Strzeszewski Jan, pseud.: Foka, Inżynier, Mecenas, Pałeczka, Wiktor (1894–1943), działacz komunistyczny, oficer Gwardii Ludowej Polskiej Partii Robotniczej.
Ur. 1 IV w majątku rodzinnym Koziminy (pow. płoński), był synem Stanisława (zm. ok. 1905), właściciela Kozimin, i Stanisławy z Lipińskich. Miał rodzeństwo: Witolda i Aldonę.
Początkowo uczył się S. w domu. Po śmierci ojca matka wydzierżawiła majątek i przeniosła się z dziećmi do Warszawy, gdzie prowadziła sklep spożywczy. S. uczył się w Gimnazjum Realnym Emiliana Konopczyńskiego, w którym otrzymał świadectwo dojrzałości w r. 1911. Zamierzał studiować architekturę, ale nie chciał kształcić się w Warszawskim Inst. Politechnicznym (z rosyjskim językiem wykładowym). Matka postanowiła wysłać go na studia do Włoch i w tym celu sprzedała majątek Koziminy, zlikwidowała sklep i zakupiła trzywłókowe gospodarstwo rolne w Ołtarzewie (pow. warszawski). W r. 1912 wyjechał S. do Mediolanu i podjął studia na Wydz. Architektury tamtejszej politechniki; podobno uczęszczał też na wykłady w akad. sztuk pięknych. Interesował się sportem, zwłaszcza boksem. Ukończył ochotniczy kurs w Wojskowej Strzelnicy w Mediolanie. W ciągu dwóch lat zwiedził, oprócz Włoch, Austrię, Szwajcarię, Francję, Anglię i Niemcy. Opanował biegle języki: rosyjski, włoski i francuski, potrafił też porozumiewać się po angielsku i niemiecku. Wybuch pierwszej wojny światowej, w r. 1914, zastał go na wakacjach w kraju (pomagał matce w prowadzeniu gospodarstwa w Ołtarzewie). Od stycznia do lipca 1916 odbywał praktykę budowlaną w Częstochowie. W lipcu t.r. wstąpił do konspiracyjnej POW i ukończył sześciomiesięczną szkołę podoficerską POW w Częstochowie. Od stycznia do maja 1917 służył w kompanii szkolnej POW w Warszawie. Od listopada t.r. kontynuował studia na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. Pod zarzutem działalności w POW był 10–18 III 1918 więziony przez Niemców w Cytadeli warszawskiej.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w listopadzie 1918, zgłosił się S. ochotniczo do WP. Otrzymał przydział do 1. Pułku Ułanów Krechowieckich i skierowanie na front w Galicji (walczył pod Nowym Miastem i Gródkiem Jagiellońskim). Wskutek ostrego zapalenia nerek od kwietnia 1919 leczył się przez sześć tygodni w szpitalu Czerwonego Krzyża w Warszawie; jako czasowo niezdolny do służby wojskowej otrzymał urlop bezterminowy. W trakcie wojny polsko-sowieckiej zgłosił się w lipcu 1920 do wojska i jako podoficer kancelaryjny otrzymał przydział do Sekcji Jazdy Wydz. Organizacyjno-Mobilizacyjnego w Dep. I MSWojsk. Z wojska został zwolniony 3 XI t.r. jako ochotnik-akademik. Tydzień później zwrócił się z prośbą do rektora Politechn. Warsz. o ponowne zaliczenie go w poczet słuchaczy Wydz. Architektury. Studia kontynuował do stycznia 1922 (świadectwo wystąpienia z Politechn. Warsz. otrzymał 12 I 1929). Utrzymywał się w tym czasie z prowadzenia sklepiku tytoniowego u zbiegu ulic Zgoda i Przeskok, otwartego po sprzedaży gospodarstwa w Ołtarzewie. W listopadzie 1925 złożył w Powiatowej Komendzie Uzupełnień Warszawa-Miasto II podanie do Oddz. V Sztabu Generalnego MSWojsk. z prośbą o mianowanie go podporucznikiem rezerwy. Dn. 28 X 1926 uzyskał nominację na podporucznika w Korpusie Oficerów Rezerwy (ze starszeństwem z 1 VII 1925), a w listopadzie 1926 przydział do 1. Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego.
