Mile Jan Szczepan Bernard (1789–1839), profesor fizjologii i akuszerii Uniw. Warsz., mechanik wynalazca. Ur. 7 VII w Warszawie, był synem Józefa (zm. 1796), nadwornego fabrykanta nitkowego złota i srebra, i Barbary z Tyców (zm. 1806), która w r. 1798 wyszła za kotlarza Ignacego Bobego. M. uczęszczał do szkół prywatnych i przez pół roku do Liceum Warszawskiego. Odebrany stamtąd przez matkę, aby uczyć się rzemiosła, wybrał fach zegarmistrzowski, gdyż interesowała go mechanika. Jednocześnie dokształcał się w fizyce. Po otwarciu szkoły lekarskiej w r. 1809 uczęszczał tam na lekcje anatomii i fizjologii. Zachęcony przez profesorów zapisał się w r. 1810 na studia na koszt własny. Po czteroletnim kursie nauk uzyskał w kwietniu 1814 stopień doktora medycyny i chirurgii oraz magistra akuszerii. Od Rady Lekarskiej otrzymał pozwolenie na wolne wykonywanie sztuki lekarskiej w ówczesnym Ks. Warsz. i zarazem świadectwo zdolności na urząd fizyka. Odbył własnym kosztem podróż naukową (1814–17), zwiedzając uniwersytety w Niemczech, Anglii, Holandii, Austrii, Francji, Szwajcarii, Włoszech; szczególnie zajmował się fizjologią, chirurgią, akuszerią, okulistyką, naukami przyrodniczymi, mechaniką i górnictwem. O rozwoju swoich zainteresowań medycyną pisał M. w autobiografii w r. 1823 (cytowanej przez Bielińskiego): «W trupie ujrzałem rozprzężone koła i sprężyny najsubtelniejszego mechanizmu, których sposób połączenia za życia stał się odtąd dla mnie nieodstępną i rozwiązania swojego silnie domagającą się zagadką… Zamierzyłem sobie… rozpoznawać ze wszech względów człowieka i świat go otaczający: bom już żywo uczuł, że człowiek nie istnąc odrębnie od reszty świata, tym, czym jest, za jego najwięcej stawa się wpływem. Dlatego wszystkie, z jakiejkolwiek bądź strony naturę rozważające nauki, stały się dla mnie równo interesującymi i potrzebnymi…».

M. powrócił do Warszawy w początkach 1817 r. i zajął się praktyką lekarską. We wrześniu t. r. z rozpoczynającym się kursem nowo utworzonego uniwersytetu został mianowany profesorem tymczasowym do pomocy przy wykładaniu fizjologii, w n. r. objął całą katedrę fizjologii, a w r. 1820 został profesorem stałym. W r. 1818 został profesorem przybranym położnictwa przy prof. W. Wahlburgu. Jako drugi profesor akuszerii był równocześnie przełożonym szkoły akuszerek, do jego obowiązków należało nauczanie położnictwa kobiet wiejskich kształcących się na akuszerki, zajęcia adiunkta przy klinice, a w razie potrzeby na katedrze położnictwa. Prowadził również wykłady z dietetyki. Jako dziekan Wydziału Lekarskiego w l. 1825–6 wystąpił 10 X 1826 z wnioskiem zreformowania systemu egzaminów na tymże Wydziale w celu uchronienia słuchaczy od przeciążenia nimi. M. bowiem reprezentował pogląd, że uniwersytet powinien przede wszystkim rozbudzać w słuchaczach zamiłowanie do nauki i chęć samodzielnej pracy, a nie zmuszać ich do pamięciowego wkuwania przedmiotów, «dla świata przecie – tak M. argumentował – nie dla szkoły kształcić się powinna młodzież». Projekt M-ego został odrzucony, co zdaniem Bielińskiego stało się przyczyną jego rezygnacji z funkcji dziekana, którym przestał być 21 XII 1826. M. był jednym z pierwszych członków Tow. Lekarskiego Warszawskiego (1820), od r. 1837 jego prezesem, jednym z najczynniejszych członków warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, gdzie od 2 II 1822 był członkiem przybranym, członkiem Tow. do Układania Ksiąg Elementarnych, członkiem przybranym Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członkiem rady szkoły politechnicznej i wielu stowarzyszeń przemysłowych. Po zamknięciu Uniwersytetu był członkiem Rady Lekarskiej. Notowany był w r. 1819 jako członek IV stopnia loży «Halle der Beständigkeit» na Wschodzie Warszawy. Praktykę lekarską porzucił w r. 1820, aby zająć się pracami naukowymi.

