Szeruda Jan (1889–1962), duchowny luterański, biblista, orientalista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, zastępca biskupa i prezes Tymczasowego Konsystorza Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce.
Ur. 26 XII w Wędryni (pow. cieszyński, obecnie okręg Frýdek-Místek w Republice Czeskiej), w wielodzietnej rodzinie luterańskiej, był synem Jerzego (zm. 1940), szewca i rolnika, oraz Marii z domu Śniegoń (zm. 1940). Miał brata Józefa (1909–1971), duchownego luterańskiego, w l. 1938–9 i r. 1945 proboszcza w Chorzowie, następnie do r. 1949 administratora w Wiśle, a od r. 1951 proboszcza w Drogomyślu (pow. cieszyński).
S. uczęszczał w l. 1896–1903 do szkoły ludowej w Wędryni, a potem do polskiego gimnazjum w Cieszynie. W l. 1907–10 działał, a w l. 1908–9 był prezesem nielegalnej polskiej organizacji dla młodzieży uczącej się w lokalnych zakładach niemieckojęzycznych. Po zdaniu 8 VII 1911 matury z wyróżnieniem podjął jesienią t.r. studia teologiczne na Wydz. Teologii Ewangelickiej uniw. w Wiedniu; równocześnie na Wydz. Filozoficznym studiował tam historię filozofii. Kształcił się pod kierunkiem filozofa i pedagoga F. W. Foerstera oraz indologa L. von Schroedera. Kierował kołem wiedeńskim Stow. Akademików Polskich Śląska Cieszyńskiego «Znicz» oraz kołem uniwersyteckim polskiego Związku «Ogniwo». W r. 1914 był też prezesem Związku Akademików Chrześcijańskich oraz jego koła polskiego i w tym charakterze uczestniczył w międzynarodowych konferencjach młodzieży chrześcijańskiej w Wiedniu, Budapeszcie, Přerovie i Wrocławiu. Na Wydz. Teologii Ewangelickiej uzyskał na początku r. 1915 nagrodę za rozprawę Wpływ Babilonii na religię izraelicką. Po zdaniu (15–17 III 1915) przed komisją wydziałową pierwszego egzaminu teologicznego «examen pro candidatura» wrócił na Śląsk Cieszyński i podjął pracę kaznodziei pomocniczego w konwikcie teologicznym w Bielsku. Korzystając ze specjalnego stypendium Naczelnej Rady Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Wiedniu, odbywał od maja 1915 na uniw. w Halle studia w zakresie Starego Testamentu i języków semickich pod kierunkiem C. Brockelmanna. Następnie od 15 IX t.r. pracował jako nauczyciel tymczasowy w polskim gimnazjum realnym w Orłowej (pow. frysztacki). Przed komisją teologiczną Superintendetury Morawsko-Śląskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego zdał (22–23 XI) z wynikiem bardzo dobrym drugi egzamin teologiczny «examen pro ministerio» i 15 II 1916 objął obowiązki kaznodziei pomocniczego w paraf. luterańskiej w Nawsiu (pow. jabłonkowski), której proboszczem był Franciszek Michejda. Równocześnie, od 16 IX t.r., pracował w Cieszynie jako katecheta w polskiej Szkole Ludowej Pospolitej i Wydziałowej im. Stanisława Hassewicza oraz był w tym mieście sekretarzem Tow. Ewangelicznego. Dn. 15 VIII 1917 został przez Michejdę ordynowany na księdza i mianowany wikarym parafii w Nawsiu. Współpracował z ks. Zygmuntem Michelisem w powstałej na Śląsku Cieszyńskim organizacji «Społeczność Chrześcijańska», a w cieszyńskim tygodniku „Poseł Ewangelicki” publikował artykuły o Piśmie św.
