Stachurski (Stachórski) Jan h. Ostoja (zm. 1669), generał major wojsk koronnych. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej z ziemi chełmskiej, w XVII w. osiadłej już w woj. bracławskim; był zapewne synem Macieja.
Początki kariery S-ego były związane ze służbą wojskową w regimencie piechoty płk. Jacka Rozrażewskiego, być może przed r. 1651 służył jako kapitan tej jednostki. T.r. regiment przejął gen. mjr Wilhelm Butler. W czasie potopu szwedzkiego jednostka S-ego wchodziła w skład załogi Lwowa, a gdy król Jan Kazimierz wyruszył stąd na wyprawę przeciw Szwedom wiosną 1656, towarzyszyła mu jako piesza gwardia królewska. S. brał udział w oblężeniu Warszawy i w trzydniowej bitwie (28–30 VII 1656) z wojskami szwedzko-brandenburskimi. Następnie część jednostki uczestniczyła w wyprawie pomorskiej, towarzysząc Janowi Kazimierzowi pod Gdańskiem i Lęborkiem, a w lutym 1657 kompania S-ego, już majora, została skierowana do Łęczycy dla obrony miasta i miejscowego starostwa. Sejmik łęczycki przyznał pododdziałowi S-ego uposażenie i prowiant na dwa kwartały służby. Latem t.r. brał S. udział w oblężeniu szwedzkiej załogi Poznania (do 23 VIII). W r. 1658 uczestniczył w oblężeniu Torunia, jego regiment poniósł poważne straty i na początku r.n. rozlokowany został na leżach zimowych w Pomorskiem jako załogi Gniewu, Nowego i Tczewa. Podczas sierpniowej ofensywy wojsk polskich, w r. 1659, brał S. udział wraz ze swym regimentem w opanowaniu Grudziądza i Głowy, a w końcu roku powrócił na załogę Nowego. Gdy od I kwartału 1660 szefem regimentu został podkomorzy kijowski Stefan Niemirycz, S. otrzymał stanowisko oberszterlejtnanta (podpułkownika). Od lutego do kwietnia t.r. był komendantem garnizonu w Grudziądzu, a następnie w kampanii ukraińskiej pod dowództwem hetmana polnego kor. Jerzego Lubomirskiego walczył przeciw wojskom moskiewskim pod Lubarem i Cudnowem (16 i 26 IX t.r.), gdzie odniósł rany, zapewne też uczestniczył w starciu z wojskami kozackimi Jerzego Chmielnickiego pod Słobodyszczem (7 X). Po zakończeniu kampanii, gdy rozłożono jednostkę na leżach zimowych na Prawobrzeżu, S. pełnił, jak się wydaje, obowiązki szefa regimentu. Dn. 14 XI 1661 otrzymał list przypowiedni na przejęcie jednostki jako jej oberszter, bez zaliczenia do gwardii komputowej (służba od I kwartału 1662). W wyprawie zadnieprzańskiej króla Jana Kazimierza 1663/4 regiment dowodzony przez S-ego poniósł spore straty. Po zakończeniu tej kampanii został włączony do korpusu woj. ruskiego Stefana Czarnieckiego, który wysłano w marcu 1664 na Prawobrzeże dla stłumienia powstania kozackiego. Zapewne w maju t.r. Czarniecki (od lipca woj. kijowski) wprowadził regiment pieszy S-ego jako załogę do Białej Cerkwi (ok. 500 ludzi), a także do innych twierdz prawobrzeżnych, aby umocnić wpływy polskie na tym obszarze. Początkowo osłaniał S. rozbudowę fortyfikacji bastionowych twierdzy (kurtyny, bastiony, fosy i szańce) zaprojektowanych przez pisarza polnego kor. Jana Fryderyka Sapiehę. Od lata był już S. określany jako komendant Białej Cerkwi. Podlegał mu garnizon białocerkiewski (500–700 żołnierzy) oraz załogi w Korsuniu, Czehryniu, Pawołoczy, Kalniku, Lisiance, Czarnohorodce i Motowidłówce (ogółem 2–3 tys. ludzi). Wraz z grupą jazdy regimentarza Marcina Zamoyskiego i Stanisława Jabłonowskiego (od lipca 1664 woj. ruskiego) (ok. 1–2 tys.) ulokowaną w rejonie twierdzy, miał S. bronić i kontrolować polskie pogranicze. S. Jabłonowski wysoko cenił zasługi i umiejętności S-ego i wczesną wiosną 1665 prosił króla o awansowanie go na generała majora. Również wysłannik królewski na Prawobrzeże w relacji z końca kwietnia t.r. podkreślał lojalność S-ego wobec króla i jego wzorowe zarządzanie twierdzą. S. prosił przez niego o proch, amunicję i pieniądze na żołd dla podkomendnych i na restaurację umocnień. Oficjalną nominację na komendanta wraz z awansem na generała majora dostał 20 IV t.r.
