Strzembosz Jan (1890–1939), dyplomata, prozaik.
Ur. 20 VI w Żytomierzu w rodzinie ziemiańskiej, był wnukiem Jana (1820–1887) (zob.), synem Wacława Mariana (1857–1931), doktora medycyny i chirurgii Uniw. Paryskiego (1887), dziedzica Oleksińca Polnego (pow. płoskirowski), malarza amatora (na początku XX w. urządził w Oleksińcu pracownię, gdzie malował duże kompozycje o tematyce religijnej), i Marii Narcyzy z Bylinów (1871–1899), bratem Wacławy (1891–1941), pielęgniarki, Tomasza Jerzego (1893–1984) i Adama, ojca Teresy Strzembosz (zob.).
S. wychowywał się w majątku Oleksiniec Polny, odziedziczonym przez jego ojca. W l. 1901–9 uczęszczał do I Gimnazjum Klasycznego w Żytomierzu. Działał tam w skupiającej polską młodzież gimnazjalną na Ukrainie samokształceniowej Korporacji Uczniowskiej, podległej Biuru Centralnemu w Kijowie, którego został członkiem w r. 1910 na Zjeździe Korporacji Uczniowskich w Kijowie. Od r. 1909 studiował prawo na kijowskim Uniw. św. Włodzimierza. Wstąpił do tajnego Związku Młodzieży Polskiej «Zet» i jego jawnej ekspozytury, korporacji studenckiej «Polonia», prowadzącej tajną działalność paramilitarną. Współpracował z prezesem patronatu «Polonii» Joachimem Bartoszewiczem. Dn. 10 X 1912, uczestnicząc w jego mieszkaniu w tajnym zebraniu patronów i działaczy «Polonii», został z wszystkimi uczestnikami aresztowany przez żandarmerię rosyjską. Decyzją gubernatora kijowskiego F. Trepowa (młodszego) osadzono go na trzy miesiące w kijowskim więzieniu na Łukianówce; relegowano go także z uniwersytetu. Po opuszczeniu więzienia prawdopodobnie nie podjął już działalności w odnowionej przez Wacława Bitnera «Polonii», ponieważ dzięki zabiegom ojca otrzymał paszport i wyjechał do Paryża. Rozpoczął tam studia na Wydz. Dyplomatycznym École des Sciences Politiques, które ukończył w r. 1916. Wstąpił wtedy do tajnej Ligi Narodowej. Starał się zaciągnąć do utworzonej 4 VI 1917 Armii Polskiej we Francji, dowodzonej przez gen. Józefa Hallera, jednak z powodu wady wzroku nie został przyjęty. W Paryżu przystąpił do utworzonego przez «Zet» Zjednoczenia Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą i został jego prezesem.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w listopadzie 1918, był S. do początku r. 1919 referentem Wydz. Prawno-Politycznego Komitetu Narodowego Polskiego, a następnie zaciągnął się do służby dyplomatycznej odrodzonego państwa i prawdopodobnie od kwietnia do września t.r. pracował w kierowanym przez Maurycego Zamoyskiego poselstwie RP w Paryżu jako sekretarz legacyjny. Odwołany do kraju, przyjechał w październiku do Warszawy. Prawdopodobnie przywiózł wtedy list marszałka Francji F. Focha do Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Pracował odtąd w Dep. Politycznym MSZ, kierując jednym z referatów (1 II 1920 przyznano mu stanowisko referenta). Rozpoczął współpracę z redagowanym przez Mieczysława Rettingera „Przeglądem Dyplomatycznym”, wydawanym nieregularnie w Warszawie. Opublikował tam artykuł o rokowaniach państw Koalicji z Turcją, zakończonych podpisaniem 10 VIII 1920 pokoju w Sèvres (Kapitulacje tureckie a interesy polskie, 1920 nr 1–2). Dn. 25 VII 1921 został wysłany jako sekretarz II kl. do poselstwa RP w Belgradzie, kierowanego przez Erazma Piltza, ale już 15 XII t.r. został ponownie odwołany do kraju. Pracował odtąd jako referent w Wydz. Ogólnym Dep. Politycznego MSZ. W czerwcu 1923 otrzymał w MSZ awans na tytularnego sekretarza legacyjnego I kl., a 1 I 1924 na starszego referenta. Za zasługi w prowadzonych od listopada t.r. negocjacjach rządu polskiego z Watykanem, zakończonych 11 II 1925 podpisaniem konkordatu, otrzymał tytuł szambelana papieskiego. Zarządzeniem ministra spraw zagranicznych Aleksandra Skrzyńskiego wszedł 28 VIII t.r. do Wyższej Komisji Dyscyplinarnej ministerstwa; był jej członkiem do 28 VIII 1931. Dn. 26 X 1925 otrzymał awans na radcę ministerialnego.
