przede wszystkim wzywała do wydźwignięcia Polski z «niżu cywilizacyjnego», którego główną przyczyną miał być katolicyzm, nazywany przez S-a «duchowym semityzmem». Poglądy S-a wyrażane na łamach „Zadrugi” wywoływały reakcje cenzury oraz oskarżenia o bluźnierstwo i uleganie wpływom faszyzmu. S. pisał stylem patetycznym, używał sformułowań ogólnikowych, chętnie wprowadzał neologizmy. W maju 1939 ogłosił pracę pt. Państwo a gospodarstwo. Geneza etatyzmu w Polsce (W.). Podjął w niej obronę etatyzmu gospodarczego jako niezbędnego wsparcia słabej dynamiki ekonomicznej społeczeństwa polskiego i zabezpieczenia przed narastającymi zagrożeniami ze strony sąsiednich państw. Podsumowaniem i rozszerzeniem poglądów formułowanych na łamach „Zadrugi” stała się wydana w sierpniu 1939, a rozprowadzana w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej, książka S-a pt. Dzieje bez dziejów. Teoria rozwoju wewnętrznego Polski (W., wyd. 2, Wr. 1990). S. uzasadniał tu obszernie tezę, że katolicyzm sprzyjał w dziejach ludzkości wytworzeniu się postawy «wegetacyjnej», przeciwstawianej przez niego postawie «heroicznej», którą kojarzył z kulturą starożytnej Grecji i Rzymu, epoką porenesansową (aż po w. XIX) w Europie oraz z protestantyzmem. Znajdował się pod wpływem myśli M. Webera i Stanisława Brzozowskiego. Dzieje bez dziejów zawierały także krytykę polskiego charakteru narodowego, jako czynnika pochodnego od personalizmu katolickiego. Katolicyzm miał wg S-a stłumić «naturalne aspiracje żywotności narodu polskiego», wytworzył «kolonię katolików mówiących po polsku» («polakatolików»), postulował więc jego eliminację. Ukazywał dodatnie strony czasów porozbiorowych, uważając, że wciągnęły one Polaków «w rytm obcego, lecz nieskończenie bardziej wytężonego życia».
W l. drugiej wojny światowej S. stronił od bezpośredniej działalności konspiracyjnej. By uchronić się od następstw donosów, wysyłanych rzekomo do władz okupacyjnych przez środowiska mu niechętne, równocześnie z rozprowadzaniem swej ostatniej książki S. upowszechniał pogłoski, że była ona plagiatem „Mitu XX wieku” A. Rosenberga. Używał wówczas nazwiska Mieczysław Adamek. Gdy w r. 1942 zaprzyjaźnione z nim osoby (Widy-Wirski, Zygmunt Felczak, Tilgner) założyły organizację «Zryw» przekształconą potem w Stronnictwo Zrywu Narodowego (SZN), stał się jego ideowym inspiratorem, pozostając jednak w cieniu. Deklaracja ideowa SZN nawiązywała do Heroicznej wspólnoty narodu, w której nie ujawniły się jeszcze sympatie neopogańskie S-a. Jako wydawnictwo podziemne sfinansowane przez Delegaturę Rządu na Kraj ukazała się w r. 1943 praca S-a pt. Zagadnienie totalizmu (W., wyd. 2, Wr. 1990). Totalitaryzm interpretował S. jako formację polityczną powstałą w wyniku przerostu socjotechniki stosowanej wobec wkraczających szeroko w XX w. na scenę polityczną mas społecznych. Stawiał tam na jednej płaszczyźnie stalinizm i hitleryzm. Publikował także w podziemnych czasopismach „Zryw” i „Kadra”. W czasie powstania warszawskiego 1944 r. walczył w randze szeregowca w oddziałach Kadry Polski Niepodległej – formacji związanej z SZN, ale wcielonej do AK. Został odznaczony Krzyżem Walecznych. Po upadku powstania trafił do obozu w Pruszkowie. Następnie uciekł z transportu jadącego do Niemiec i dotarł do Częstochowy.