Dzięki stypendiom naukowym Min. WRiOP i Konsystorza Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce wyjechał S. jesienią 1919 na uniw. w Bazylei, aby kontynuować studia teologiczne nad Starym Testamentem i językami semickimi. Na podstawie napisanej pod kierunkiem B. Duhma rozprawy Das Wort Jahwes – Eine Untersuchung zur israelitisch-jüdischen Religionsgeschichte (Ł. 1921) uzyskał tam 7 VI 1920 licencjat z teologii ewangelickiej. Od t.r. był członkiem Polskiego Tow. Filozoficznego oraz Tow. do Badania Dziejów Reformacji w Polsce (od r. 1939 Tow. Badań Dziejów Reformacji w Polsce). Dn. 1 X 1920 został powołany na stanowisko zastępcy profesora egzegezy Starego Testamentu oraz języka hebrajskiego na Wydz. Teologii Ewangelickiej Uniw. Warsz.; pierwszy wykład Charakter narodowy i uniwersalny religii izraelskiej (W. 1922) wygłosił 4 I 1921. Był opiekunem Koła Studentów «Oriens», Koła Studentów-Ewangelików «Philadelphia» (powstałego w r. 1927) oraz Bursy Teologów Ewangelickich. W konsulacie RP w Morawskiej Ostrawie S. i jego żona zrzekli się 5 I 1922 obywatelstwa czechosłowackiego i przyjęli obywatelstwo polskie. Dn. 29 IV t.r. został mianowany profesorem nadzwycz. egzegezy Starego Testamentu oraz języka hebrajskiego na Wydz. Teologii Ewangelickiej Uniw. Warsz. W l. akad. 1923/4, 1927/8, 1931/2, 1934/5 i 1938/9 pełnił funkcję dziekana tego Wydziału. Opracował Słowniczek hebrajsko-polski (W. 1921), Bibliografię polsko-ewangelicką XIX i XX wieku („Roczn. Ewang.” 1925, wyd. osobne, W. 1925) i Bibliografię prac ks. dr Jana Pindóra („Głos Ewang.” 1925, wyd. osobne, W. 1925). Brał udział w międzynarodowych kongresach orientalistycznych w Monachium (wrzesień 1924) i Wiedniu (czerwiec 1930). Wybrany 13 VI 1923 do zarządu Związku Polskiego Towarzystw i Zborów Ewangelickich w Polsce, uczestniczył S. w jego pierwszym zjeździe w Ustroniu (26–27 VII 1924). Brał udział w międzynarodowych zjazdach teologicznych, m.in. w sierpniu 1923 w konferencji kościołów luterańskich w Eisenach, a w sierpniu 1925 w pierwszej konferencji powszechnej chrześcijaństwa praktycznego w Sztokholmie; wybrany do «komisji współpracy teologów» tej konferencji, uczestniczył w jej pracach podczas kolejnych zjazdów w szwajcarskich miejscowościach Chexbres (1930) i Chamby (1935) oraz Oxfordzie i Edynburgu (1937). W l. 1926–9 był prezesem Związku Polskiego Towarzystw i Zborów Ewangelickich w Polsce; szczególną uwagę poświęcił wtedy towarzystwom młodzieżowym, organizując w r. 1928 w Ustroniu pierwszy kurs instruktorski szkółek niedzielnych, a w r. 1929 w Cieszynie kurs dla pracowników społecznych ruchu młodzieżowego. W l. 1929–38 kierował Ewangelickim Polskim Biurem Prasowym «Ew-Pol», wydającym „Biuletyn Polsko-Ewangelicki”. W Kościele ewangelicko-augsburskim popierał opcję bp. Juliusza Burschego, polegającą na ścisłej współpracy z władzami państwowymi i eliminowaniu wpływów niemieckich. Był sekretarzem oddz. polskiego World Alliance for Promoting International Friendship through the Churches oraz zasiadał w Radzie Kościołów Ewangelickich w Polsce.
Dn. 5 XII 1929 został S. mianowany na Uniw. Warsz. profesorem zwycz. T.r. na Wydz. Teologii Ewangelickiej uniw. w Bazylei otrzymał godność doktora honoris causa. Opublikował kolejne artykuły: Literatura starohebrajska („Wielka literatura powszechna”, W. 1929 IV), Geneza i charakter Biblii Gdańskiej („Głos Ewang.” 1932 nr 38–45, wyd. osobne, W. 1932), Pobożność prorocka Starego Testamentu. Istota i charakter (tamże 1933 nr 21–26, wyd. osobne, W. 1933), Amos. Prorok i proroctwo („Roczn. Teolog.” T. 3: 1938, wyd. osobne, W. 1938, wyd. 2, W. 1960), a także tłumaczenia fragmentów Starego Testamentu: „Modlitwa Mojżesza Męża Bożego” („Poseł Ewang.” 1933 nr 2), „Psalmy wybrane” (Ustroń 1934) i „Księga Psalmów” (W. 1937, wyd. 2, W. 1957). Dla „Ilustrowanej Encyklopedii Trzaski, Everta i Michalskiego” opracował ponad 900 haseł z biblistyki i semitystyki. Był członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego oraz Komisji Orientalistycznej PAU, w której przewodniczył sekcji Bliskiego Wschodu. W l. 1933–9 sprawował funkcję prezesa Polskiego Tow. Miłośników Pisma św. o charakterze ponadwyznaniowym. Należał do redakcji wydawanego od r. 1936 przez Wydz. Teologii Ewangelickiej Uniw. Warsz. „Rocznika Teologicznego”. Działał w Tow. Polsko-Duńskim oraz był członkiem powołanego w r. 1936 Tow. Przyjaciół Narodu Serbo-Łużyckiego.
