Stoiński (Stojeński, Statorius) Jan h. Kotwica (zm. 1654), pisarz, polemista, minister ariański.
Był synem Piotra młodszego (zob.) i nieznanej z imienia córki Grzegorza Pawła z Brzezin (zob.).
W r. 1597 studiował S. być może na uniw. we Frankfurcie nad Odrą, a 17 V r.n. zapisał się na uniw. w Altdorfie. W r. 1606 umieścił swój wiersz w zbiorze „Jaśnie Wielmożnego [...] pana Andrzeja hrabiego z Leszna ciału [...] pamiątka”, poświęconym pamięci zmarłego t.r. przywódcy różnowierców, woj. brzeskiego kujawskiego Andrzeja Leszczyńskiego.
W maju 1612 został S. powołany na urząd ministra ariańskiego w Rakowie. W poł. sierpnia 1615 reprezentował braci polskich podczas dysputy teologicznej w kościele Jezuitów w Lublinie, na którą wyzwał ich jezuita Mikołaj Łęczycki; kwestionował w niej równość Chrystusa względem Boga Ojca i twierdził, że sprawa uznania bądź nieuznania przedwieczności Chrystusa nie jest istotna dla zbawienia. Dn. 10 VII 1616 jako minister zboru lubelskiego odbył tamże w kościele Dominikanów łacińską dysputę z dominikaninem Walerianem Grocholskim, a 13 VII t.r. dyskutował w kościele Świętego Ducha z przeorem karmelitów lubelskich, przybyłym z Włoch, Janem Marią. Przebieg tej ostatniej dysputy opisał i wydał jako De Iesu Christi divinitate (Racoviae 1618), dowodząc po raz kolejny, że jedynym prawdziwym bogiem jest Bóg Ojciec; wykazywał iż Duch Święty nie jest osobą boską, ale mocą Boga, możliwą do udzielenia wiernym. Zapewne t.r. miała miejsce w Lublinie kolejna dysputa S-ego z Janem Marią, po której tłum podburzony przeciw arianom zniszczył ich zbór. Być może pod koniec września, wydelegowany przez braci polskich, udał się do Norymbergi z listami do senatu miejskiego z prośbą o uwolnienie studentów Uniw. Altdorfskiego uwięzionych za propagowanie doktryny ariańskiej. W kolejnych latach odgrywał S. coraz większą rolę w kierownictwie Zboru mniejszego. Na synodzie w r. 1617 zlecono mu wizytację zborów litewskich i wołyńskich (wspólnie z Walentym Smalcem, Jakubem Sienieńskim i Krzysztofem Lubienieckim). T.r. wszedł do delegacji zboru rakowskiego na synod ewangelicko-reformowany (kalwiński) w Bełżycach, jednak arianie nie zostali wpuszczeni na obrady. W maju 1619, wraz z m.in. Hieronimem Moskorzowskim, Smalcem i Janem Crellem, uczestniczył w Rakowie w dyskusji o codziennej działalności kościelnej członków zboru ariańskiego, m.in. broniąc tezy, że nie jest grzechem poślubienie kobiety porzuconej przez męża. Kiedy 5 VII 1620 dyskutował po raz trzeci w Lublinie z karmelitą Janem Marią, przysłuchująca się dyspucie szlachta zażądała, aby nie nazywać go «panem Stoińskim», szlachcicem polskim, lecz «Statoriusem».
W l. 1623–4 z inicjatywy S-ego Crell napisał podręcznik etyki arystotelesowskiej i chrześcijańskiej. Synod w Rakowie w r. 1626 zlecił S-emu opracowanie polskiego dialogu o pobożności, a w r. 1627 ponowił to polecenie; wtedy też powołano S-ego do pomocy przy projektowanym wydaniu „Katechizmu mniejszego”. Wiosną t.r. jezuici, korzystając z panujących w Lublinie nastrojów antydysydenckich, próbowali sprowokować braci polskich do nieostrożnych wypowiedzi, posługując się sfałszowanym listem napisanym rzekomo w Lusławicach przez chorego S-ego do ministra zboru lubelskiego Lubienieckiego. W r. 1628 podróżując w towarzystwie wojewodzica podolskiego Sienieńskiego (zapewne Jakuba), spotkał S. przypadkiem w Górze na Śląsku Jana Amosa Komeńskiego i zapoznał go z poglądami teologicznymi Zboru mniejszego. Na polecenie synodu rakowskiego