W lutym 1945 wrócił S. do Warszawy, i wkrótce, dzięki Tilgnerowi, wówczas pełnomocnikowi władz ds. gospodarki na Pomorzu, znalazł się w jego grupie operacyjnej w Bydgoszczy. Po jej rozwiązaniu pracował do czerwca 1945 w tamtejszym Wojewódzkim Wydz. Przemysłowym, korzystając z protekcji Felczaka, wówczas wicewojewody pomorskiego. Nie podjął działalności politycznej, co uczynili niektórzy sympatycy jego ideologii, np. Widy-Wirski i Felczak. Pozostając osobą prywatną (utrzymywał się z handlu) starał się jednak inspirować swoimi ideami różne kręgi, również, wg Wacyka, sfery kierownicze państwa. Miał być nieoficjalnym współautorem książek Widy-Wirskiego („Polska i rewolucja”, P. 1945) oraz Felczaka („Droga wielkiej odnowy”, Bydgoszcz 1946), które nie podejmując problemu wpływu katolicyzmu na polski charakter narodowy, formułowały praktyczne propozycje rozbudowy gospodarczej kraju. W tym okresie S., posługując się pseud. A. Mieczkowski i M. Adamek, pisywał też artykuły do dwutygodnika „Zryw” oraz dziennika „Ilustrowany Kurier Polski”. Uważał, iż ludzie «Zadrugi» powinni wracać z emigracji, aby działać wspólnie w kraju w ramach ruchu, który zamierzał odtworzyć i zalegalizować.
W grudniu 1946 wyszło główne dzieło S-a Człowieczeństwo i kultura (P., wyd. 2, New York 1993 z przedmową Walentego Nowackiego, wyd. 3, Wr. 1996). Wychodząc poza obręb problemów polskich, rozwinął tu swój system historiozoficzny. Wg S-a zasadniczą własnością wszechświata jest siła, którą nazywa Wolą Tworzycielską. Rządzi ona także rozwojem ludzkości, która od fazy «biowegetacji» poprzez fazę indywidualistyczną zmierza do fazy kolektywistycznej, w tej zaś tworzenie nowych wartości kulturowych staje się powszechne. Celem tego procesu jest całkowite zapanowanie kultury nad naturą. Książka zyskała nieprzychylne recenzje, tak na emigracji („Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” z 18 IV 1947 i „Orzeł Biały” z 20 IX 1947), jak i w kraju. W tym czasie odrzucono podanie S-a o przyjęcie do Związku Literatów Polskich. Nie udało się mu też zalegalizować «Zadrugi». Nadal jednak szukał dróg zastosowania swoich idei w istniejących warunkach. Zachował się tekst jego elaboratu pt. Ideograf, który napisał dla Widy-Wirskiego, ówczesnego kierownika Min. Informacji i Propagandy. Przedstawiał w nim koncepcję państwa «nacional komunistycznego», postulował «rewizję kultury polskiej» i oderwania nacjonalizmu od tradycyjnych treści kulturowych związanych z katolicyzmem, głosił hasła «mitu kultury neosłowiańskiej» oraz «Państwa Wspólnoty Słowiańskiej». Podobne elementy zawierała niepublikowana do dziś książka Mit słowiański (mszp. w posiadaniu autora życiorysu). Kolejną próbą wpłynięcia na zmianę polskiego charakteru narodowego była praca Walka o zasady. Drugi front Trzeciej Rzeczypospolitej (W. 1947) – podobno dobrze przyjęta przez czynniki oficjalne (kontakty z Władysławem Gomułką i gen. Marianem Spychalskim ułatwił S-owi Widy-Wirski). Powtarzając dawne swe poglądy, S. wspierał się tu cytatami z tekstów ówczesnych przywódców Polskiej Partii Robotniczej: Gomułki, Edwarda Osóbki-Morawskiego, Hilarego Minca. W tym czasie wysunął pomysł zorganizowania Inst. Rekonstrukcji Kultury Narodowej; podobnie, jak i inne pozostał on w sferze niezrealizowanych dążeń; śladem samej idei była druga z nieopublikowanych książek S-a Droga rewolucji kulturowej. Studium o rekonstrukcji psychiki narodowej (mszp. w posiadaniu autora życiorysu). Napisał jeszcze prace: Chrześcijaństwo i ludzkość – swoistą analizę tej religii (ukazała się drukiem dopiero w r. 1997, Wr.), oraz Wspakultura (W. 1948). Ta druga, odwołując się do negatywnych ocen wielkich religii monoteistycznych i ich wpływu na rozwój cywilizacji, które S. sformułował już we wcześniejszych publikacjach, afirmatywnie odnosiła się do socjalizmu, jako awangardowego ruchu cywilizacji zachodniej, ostrzegając równocześnie przed możliwością, że i on ulegnie destruktywnemu oddziaływaniu «wspakultury» tj. postawy «wegetacyjnej». We wstępie autor odcinał się od powojennej grupy «Zrywu» i poglądów Widy-Wirskiego. Mimo skrajnego antytradycjonalizmu i antykatolicyzmu położenie S-a w PRL w warunkach postępującej stalinizacji stawało się coraz trudniejsze, wg Wacyka już od dłuższego czasu interesował się nim Urząd Bezpieczeństwa. Ogłosił jeszcze dwa artykuły w „Głosie Wolnych”: Czas przełamać chorobą (1948 nr 19/20) i Człowiek w drodze (1948 nr 22).