Z początkiem 1665, zwłaszcza po śmierci S. Czarnieckiego, sytuacja na Prawobrzeżu była szczególnie niekorzystna dla wojsk polskich. M. Zamoyski, nastawiony opozycyjnie wobec dworu królewskiego, podburzał oficerów i żołnierzy, namawiając ich do przystąpienia do antykrólewskiej konfederacji. Oddziały kozackie i rosyjskie dokonywały wypadów na polskie załogi na Prawobrzeżu, a Polacy nie mogli liczyć na zbrojne wsparcie Kozaków hetmana Pawła Tetery lub Tatarów krymskich. Już w końcu maja p. kaniowski J. K. Lizohuba wraz z oddziałem Kałmuków z Lewobrzeża (ok. 1–2 tys.) pobiły grupę S. Jabłonowskiego w starciu pod Białą Cerkwią. Załoga twierdzy pod dowództwem S-ego odparła szturmy wojsk nieprzyjacielskich 19–23 VI. W poł. t.r. niepokoił się S. ulokowaniem wojsk kozackich hetmana Iwana Brzuchowieckiego nad Dnieprem i garnizonu rosyjskiego woj. P. W. Szeremietiewa w Kijowie. Na początku lipca niewielka grupa kozacka Daszka Dejneka z Lewobrzeża, stronnika samozwańczego hetmana kozackiego Stepana Opary, opanowała Motowidłówkę. Dn. 7 VII podjazd S-ego z Białej Cerkwi odzyskał miasteczko, wprowadzając tutaj polską załogę. S. zaczął wówczas organizować wśród prawobrzeżnych pułków kozackich akcję propagandową przeciwko Oparze. Współpracował w tym celu z płk. białocerkiewskim Samuelem Frydrykiewiczem i murzami tatarskimi Kamambetem i Batyragą. Tatarzy aresztowali 18 VIII Oparę i przekazali go w ręce S-ego. W sierpniu S. nawiązał bliższe kontakty z Piotrem Doroszenką, który pretendował do urzędu hetmana zaporoskiego. Wspierał go zbrojnie w walce ze stronnikiem rosyjskim płk. W. Drozdem (Drozdenko). W październiku toczył S. drobne walki z oddziałami kozackimi Brzuchowieckiego pod Motowidłówką, zakończone wyparciem Kozaków z miejscowego zameczku. W lutym 1666 otrzymał S. ponad 30 tys. zł na żołd i prowiant dla polskich żołnierzy. Dn. 30 V t.r. zwyciężył pod Białą Cerkwią oddziały straży przedniej z garnizonu kijowskiego, które w poł. maja w odwecie za wysyłane na Zadnieprze podjazdy polsko-tatarsko-kozackie Doroszenki opanowały przejściowo Czarnohorodkę i Motowidłówkę. Komendant polski współdziałał także z Doroszenką w koncentracji pod Białą Cerkwią prawobrzeżnych pułków kozackich, które razem z ordą tatarską wyprawiły się na początku lipca na Zadnieprze. Rosjanie oskarżali S-ego o przygotowanie i kierowanie tą akcją, mającą na celu przeciągnięcie Kozaków z Lewobrzeża pod polskie zwierzchnictwo. Odpowiadając na kolejny wypad wojsk Szeremietiewa S. wprowadził 25 VII ponownie polskie garnizony do zameczków w Czarnohorodce i Motowidłówce. Działający w porozumieniu z S-m murza tatarski Kamambet przeprowadził dywersyjny atak na Zadnieprze. W rezultacie tych działań doszło do podpisania we wrześniu zawieszenia broni pomiędzy S-m a Szeremietiewem i wycofania wojsk rosyjskich do Kijowa. S. niepokoił się w tym czasie niejasnym stanowiskiem Doroszenki wobec polskiego garnizonu w Czehryniu, martwiło go też ulokowanie w listopadzie części ordy pod Białą Cerkwią. Obawiał się konsekwencji sojuszu kozacko-tatarskiego. Uważał, że hetman polny kor. Jan Sobieski nie wykazywał należytego zainteresowania trudnym położeniem twierdzy białocerkiewskiej. W końcu t.r. garnizon Białej Cerkwi liczył ok. 2,5–3 tys. ludzi, a po klęsce dywizji Sebastiana Machowskiego pod Braiłowem 19 XII, zadanej przez siły Doroszenki i Tatarów, S. sprawował też dowództwo nad wszystkimi garnizonami na Prawobrzeżu. W czasie obrad sejmu w marcu 1667 sprawę zaopatrzenia załogi twierdzy w żywność, proch i amunicję podnosił Jan Kazimierz w propozycjach od tronu. W maju t.r. dwaj polscy wysłannicy z Warszawy prosili w Kijowie Szeremietiewa o pomoc dla Białej Cerkwi, dostarczenie prowiantu i proponowali podjęcie wspólnych działań przeciw Doroszence i Tatarom. Także król zwracał się do cara Aleksego o pomoc wojskową dla S-ego (lipiec, sierpień). Od marca do maja S. trzykrotnie odpierał ataki Tatarów i Kozaków z p. korsuńskiego Doroszenki. Źródła rosyjskie odnotowały zbrojną pomoc pułków Szeremietiewa; nie znajduje to potwierdzenia w relacjach polskich.