Prawdopodobnie w r. 1927 został S. członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Działacz komunistyczny Stanisław Burzyński, poseł na Sejm RP, skierował go do pracy w kole Związku Zawodowego Kolejarzy, skupiającym pracowników warszawskich kolejek dojazdowych. S. pozostawał wtedy w bliskim kontakcie z Wydz. Zawodowym Komitetu Warszawskiego KPP. Dn. 21 VIII 1931, podczas rewizji w jego mieszkaniu przy Krakowskim Przedmieściu 89, znaleziono znaczną ilość czasopism i druków komunistycznych, a także pistolet automatyczny «Browning FN» i 20 sztuk naboi (na posiadanie tej broni S. miał zezwolenie dowódcy 1. Pułku Szwoleżerów, ale nie miał wymaganego jednocześnie zezwolenia władz administracyjnych). S. został aresztowany i osadzony w centralnym więzieniu śledczym przy ul. Daniłowiczowskiej. Dn. 13 IV 1932 przeniesiono go na Pawiak, a 17 XI t.r. do więzienia mokotowskiego. Dzięki staraniom rodziny został zwolniony 10 III 1933 za kaucją, do czasu rozpoczęcia rozprawy. Dn. 7 VI t.r. Sąd Okręgowy w Warszawie skazał go na pięć lat więzienia oraz utratę praw publicznych i obywatelskich na osiem lat. Na tej podstawie Biuro Personalne MSWojsk. skreśliło go 20 VI 1934 z listy oficerów i zwolniło z obowiązku wojskowego. S. odbywał karę w więzieniu mokotowskim; w poł. r. 1935 wyszedł na wolność na mocy amnestii. Przez kilka miesięcy pracował w biurze architekta Bohdana Pniewskiego, a od r. 1936 do poł. r. 1938 prowadził dział ogłoszeń w redakcji czasopisma artystycznego „Grafika”. W r. 1939 był współwłaścicielem małej firmy budowlanej w Warszawie.
Po wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 zgłosił się S. do wojska, ale nie został przyjęty. Wziął udział w obronie Warszawy w szeregach batalionów robotniczych. Na początku okupacji niemieckiej uruchomił w Warszawie z inżynierem B. Bonieckim firmę przewozową, przekształconą następnie w przedsiębiorstwo, zajmujące się sprzedażą piasku wydobywanego z Wisły. Działał w utworzonym we wrześniu 1941 Związku Walki Wyzwoleńczej. Od początku r. 1942 należał do Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i współorganizował Gwardię Ludową (GL) w dzielnicy Mokotów; prawdopodobnie był pierwszym dowódcą GL tej dzielnicy (występował pod pseud. Wiktor). Prowadzenie prywatnego przedsiębiorstwa umożliwiło mu odnajmowanie lokali konspiracyjnych w różnych punktach miasta; w jego mieszkaniach, m.in. przy ul. Dworkowej i Rakowieckiej, odbywały się pierwsze narady GL. Wiosną 1942 wszedł w skład sztabu Okręgu I Warszawa-Miasto GL. Został oficerem informacji sztabu, powierzono mu też opiekę nad dzielnicową organizacją GL na Mokotowie. Latem t.r. brał udział w rozmowach przedstawicieli warszawskich organizacji PPR i Polskich Socjalistów. W lipcu otrzymał zadanie sformowania Grupy Specjalnej (tzw. specgrupy) przy Sztabie Głównym GL, która miała ochraniać kierownictwo PPR i dowództwo GL, przeprowadzać akcje bojowe o dużym znaczeniu politycznym oraz akcje ekspropriacyjne dla zapewnienia środków finansowych lewicowemu podziemiu; w grudniu mianowany został dowódcą tej Grupy. Był współorganizatorem i dowódcą kilku znanych akcji bojowych GL w Warszawie. Kiedy w odwecie za powieszenie nocą z 15 na 16 X pięćdziesięciu uczestników ruchu oporu GL przeprowadziła 24 X trzy zamachy na lokale «wyłącznie dla Niemców» (m.in. na Café Club), S. dowodził zamachem na restaurację Mitropa na warszawskim dworcu głównym. Dn. 30 XI był dowódcą akcji ekspropriacyjnej na centralę Komunalnej Kasy Oszczędności przy ul. Traugutta; zdobyto wówczas sumę zbliżoną do wysokości kontrybucji 1 mln. zł, nałożonej na ludność Warszawy po akcjach w październiku. Dn. 14 I 1943 dowodził akcją ekspropriacyjną na kasę Ubezpieczalni Społecznej przy ul. Smulikowskiego. Był wykonawcą zamachu bombowego (17 I t.r.) na kino «Helgoland» («Palladiúm») przy ul. Złotej, przeprowadzonego w ramach następnej serii akcji odwetowych GL (bomba jednak nie wybuchła). Dn. 28 II dowodził akcją na Państw. Wytwórnię Papierów Wartościowych; zabito wtedy dwóch niemieckich komisarzy i zdobyto 40 karabinów.