Ostatnim przejawem działalności S-a był memoriał Tragifarsa Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, który krytykował politykę wewnętrzną reżimu przewidując jego gospodarczą klęskę. Wg Nowackiego oferował w nim S. władzom opracowanie ideologii uzasadniającej zaprowadzenie w Polsce systemu socjalistycznego, bez odwoływania się do marksizmu. Pierwotnie miał zostać wręczony Widy-Wirskiemu z myślą o przekazaniu go Gomułce. Ostatecznie w r. 1949, już po usunięciu Gomułki, Stępiński dostarczył memoriał znanej sobie członkini KC PZPR Pelagii Lewińskiej, która przekazała go nieustalonej osobie. Po upływie kilku dni, 24 VIII t.r. Stępień został aresztowany. S-a aresztowano wraz z Kłopocką 3 IX. Postanowienie o tymczasowym aresztowaniu wydano dopiero 19 X, podpisał je prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej mjr Zenon Rychlik. Ostatecznie sprawę aresztowanych przekazano do Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy. Rozprawa odbyła się w lipcu 1952 w trybie tajnym. Prokurator Beniamin Weisblech początkowo żądał dla S-a kary śmierci. Wyrokiem z 9 VII t.r. skazano go na 15 lat ciężkiego wiezienia oraz 10 lat pozbawienia praw obywatelskich i przepadek mienia. Dn. 24 XII t.r. karę tę Sąd Najwyższy zmniejszył do 8 lat więzienia i pozbawienia na lat 5 praw obywatelskich, po czym na podstawie ustawy o amnestii obniżył ją do lat 7, zaliczając na jej poczet okres przebywania w aresztach. Po wyroku osadzono S-a w ciężkim więzieniu w Barczewie na Mazurach. Więźniowie polityczni byli tam przetrzymywani wraz z kryminalistami, a strażnicy stosowali bicie i tortury. Wg Zygmunta Waltera Jankego w celi «wyróżniał się osobliwością obyczajów», by zachować sprawność fizyczną uprawiał gimnastykę i biegi. W lipcu 1954 obrońca S-a złożył wniosek o przedterminowe zwolnienie. Nastąpiło to jednak dopiero po drugim wniosku 10 II 1955. Po wyjściu z więzienia S. próbował bezskutecznie opuścić Polskę; żył w biedzie. W końcu choroba o podłożu psychicznym zaprowadziła go do zakładu leczniczego w Radości pod Warszawą, gdzie zmarł 14 VIII 1963. Pochowany został na cmentarzu wojskowym na Powązkach w Warszawie w kwaterze F. Staraniem Kłopockiej i innych przyjaciół wzniesiono mu tam okazały nagrobek.
Na początku l. dziewięćdziesiątych z inicjatywy Zdzisława Słowińskiego i Wacyka nakładem wydawnictwa «Toporzeł» we Wrocławiu wznowiono, lub wydano po raz pierwszy, kilka książek S-a. Komplet jego dzieł znajduje się na stronie internetowej www.kki.net.pl/-topor.