Po zamachu stanu Piłsudskiego i objęciu teki ministra spraw zagranicznych przez Augusta Zaleskiego (15 V 1926) pracował S. nadal w ministerstwie. Od maja 1929 był radcą ministerialnym w Wydz. Organizacji Międzynarodowych Dep. Politycznego, a w październiku 1930 awansował na zastępcę naczelnika tego wydziału. Dn. 1 VIII 1931 został przeniesiony w stan nieczynny (brak przydziału obowiązków). Wkrótce po parafowaniu polsko-sowieckiego paktu o nieagresji został 1 II 1932 mianowany konsulem RP w Leningradzie (z rangą służbową konsula II kl.). Po objęciu 2 XI t.r. przez Józefa Becka funkcji ministra spraw zagranicznych odwołano go 31 VII 1933 do kraju, gdzie 1 VIII t.r. otrzymał nominację na stanowisko radcy ministerialnego w stanie nieczynnym. Dn. 31 I 1934 został przeniesiony na wcześniejszą emeryturę. Wpływ na to miały prawdopodobnie jego związki z Narodową Demokracją oraz być może brak akceptacji dla polityki zagranicznej Becka.
Na emeryturze poświęcił się S. pracy literackiej. Ogłosił powieść autobiograficzną Dzieje dziesięciolecia (T. 1: Pożyczka zagraniczna , T. 2: Radosna twórczość , T. 3: Ruiny ). Zawarł w niej krytykę rzeczywistości społecznej i politycznej Polski niepodległej, m.in. polityki obozu Piłsudskiego po przewrocie majowym, zwłaszcza jej «militaryzacji» oraz «moralnej sanacji». Wyrażał przekonanie o znaczeniu idealizmu politycznego oraz wiary w siłę czynników moralnych w życiu publicznym. Planowane dalsze tomy Jabłoń kwitnąca, o nadziejach związanych z pokoleniem wychowanym w Polsce niepodległej, i Wyspy Atlantów, o zbliżającej się wojnie, pozostały w rękopisie (w posiadaniu bratanka, Adama Strzembosza). Koncepcje historiozoficzne S-a były bliskie poglądom Artura Górskiego i Jana Karola Kochanowskiego. S. zmarł 14 VI 1939 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, watykańskim Orderem Rycerskim Grzegorza Wielkiego III kl., portugalskim Orderem Chrystusa III kl., greckim Orderem Zbawiciela III kl., jugosłowiańskim Orderem św. Sawy III kl. oraz bułgarskim Orderem Narodowej Zasługi III kl.
W małżeństwie z Felicją Biedrzyńską, szefową kancelarii w Wydz. Ekonomicznym MSZ, podczas okupacji niemieckiej łączniczką pułku «Baszta» AK, po wojnie działaczką Stronnictwa Demokratycznego, miał S. dwóch synów: Jana, który zginął tragicznie w marcu 1944, i Krzysztofa (1926–1944), żołnierza pułku «Baszta» AK (pseud. Żaba), który zagrożony aresztowaniem w Warszawie, został przerzucony na przełomie maja i czerwca 1944 na Polesie, gdzie walcząc w oddziale Alfreda Paczkowskiego (pseud. Dawid) zginął 30 VI t.r. w bitwie z siłami niemieckimi pod Mańczakami.
Jasiewicz, Lista strat; Ziemianie polscy w XX wieku, W. 2002 cz. 6 s. 173–4; – Białokur M., Białorusini w myśli społecznej Joachima Bartoszewicza, „Białoruskie Zesz. Hist.” 2005 nr 23 s. 121; tenże, Myśl społeczno-polityczna Joachima Bartoszewicza, Tor. 2005 s. 59; Borek W., Urbański A., Strzembosz – portret rodzinny, W. 1995 s. 71–5, 103–4; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w 1921 r., W. [b.r.w.] s. 26; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; – Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, W. 1922 nr 2 s. 27, 1923 nr 6 s. 90, nr 10 s. 196, 1924 nr 2, 1925 nr 9 s. 124, 1928 nr 9 s. 168, 1929 nr 5 s. 110, 1930 nr 6, 1931 nr 13 s. 207, 1932 nr 3 s. 64, 1933 nr 8 s. 73, nr 13 s. 136, 1934 nr 2 s. 22; Lubicz-Zaleski Z., Dziennik nieciągły (1904–1925), Oprac. M. Willaume, Paryż–Ł. 1998; Rocznik Służby Zagranicznej RP, W. 1932 s. 53, 254, 1933 s. 75, 197; – „ABC” R. 14: 1939 nr 171; „Kur. Warsz.” 1939 nr 164; „Słowo Narod.” R. 3: 1939 nr 167; – AAN: sygn. 3690 (MSZ); B. Ossol.: rkp. 15611/II (W. Bartoszewicz, Mój ojciec i jego czasy. Wspomnienia z lat 1867–1920).
Marek Kornat