Już podczas rokowań polsko-rosyjskich poprzedzających podpisanie w styczniu 1667 traktatu w Andruszowie, Doroszenko starał się o przejście Białej Cerkwi w ręce kozackie, a w ugodzie zawartej z hetmanem Sobieskim pod Podhajcami 19 X t.r. uzyskał zapewnienie zmniejszenia załogi białocerkiewskiej. Kozacy wielokrotnie zanosili skargi na S-ego, zarzucając mu okrucieństwo i upominając się o przetrzymywane «aparaty» cerkiewne, np. metropolity kijowskiego Antoniego Winnickiego. Hetman polecił S-emu, aby «ludziom do wojska zaporoskiego należącym […] żadnej nie ważył się czynić krzywdy», a król w r. 1667 pisemnie nakazał zwrot sprzętów liturgicznych do Kijowa. W grudniu t.r. S. donosił Szeremietiewowi o zagrożeniu ze strony Doroszenki, twierdził, że jeśli nie otrzyma wsparcia ze strony polskiej, poprosi o protekcję cara dla Białej Cerkwi. W styczniu 1668 prosił o pomoc zbrojną i żywność z Kijowa. Szeremietiew wysłał S-emu na początku t.r. pewną ilość zboża. W lipcu odniósł S. jeszcze zwycięstwo pod Białą Cerkwią i Pawołoczą nad Kozakami p. białocerkiewskiego S. Butenki, o czym donosił listownie Sobieskiemu. Jednak na przełomie lipca i sierpnia hetman, któremu zależało na utrzymaniu dobrych stosunków z Doroszenką, odwołał znienawidzonego przez Kozaków S-ego z funkcji komendanta twierdzy, zastępując go płk. Janem Loeblem. Po dymisji S. pozostał być może przez pewien czas w Białej Cerkwi. Wg relacji kijowskiego kupca, wracającego w lutym 1669 ze Lwowa, S. w porozumieniu z nowo mianowanym woj. kijowskim Andrzejem Potockim przygotowywał na Wołyniu oddział, z którym miałby przejąć Kijów z rąk rosyjskich w kwietniu t.r. (po upływie terminu przewidzianego w traktacie andruszowskim).
S. otrzymał od króla Jana Kazimierza w r. 1663 Podgrodzie i uroczysko Sokół w ziemi halickiej oraz niewielkie nadania ziemskie w woj. kijowskim. Dn. 16 V 1665 uzyskał przywilej na 40 łanów ziemi w star. białocerkiewskim na utrzymanie żołnierzy swego garnizonu, a 13 XI t.r. dostał w dożywotnie władanie miasteczka Olszanka i Kamienny Bród. W r. 1664 sprowadził S. do Białej Cerkwi jezuitów jako misjonarzy obozowych przy kaplicy zamkowej. W r. 1667 S. i jego oficerowie uzyskali zgodę sejmu na ufundowanie w mieście klasztoru i kościoła Augustianów. Współcześni wysoko oceniali zabiegi S-ego o umocnienie twierdzy w Białej Cerkwi i rejonu pogranicza. W r. 1665 podczas prac na terenie twierdzy wydobyto ponad 40 spiżowych dział; S. miał zamiar odlać z nich nowe armaty i prosił o przysłanie w tym celu gisera. Zapewne odlane zostało wówczas działo (z h. Korczak i datą 1666), zachowane w zbiorach Muz. Narodowego w Krakowie. S. zmarł prawdopodobnie w Białej Cerkwi, być może jesienią 1669. Jego regiment objął od 30 X t.r. Konstanty Wiśniowiecki. Żołnierze S-ego, którym zapewne zalegał z wypłatą żołdu, uzyskali pod koniec t.r. areszt na ruchomościach generała, pozostawionych we Lwowie.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwsza żona zmarła w r. 1664. Po raz drugi ożenił się w r. 1667 z Izabellą z Massalskich, której ciotka, Katarzyna Osińska zapisała małżonkom Stachurskim 20 tys. zł na dobrach Byszów i Paszówka w woj. wołyńskim, w r. 1670 wycofała jednak ten zapis. Z pierwszego małżeństwa pozostawił córkę Franciszkę Mariannę, której opiekunami po śmierci ojca byli Franciszek Lubowiecki, woj. wołyński, i Krzysztof Modrzejowski, wojski halicki.