W styczniu 1943 wszedł S. w skład trzyosobowego Sztabu Głównego GL; jako jego przedstawiciel uczestniczył t.r. wraz z Władysławem Gomułką, reprezentującym KC PPR, w rozmowach z przedstawicielami Delegatury Rządu RP na Kraj (Stefanem Pawłowskim) i Komendy Głównej AK (Eugeniuszem Czarnowskim), przeprowadzonych w trakcie trzech konspiracyjnych spotkań (18, 22 i 25 II) w mieszkaniu Tadeusza Urbańskiego przy ul. Zielonej 15 w Warszawie. Dn. 18 III Gestapo zorganizowało na S-ego zasadzkę przy ul. Mostowej; ciężko rannego osadzono na Pawiaku. Dn. 19 III 1943 został zamordowany w czasie przesłuchania w siedzibie Gestapo przy al. Szucha. Pośmiertnie został odznaczony 15 VII 1945 Krzyżem Grunwaldu II kl., a 24 XII t.r. mianowany pułkownikiem.
S. rodziny nie założył.
Fot. w Muz. Politechn. Warsz.; – Enc. Warszawy (1994); Kunert, Słown. konspiracji warsz., I; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Kr. 1982; Gołębiowski S. Z., Franciszek Józef Bartoszek, artysta malarz i żołnierz Gwardii Ludowej (1910–1943) „Kron. M. Poznania” R. 40: 1972 nr 2 s. 94–5; Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, W. 2003; K. K., Dramat na Mostowej, „Za wolność i lud” 1988 nr 12 (fot.); Kasprzyk J., Akcja na KKO, „Świat” 1962 nr 6 s. 14–15; Kunert A. K., „Wiktor”, „Stolica” 1978 nr 7; Nienałtowski S., Odwet i walka, W. 1981 (fot.); Ptasiński J., Zapomniany bohater. W 90. rocznicę urodzin Jana Strzeszewskiego – „Wiktora”, „Trybuna Ludu” 1984 nr 78; Reperowicz S., Jan Strzeszewski – dowódca grupy specjalnej, tamże 1989 nr 17; Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, W. 1983 (fot. s. 32); tenże, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, W. 1979; Warszawa – Lewa Podmiejska 1942–1945. Z walk PPR, GL-AL, Red. B. Dymek, W. 1971; – Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, W. 1978; taż, Pawiak – kaźń i heroizm, W. 1988; Dowództwo Główne GL i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942–1944, W. 1967; Duracz J. T., Mój dowódca. Ludzie PPR, „Dookoła świata” 1972 nr 11 s. 16–17 (fot.); Gomułka W., Pamiętniki, Red. A. Werblan, W. 1994 II; Komunikaty Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej i Armii Ludowej (dokumenty), W. 1961; [Nienałtowski S.] St. N., Jan Strzeszewski „Wiktor”, „Głos Ludu” 1946 nr 293; Rozmowy PPR z Delegaturą Rządu w 1943 r., Oprac. A. Przygoński, w: Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1984 IX; Sowińska S., Lata walki, W. 1966 s. 80–7 (fot.); Spychalski M., Początek walki. Fragmenty wspomnień, W. 1983 (fot. między s. 128, 129); Surgiewicz S., Wiktor, „Stolica” 1964 nr 25; Śliwicki Z., Meldunek z Pawiaka, W. 1974; Tajne oblicze GL-AL i PPR. Dokumenty, Oprac. M. Chodakiewicz, P. Gontarczyk, W. 1997 II; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1972; – „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” 1931 nr 577 poz. 127; – „Robotnik” 1933 nr 7, 196; – AAN: Teczka osobowa S-ego, nr 5590, Więzienie Mokotowskie, t. 1789; Arch. Politechn. Warsz.: Akta studenckie S-ego, nr 1900; CAW: Akta osobowe S-ego, nr 13685; Muz. Politechn. Warsz.: Wybrane dok. S-ego; – Mater. Red. PSB: Biogram S-ego autorstwa Stanisława Zbigniewa Gołębiowskiego.
Bogdan Gadomski