Wykładając fizjologię ogólną M. występował jako zwolennik najnowszych wówczas zdobyczy F. Magendiego w zakresie tej dyscypliny. Fizjologię szczegółową ułożył wg A. B. Richeranda, a zwłaszcza Magendiego „Précis élémentaire de physiologie” (Paris 1816 i 1825), uzupełniając ją z różnych czasopism. O wykładach M-go z entuzjazmem pisał F. Szokalski: «… czarował nas swoim pięknym wykładem. Ujmującej powierzchowności, z bystrym pojęciem i serdecznym obchodzeniem się ze swymi uczniami, umiał sobie zyskiwać ich serca, a nabyta sława, tak dobrze za granicą, jak u nas, przez sumienne naukowe prace oraz skrzętny udział we wszystkiem, co u nas miało związek z rozwojem naukowym, nadawały mu powagę, jakiej nie miał żaden z ówczesnych kolegów jego na wydziale lekarskim … czas jest niedaleki, w którym się okaże, że on pierwszy u nas rozświecił pochodnie nowoczesnego światła». Bieliński uważał tę opinię za przesadną, ale gdy starania M-go o pracownię fizjologiczną w Uniwersytecie nie odniosły skutku, podkreślał, że stało się to z wielką stratą dla nauki polskiej, gdyż tego rodzaju pracownia, «jako zakład rządowy, byłaby pierwszą w Europie». Nie mając własnej pracowni, M. korzystał ze świetnie wyposażonego Gabinetu Fizycznego Uniwersytetu. Doświadczenia robił własnym kosztem. Rektor Wojciech Anzelm Szwejkowski przekazał w r. 1823 do Komisji Oświecenia następującą opinię o M-m: «Nie przestając na obecnym stanie umiejętności, radby ją dalej posunął. Zrzekł się praktyki lekarskiej, dla zgłębienia jej zasad. Uczy z pożytkiem, więcej robi nad powinność, a najmniej wymaga nadgrody… Uprzedza życzenie zwierzchności i wszystkich zniewala dobrocią serca». Rada Uniwersytecka, występując 18 VIII 1830 z wnioskiem do Komisji Rządowej o poparcie finansowe wyjazdu M-go do Hamburga na posiedzenie Tow. Badaczów Natury, podkreślała, że «wynalazki jego, odkrycia i prace naukowe, nie tylko w kraju, ale i zagranicą, zaszczytnie są znane, …jest jednym z profesorów zaszczyt Uniwersytetowi przynoszących».