z r. 1630 miał S. z pomocą Jakuba Ryniewicza ułożyć modlitewnik polski dla wiernych (pomoc Ryniewicza ograniczyła się prawdopodobnie do spraw technicznych). Napisane przez S-ego piękną polszczyzną Modlitwy nabożne o różne potrzeby (Raków 1633) zwracały m.in. uwagę szlachcie na prawo poddanych do pewnego zakresu wolności. W poł. t.r., wydelegowany przez braci polskich, wyjechał S. do Koloszwaru (obecnie Cluj) w Siedmiogrodzie dla zbadania okoliczności konfliktu między zmarłym właśnie rektorem tamtejszego kolegium arianinem Joachimem Stegmannem a studentami; wg K. Sandiusa S. pozostawił w rękopisie opis tej podróży. W r. 1635 synod w Rakowie, w trosce o spuściznę po Crellu, powierzył S-emu i rektorowi szkoły rakowskiej Wawrzyńcowi Stegmannowi pieczę nad drukiem podręcznika etyki (zapewne „Prima ethicae elementa”); wspólnie z Jonaszem Szlichtyngiem miał on też przejrzeć i przeprowadzić korektę wykładu Crella na temat XV rozdziału pierwszego listu św. Pawła do Koryntian oraz poprawić polskie tłumaczenie Pisma św. S. napisał przedmowę do dzieła Crella „Commentarii in Evangelium Mathaei” (Raków 1636), a w r. 1637 wydał jego „Declaratio sententiae de causis mortis Christi”. Synod krakowski z t.r. polecił mu przeprowadzić wizytacje zborów socyniańskich w Prusach Królewskich (?), które przyrzekły z własnych funduszów zwrócić mu wszelkie wydatki z tym związane. Na synodzie tym podjął się on również napisania dziełka „Liber de providentia divina”, za które obiecano mu 100 fl.; nie wywiązał się jednak z tego zadania i w r. 1642 na synodzie w Czarkowach zlecono je komu innemu. W l. 1633–7 prowadził S. korespondencyjną polemikę z bernardynem Janem Wolanem na temat istoty Trójcy Świętej i bóstwa Chrystusa; swoje listy polemiczne m.in. do S-ego Wolan wydał w r. 1641. Zapewne w okresie swej ministrantury w Rakowie napisał S. pracę historyczną o początkach unitaryzmu w Polsce pt. Epitome historiae originis unitariorum, w której prawdopodobnie przedstawił prowadzoną przez teologów ariańskich walkę z dogmatem Trójcy Świętej; zachował się jedynie fragment tej rozprawy, opublikowany przez Sandiusa pt. Chronologia graduum, quibus veritas coelestis in Polonia sensim ad summum pervenit... („Bibliotheca Antitrinitariorum”, 1684). Z mowy wygłoszonej w r. 1638 przez W. Stegmanna można wnosić, że S. był jednym ze scholarów Akad. Rakowskiej.
Gdy wyrokiem sądu sejmowego z 20 IV 1638 orzeczono likwidację zboru, szkoły i drukarni w Rakowie oraz banicję nauczycieli, S. uszedł do Holandii (Republika Zjednoczonych Prowincji). Zapewne na polecenie synodu ariańskiego zebranego w maju t.r. w Kisielinie, S. wraz z Marcinem Ruarem przedstawił obszernie te wydarzenia w liście do szwedzkiego posła w Paryżu, H. Grotiusa, licząc na jego interwencję; Grotius rzeczywiście pisał w tej sprawie do kanclerza szwedzkiego A. Oxenstierny. Jesienią polemizował S. listownie z Grotiusem na temat jego traktatu „De iure belli ac pacis”, zarzucając mu, że w rozdziale o karach usprawiedliwia zemstę, zakazaną przecież chrześcijanom. S. rozważał osiedlenie się w Holandii na stałe; przebywał w Hadze i Amsterdamie, nawiązał przyjaźnie wśród holenderskich remonstrantów. Z Holandii pisał do ministra zboru unitariańskiego w Koloszwarze Adama Franka, przedstawiając możliwości ekspansji socyniańskiej w tym środowisku; list ten, przejęty przez władze siedmiogrodzkie, ks. Jerzy I Rakoczy przesłał Stanom Generalnym Zjednoczonych Prowincji, aby zwrócić im uwagę na propagandę ariańską w ich kraju.