Enc. Jezuitów (Biała Cerkiew); Encyklopedia katolicka, L. 1976 II (Biała Cerkiew); Enc. Wojsk., I 288–300 (Biała Cerkiew), VII; Pol. Enc. Szlach., XI; – Niesiecki, VIII; Pułaski, Kronika; – Słown. Geogr., I (Biała Cerkiew); Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii w l. 1660–1667, W. 1960 t. 6 cz. 1 s. 242; – Dorošenko D., Hetman Petro Dorošenko. Ohljad joho žytt’ja i polityčnoï dijal’nosti, Nju Jork 1985; tenże, Stepan Opara, nevdalyj hetman Pravoberežnoï Ukraïni, Praci Ukrains’koho Istoryčno-Filologičnoho Tovarystva v Prazi, 1939 II 39–42; Dorošenko D., Rypka J., Hejtman Petr Dorošenko a jeho turecka politika, Časopis Narodniho Musea, R. 17: 1933 s. 11–18; Hniłko A., Wyprawa cudnowska w 1660 roku, W. 1931; Kobielski S., Polska broń. Broń palna, Wr. 1975 (ryc. 22); Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 II 46–7, 299–300, 307; Majewski W., Ostatnia kampania Stefana Czarnieckiego 1664 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., T. 15: 1969 cz. 1–2 s. 114; tenże, Podhajce – letnia i jesienna kampania 1667 roku, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., T. 6: 1960 cz. 1 s. 62–3; Matwijów M., Ostatnie sejmy przed abdykacją Jana Kazimierza 1667 i 1668, Wr. 1992; Nagielski M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648–1668), W. 1989 s. 65–70, 112–14, 191; Perdenia J., Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kr. 2000; Rulikowski E., Jan Stachórski generał major, „Dzien. Warsz.” 1855 nr 257, 258, 260, 262 (druk. fragmenty koresp. S-ego ze spalonego rkp. B. Ordynacji Krasińskich, nr 4025); Wagner M., Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII w., Tor. 1992 s. 168–74; tenże, Prawa i obowiązki oficerów armii koronnej w drugiej połowie XVII w., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., T. 36: 1994 s. 38; tenże, Stanisław Jabłonowski (1634–1702). Polityk i dowódca, Siedlce 1997 I 87; Wimmer J., Historia piechoty polskiej do roku 1864, W. 1978; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959; – Akta Juž. i Zap. Ross., VI–IX; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1853 II 125, 131; Łoś J., Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, Oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, W. 2000 s. 116; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1; Vol. leg., IV 956; Theatrum Europaeum, Frankfurt am Main 1672 IX 1555, 1677 X 826; Załuski, Epistolae, 115; Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych […] 1387–1710, Wyd. M. Krupowicz, Wil. 1858 s. 136–9; – AGAD: Metryka Kor., nr 209 k. 120v., Sigillata, nr 3 k. 36, nr 6 k. 94, nr 9 k. 48, 51v., 82v., nr 10 k. 105, nr 11 k. 47, 68, Arch. Skarbu Kor., Dz. VI, ks. VIII s. 249, 422, Akta Skarbowo-Wojsk., Dz. 82 nr 9 s. 52, Dz. 85 nr 82 s. 207–8, 221–3, Dz. 86 nr 50 s. 112, nr 551 s. 172, nr 57 s. 207–8 (rolle regimentu W. Butlera, 1655–60), Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 10038 s. 5–6 (diariusz sejmu 1668 r.), Arch. Zamoyskich, nr 470, 488 (koresp. M. Zamoyskiego z r. 1665), Łęczyca, gr. rel., nr 106 k. 12–13; B. Czart.: rkp. 162 s. 155, rkp. 402 s. 635–7, 639, 647, 653, 661, rkp. 421 s. 101–3, rkp. 2107 s. 543; B. Ossol.: rkp. 7354.
Marek Wagner