S. rodziny nie założył.
Chojnacki W., Bibliografia zwartych druków konspiracyjnych wydanych pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, W. 1970; – Bator W., Przekorna wizja dziejów chrześcijaństwa jako schorzenia ludzkości w myśli Jana Stachniuka, „Przegl. Religioznawczy” 1999 nr 3–4 s. 49–57; Grott B., Funkcja religii katolickiej w nowożytnych dziejach Polski w interpretacji Jana Stachniuka, „Zesz. Nauk. UJ” 2001, Studia Religiolica z. 34 s. 97–112; tenże, Jan Stachniuk a Max Weber i Stanisław Brzozowski. Wokół problemu intelektualnych korzeni ruchu Zadruga, „Nomos” 2002 nr 37/38 s. 49–60; tenże, Jan Stachniuk i ruch Zadruga. Dzieje okupacyjne i powojenne, tamże 1994 nr 5/6 s. 123–43; tenże, Myśl społeczna neopogańskiej Zadrugi i jej religijne aspekty, „Zesz. Nauk. UJ” 1989, Studia Religiolica z. 21 s. 49–64; tenże, Nacjonalizm chrześcijański, Kr. 1996 s. 121–37; tenże, Neopogańska doktryna Jana Stachniuka-Stoigniewa jako przedmiot zainteresowania religioznawcy, „Zesz. Nauk. UJ” 1986, Studia Religiolica z. 15 s. 19– 27; tenże, Ruch neopogański w II Rzeczypospolitej, „Dzieje Najnowsze” R. 26: 1994 z. 1 s. 1–11; Grott B., Majchrowski J. M., Publicystyka „Zadrugi” jako jeden z przejawów krytyki kultury katolickiej w Polsce, „Zesz. Nauk. UJ” 1981, Studia Religiolica z. 6 s. 67–82; ciż, „Arkona”, „Zaranie”, „Kuźnia”, „W drodze” i „Strażnica” – pisma wydawane przez zadrużan w brytyjskiej strefie okupacyjnej w Niemczech, „Kwart. Hist. Prasy Pol.” T. 21: 1982 nr 2 s. 79–90; Jędrzejczak P., Jana Stachniuka teoria wspakultury, w: Studia z polskiej myśli filozoficznej, Red. L. Gawor, L. 1997 s. 95–108; Kawalec K., Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922–1939, W. 1989; Koźniewski K., Stoigniew Bogorzeł – dzieje żadne, ale tragiczne, w: tenże, Przekorni, W. 2000 s. 201–45; Lubczyński K., Tresura dusz: nacjonalistyczna krytyka katolicyzmu, „Dziś” R. 8: 1997 nr 1 s. 81–7; Mich W., Obcy w polskim domu. Nacjonalistyczne koncepcje rozwiązania problemu mniejszości narodowych 1918–1939, L. 1994; Piotrowski M., Służba idei czy serwilizm? Zygmunt Felczak i Feliks Widy-Wirski w najnowszych dziejach Polski, L. 1994; Potrzebowski S., Zadruga, eine völkische Bewegung in Polen, Bonn 1983; Skoczyński J., Gnoza historiozoficzna Jana Stachniuka, w: Gnoza polityczna, Red. J. Skoczyński, Kr. 1998 s. 93–102; tenże, Kolektywizm po polsku (wizja gospodarki narodowej Jana Stachniuka), „Historyka” T. 28: 1998 s. 23–51; tenże, Totalizm jako produkt uboczny (na marginesie książki Jana Stachniuka Zagadnienie totalizmu), „Kwart. Filoz.” T. 28: 2000 z. 3 s. 39–54; Tomasiewicz J., Religia, naród i państwo w neopogańskiej filozofii Jana Stachniuka, „Nomos” 1998/9 nr 24/25 s. 63–78; Wacyk A., Filozofia polska – Zadruga, Wr. 1994; tenże, Jan Stachniuk 1905–1963. Życie i dzieło, I–III (mszp. w B. Jag., sygn. Przyb. 13/77 (fot.), 19/78, 120/84); tenże, Zadruga, „Anarchistyczny Magazyn Autorów” 1994 nr 5 s. 18–20; Zadruga, un groupe nationaliste et païen en pologne, „Voloir” 1990 nr 65/67; Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej w okresie II Rzeczypospolitej i II wojny światowej, Red. J. Pietrusza, Kr. 1998; Zylbertal W. H., Jan Stachniuk: myśliciel wart przypomnienia, w: Idee i myśliciele. Filozofia polska w kontekście światowym. Red. I. S. Fiut, Kr. 2000 s. 47–58; – Janke Z. W., Razem z generałami WP i SS, „Dzien. Pol.” 1989 nr 170; – „Junges Forum” (Hamburg) 1990/91 nr 3–4 (poświęcony w całości S-owi); – AP w W.: sygn. IV–3–K–118/52 t. 1–3 (akta sprawy S-a nr 579/49); B. Ossol.: rkp. 15956 II t. 3 s. 653–4; – Relacje Antoniego Wacyka i Bogusława Stępińskiego w posiadaniu autora.
Bogumił Grott