M. prowadził badania, wygłaszał odczyty na posiedzeniach publicznych Uniwersytetu i Tow. Przyjaciół Nauk; ogłosił ok. 30 prac w czasopismach, jak „Pamiętnik Warszawski”, „Pamiętnik Warszawski Umiejętności Czystych i Stosowanych”, „Pamiętnik Umiejętności, Sztuk i Nauk”, „Izys Polska”, „Roczniki Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk”, „Pamiętnik Lekarski Warszawski”, „Magazin für Heilkunde und Naturwissenschaft in Pohlen”, „Rocznik obejmujący zdanie sprawy z czynności Kliniki Chirurgicznej i Położniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego”, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”, Magendiego „Journal de physiologie expérimentale et pathologique”, J. P. Müllera „Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medizin”, J. Ch. Poggendorffa „Annalen der Physik und Chemie”, Ch. W. Hufelanda „Journal der Heilkunde”. Dotyczyły one głównie różnych narzędzi, aparatów i maszyn wynalezionych lub ulepszonych przez M-go z zakresu medycyny, astronomii i mechaniki, jak narzędzia do odcięcia szyi macicznej zrakowaciałej, skaryfikatory fistułowe, kleszczyki do operacji wargi zajęczej, łóżko mechaniczne zapobiegające odleżynom, termohygrometry, barometry i in., ponadto zasad optyki oraz fizjologii, patologii i kazuistyki lekarskiej. Ważniejsze z nich to: Opisanie nowych narzędzi: 1) machiny pneumatycznej; 2) aparatu do wydania wysokiego stopnia ciepła… (W. 1822), Opisanie nowej machiny pneumatycznej bez stempla, klap, kurków i czopków („Roczn. tow. Warsz. Przyj. Nauk” 1823), Projekt nowej machiny parowej obrotowej (W. 1928), Opis narzędzia do oznaczania za pomocą słońca linii południkowej, szerokości geograficznej, zboczenia słońca od równika i czasu słonecznego („Pam. Warsz. Umiejętności Czystych i Stosowanych” 1825), O pozornej wielkości przedmiotów, wynikającej z łamania się światła w atmosferze (W. 1821), O nowym sposobie zniesienia w soczewkach wad łamalności i kulistości („Pam. Warsz.” 1822), Ueber die Richtungslinien des Sehens („Annalen der Physik und Chemie” 1837), Ueber die Empfindung, welche entstehet wenn verschiedenfarbige Lichtstrahlen, auf dieselben Stellen der Retina eines einzigen Auges fallen („Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medizin” 1839), Zarzuty przeciw mniemaniu, jakoby końce środkowe pierwotnych nerwów, swoim względnym położeniem, dawały uczucie względnego położenia końców obwodowych tychże nerwów („Pam. Tow. Lek. Warsz.” i „Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medizin” 1839), Ansichten über die Verbreitung der Cholera („Journal der Heilkunde” 1831, 1832). W tej ostatniej pracy utrzymywał, że w powietrzu muszą znajdować się organiczne istoty, które rozszerzają chorobę, rozwijał różne teorie dotyczące cholery i podał własną, zastanawiał się nad możliwością przekonania się dotykalnego o istnieniu owych pierwiastków cholery.

Prace M-go spotykały się z pozytywną oceną «deputacji» powoływanych w Tow. Przyjaciół Nauk do ich rozważenia. Dwukrotnie wywiązała się dyskusja: Piotr Sławiński w „Dzienniku Wileńskim” (1823) kwestionował pracę O pozornej wielkości przedmiotów, a Matuszewski w r. 1821 – Myśl nowej budowy termo- i hygrometrów. Do badań M-go nawiązał w r. 1863 Józef Majer, przedstawiając na posiedzeniu Tow. Naukowego Krakowskiego pomysł optometru (przyrządu do dokładnego oznaczania granic wyraźnego widzenia) opartego na zjawisku ruchu pozornego odkrytego przez M-go. Najważniejsze prace M-go pozostały w rękopisach (prawdopodobnie zaginęły); był to m. in. wykładany na Uniwersytecie kurs fizjologii i przygotowywane do druku dzieło o mechanizmie zmysłów i wrażeń odbieranych przez mózg. Również niektóre prace przedstawiane w Tow. Przyjaciół Nauk nie doczekały się druku, jak np. wstęp do rozprawy o nowych dowodach ruchu ziemi czy O poruszaniu się ciał zbliżonych do strumienia powietrza, na pozór sprzecznym ze zwyczajnymi prawami. M. zmarł 14 VI 1839, pochowany został 17 VI na Powązkach. Był żonaty z Barbarą Michniewską (ślub w sierpniu 1817), córką kupca warszawskiego.

Enc. Org.; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Kośmiński, Słownik lekarzów, (spis prac); – Bieliński, Uniw. Warsz.; Kosiek Z., Nauki rolnicze w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk, Wr. 1967; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, (V 239 portret); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 68, 240, 247–8, 262; Rudawska B., Stebelska H., Wyderkowa T., Sprawy lekarskie w aktach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, W. 1955; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski; Wrzosek A., Józefa Majera życie i zasługi naukowe, Wr. 1957; tenże, Ludwik Bierkowski, Kr. 1911; – Przewodnik Warszawski na rok 1826, W. 1826; Szokalski F., Z pamiętników…, „Krytyka Lek.” T. 1: 1897 nr 7 s. 243–4; – „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 2: 1839 s. 584–9, T. 25: 1851 s. 135; „Służba Zdrowia” 1966 nr 44 s. 1–2.

Teresa Ostrowska