Pod koniec r. 1640 lub na początku r.n. S., nie zważając na ciążący na nim wyrok banicji, wrócił do Rzpltej. Zapewne osiadł jako minister zboru w Szerszniach w woj. kijowskim, przebywał też w Czerniechowie u Jerzego Niemirycza. W r. 1642 synod w Czarkowach polecił S-emu (oraz Ruarowi i Lubienieckiemu) przejrzenie przedłożonej przez Szlichtynga «confessionis fidei christianae». Na synodzie w Siedliskach w r. 1643 przedstawił S. Obostrzenie dyscypliny – projekt naprawy Kościoła i poszczególnych zborów. Bracia uznali jego uwagi za pożyteczne i uchwalili, by uczniowie szkół socyniańskich w Kisielinie i Lusławicach sporządzili tyle odpisów, żeby wystarczyło dla każdego zboru. Latem t.r. Niemirycz, m.in. za udzielenie schronienia S-emu, został pozwany przed sąd grodzki kijowski; S. przeniósł się wtedy do Lachowiec na Wołyniu, posiadłości Piotra Sieniuty, który pozostawał w konflikcie z dominikanami lachowieckimi, procesującymi się z nim w Tryb. lubelskim. Dn. 8 VI 1644 Tryb. lubelski nakazał Sieniucie usunięcie arian z jego dóbr. Trybunał objął swoim orzeczeniem także S-ego, odsądził od szlachectwa i skazał na banicję i infamię. T.r. na synodzie w Siedliskach zlecono S-emu przesłanie Joachimowi Pastoriusowi materiałów do «Historii Kościoła», pozostających w posiadaniu Samuela Przypkowskiego. Później był S. przez pewien czas ministrem zboru w Czarkowach u Moskorzowskich; być może powstały tam jego Pieśni zapustne (zaginione) datowane przez Sandiusa na ok. r. 1650. W r. 1645 szlachta wołyńska zleciła swym posłom na sejm t.r. staranie o uchylenie ciążącego na S-m wyroku Trybunału. Na sejmie elekcyjnym 1648 r. dysydenci, wyliczając swe krzywdy, wymieniali m.in. niesprawiedliwy wyrok na S-ego.
Szymon Pistorius dedykował S-emu (przed r. 1637) utwór „Epigramatum octernio decimus”, gdzie znajdował się m.in. poświęcony mu epigramat; epigramaty takie zawarł również w zbiorkach: jedenastym, szesnastym (w nim epigramaty o modlitewniku S-ego i jego bibliotece) oraz siedemnastym. Andrzej Lubieniecki poświęcił (przed r. 1623) S-emu i jego braciom, Piotrowi i Krzysztofowi, wiersz «na ich herb». S. zmarł w r. 1654 (wg C. G. Jochera w wieku 65, a F. S. Bocka – 64 lat). Wnosząc jednak z daty rozpoczęcia studiów przez S-ego należy przypuszczać, że w rzeczywistości był starszy o przynajmniej osiem lat.
S., jak się wydaje, był żonaty z Anną z Kaszowskich, córką Piotra (zob.).
Boniecki, (Kaszowscy); Enc. Org. (1898–1904); Estreicher, XXIV (Pistorius Szymon), XXIX; Hist. Nauki Pol., VI; Jocher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1751 IV; Nowy Korbut, III (Stojeński, bibliogr.); PSB, (Crell Jan); Wallace R., The Antitrinitarian Biography, London 1850 III 13–17; – Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Komeński a Polska, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 3: 1958 s. 39; Dürr-Durski J., Arianie polscy w świetle własnej poezji, W. 1948 (także wyjątki z Modlitw nabożnych); Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i w lubelskiem w XVI–XVII w., L. 1933; Kurdybacha Ł., Z dziejów pedagogiki ariańskiej, W. 1958; Merczyng, Zbory i senatorowie; Morawski S., Arianie polscy, Lw. 1906; Ogonowski Z., Socynianie a Oświecenie. Studia nad myślą filozoficzno-religijną arian w Polsce XVII wieku, W. 1966 s. 121–2; Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Antytrynitaryzm na ziemiach ukraińskich w XVII wieku, w: Z polskich studiów slawistycznych, S. 4, Historia, W. 1972 s. 107–9; tenże, Antytrynitaryzm w Gdańsku i okolicach, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 21: 1976 s. 67; tenże, Bracia polscy na wygnaniu, W. 1977; tenże, Bracia polscy w Siedmiogrodzie 1660–1784, W. 1964 s. 14, 18–19; tenże, Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, W. 1993; tenże, Stanisław Lubieniecki, przywódca ariańskiej emigracji, W. 1961; Tworek S., Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, L. 1966; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. 1 t. 6, cz. 2 t. 1; Bock, Historia antitrinitariorum, I 1–2; Colloquia ministrorum (1619), Oprac. G. Blachowicz, L. Szczucki, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 27: 1982 s. 147–91; Dysputacje arian polskich, Wyd. S. Kot, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Dysputacji braci polskich katalog, Wyd. tenże, tamże R. 9–10: 1937–9; Lubieniecki S., Historia Reformationis Polonicae, Freistadi 1658, [reprint] W. 1971; Die Matrikel der Universität Altdorf, w: Veröffentlichungen der Gesellschaft für Fränkische Geschichte, Würzburg 1912 Reihe IV Bd. 1; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Sandius C., Bibliotheca Antitrinitariorum, Freistadi 1685, [reprint] W. 1967; Wolan J., Scripta o. Jana Wolana [...] do [...] Jana Stoińskiego przedniego praedikanta ich mci panów nowych chrystian professiej..., Kr. 1641; Zeltner G. G., Historia crypto-socinismi..., Lipsiae 1729.
Adam Matuszewski