W czasie okupacji niemieckiej S. był prodziekanem, a od 1 IX 1940 dziekanem Wydz. Teologii Ewangelickiej konspiracyjnego Uniw. Warsz. Równocześnie w r. szk. 1939/40 pracował jako nauczyciel łaciny i języka niemieckiego w konspiracyjnym ewangelickim Gimnazjum im. Anny Wazówny, a od 5 IX 1940 do 1 VIII 1944 jako bibliotekarz i tłumacz języka niemieckiego w Wydz. Planowania Zarządu Miasta Warszawy. W styczniu 1941 współtworzył konspiracyjną Narodową Radę Ewangelicką w celu przygotowania kadry do odbudowy Kościoła ewangelicko-augsburskiego po wojnie; w jej ramach przygotowywał projekt zjednoczenia polskiego protestantyzmu jako federacji luteran i ewangelików reformowanych (kalwinistów). Od stycznia 1942 do lipca 1944 wykładał w tajnej Wyższej Szkole Biblijnej Kościoła Metodystycznego. Jako reprezentant Kościoła ewangelicko-augsburskiego podpisał «Polską Konfesję», wyznanie wiary, opracowane w marcu 1944 przez Tymczasową Radę Ekumeniczną w Polsce. Powstanie warszawskie t.r. przetrwał na Starym Mieście; w tym czasie spisał Dziennik z dni powstania warszawskiego („Kron. Warszawy” 1986 z. 1/2). Wywieziony 1 IX 1944 z rodziną do Gorzkowic (pow. piotrkowski), zamieszkał następnie w Częstochowie u luterańskiego proboszcza, Leopolda Wojaka, gdzie w dalszym ciągu uczestniczył w akcji tajnego nauczania. Po wyzwoleniu Częstochowy spod okupacji niemieckiej brał udział (24 I 1945) w spotkaniu duchownych luterańskich, zwołanym przez wiceprzewodniczącego Konsystorza Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce ks. Maksymiliana Rudowskiego; powołano wtedy Tymczasowy Zarząd Kościoła. Jako radca duchowny wszedł 2 II 1945 w skład Tymczasowego Konsystorza. Dn. 28 II t.r. wrócił do Warszawy, doprowadził do reaktywacji na Uniw. Warsz. Wydz. Teologii Ewangelickiej i objął ponownie stanowisko jego dziekana. Na zjeździe księży luterańskich w Łodzi wybrano go 20 VI na tymczasowego zastępcę biskupa oraz prezesa Tymczasowego Konsystorza. Wszedł 17 X do Rady Protestanckich Kościołów w RP (od r. 1946 Chrześcijańska Rada Ekumeniczna). W r. 1946 odszedł ze stanowiska dziekana. Postulował bierność w kampanii wyborczej do Sejmu w r. 1947, przeciwstawiał się ograniczeniom swobód religijnych oraz dewastacjom i konfiskatom majątku kościelnego, zarówno przez władze państw., jak i Kościół rzymskokatolicki. Zaangażował się natomiast w rządowy program repolonizacji Mazurów i Ślązaków.
Od r. 1947 był S. prezesem Tow. Badań Dziejów Reformacji w Polsce i wszedł w skład Komitetu Redakcyjnego jego organu „Reformacja w Polsce”. T.r. wyjeżdżał na wykłady do ośrodków ewangelickich w Zurychu, Bernie i Bazylei (styczeń) oraz Bosney koło Genewy (luty); uczestniczył też w konferencji Światowej Federacji Luterańskiej w Lund, a od 22 VIII do 4 IX 1948 w Pierwszym Zgromadzeniu Światowej Rady Kościołów w Amsterdamie. Ewangelicki Fakultet Teologiczny im. Jana Husa w Pradze nadał mu w r. 1948 doktorat honoris causa. Dn. 26 XI 1949 wybrano S-ę na członka zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego. Z inicjatywy S-y oraz Brytyjskiego i Zagranicznego Tow. Biblijnego w Warszawie powstała w tym czasie komisja ds. przekładu Pisma św. z języków oryginalnych, w składzie: S., ks. Wiktor Niemczyk, ks. Karol Wolfram i prof. Bronisław Wieczorkiewicz; później dołączył do nich ks. Andrzej Wantuła. Na potrzeby Kościoła ewangelicko-augsburskiego przetłumaczono w l. 1949–54 perykopy Starego i Nowego Testamentu wraz z historią Męki Pańskiej.
Zwalczany przez władze państwowe oraz poddany inwigilacji przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, S. na trzeciej sesji Synodu Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce w listopadzie 1951 zrezygnował z ubiegania się o urząd biskupa. Wszedł jednak do nowo powstałej Naczelnej Rady Kościoła, mającej być przeciwwagą dla wybranego wówczas, w pełni lojalnego wobec władz bp. Karola Kotuli. Zainteresował się w tym czasie rękopisami z Qumran, publikując artykuły: Odkrycie rękopisu biblijnego („Strażnica Ewang.” 1951 nr 14), Uwagi gramatyczne i tekstowo-krytyczne do nowoodkrytego rękopisu hebrajskiego Izajasza z Ain Fešha („Roczn. Oriental.” T. 15: 1954) oraz Rękopisy biblijne Jednoty Kumranu znad Morza Martwego („Kalendarz Ewang.” 1962). Ogłosił także broszurę Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce (Kr. 1953). Po likwidacji na Uniw. Warsz. Wydz. Teologii Ewangelickiej i utworzeniu w Warszawie Chrześcijańskiej Akad. Teologicznej został tam 1 I 1955 mianowany samodzielnym pracownikiem nauki oraz kierownikiem Katedry Egzegezy Starego Testamentu i Języka Hebrajskiego; od r. 1959 był równocześnie p.o. kierownikiem Katedry Prawosławnej Wiedzy Starotestamentowej. W nowej sytuacji politycznej Chrześcijańska Akad. Teologiczna wydała „Księgę jubileuszową z okazji 70-lecia urodzin księdza profesora dr. Jana Szerudy” (W. 1959). S. współpracował z PSB od początku jego istnienia; opublikował tu pięć biogramów działaczy protestanckich: Jerzego Badury, Jakuba Glassa, Hugo Grossmana, Walerego Helbergera i Daniela Ernsta Jabłońskiego. Był członkiem Polskiego Tow. Orientalistycznego. Zmarł 21 III 1962 w Warszawie, został pochowany 26 III w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim (aleja E nr 12C).
W zawartym 29 VIII 1918 w Ustroniu małżeństwie z Anną Kubisz-Michejdą (1896–1970), adoptowaną córką Jerzego Michejdy, dyrektora szkoły w Ustroniu, nauczycielką, miał S. dwie córki: Wandę, zamężną Nasierowską (1921–1994), lekarza, oraz Marię, zamężną Żytkow (1923–2006).
Zainicjowany przez S-ę przekład Pisma św. wydawano w Warszawie już po jego śmierci: „Cztery Ewangelie” (1964), „Nowy Testament” (1966), „Księgę Psalmów” (1970); wszystkie księgi opublikowano w r. 1975 jako tzw. Biblię Warszawską.
Biogramy uczonych pol.; Chorzowski słownik biograficzny. Edycja nowa, Chorzów 2008 II (dot. brata S-y, Józefa); Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II (ryc.); Grzybek S. i in., Polska bibliografia biblijna za lata 1931–1965, W. 1968 I–II; Literatura Pol. Enc., II; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Ostański P., Bibliografia biblistyki polskiej 1945–1999, P. 2002 I–II; PSB (Michejda Jerzy); Szturc J., Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI–XX w., Bielsko-Biała 1998 (fot.); Szul c, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Uniwersytet Warszawski 1915–1939, 1939–1944, Suplement 1945–1965. Materiały bibliograficzne, W. 1991; – Alabrudzińska E., Państwo a Kościół ewangelicko-augsburski w Polsce w latach 1945–1965, w: Kościoły zakładnikami czasów, W. 2003 s. 181–214; taż, Protestantyzm w Polsce w latach 1919–1939, Tor. 2004; Białecki K., Kościół narodowy w Polsce w latach 1944–1965, P. 2003; Czembor H., Ukształtowanie się zwierzchnich władz Kościoła ewangelicko-augsburskiego po II wojnie światowej, „Roczn. Teolog.” 1995 z. 2 s. 115–18, 120–3, 125, 129–32, 137–8, 142–6, 148–50, 152–6, 159; Enholc-Narzyńska B., Dwie sylwetki ewangelickich tłumaczy Pisma Świętego: ks. profesor dr Jan Szeruda (1889–1962), ksiądz profesor dr Karol Wolfram (1899–1965), w: Siła poselstwa. Księga jubileuszowa w 75-lecie rodzin ks. prof. dr. hab. Witolda Benedyktowicza, W. 1996 s. 84, 87–96; taż, Ksiądz profesor Jan Szeruda (1889–1962), w: Stworzył Bóg człowieka na swój obraz. Księga pamiątkowa dla biskupa profesora Mariana Gołębiewskiego w 65. rocznicę urodzin, W. 2002 s. 101–13; Gastpary W., Biskup Bursche i sprawa polska, W. 1972; tenże, Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych, W. 1981 II; Kaźmierska J., Szkolnictwo warszawskie w latach 1939–1945, W. 1980; Kruk E., Ewangelicy w Olsztynie. Z dziejów parafii w latach 1772–2002, Olsztyn 2002; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Michalak R., Kościoły protestanckie i władze partyjno-państwowe w Polsce (1945–1956), W. 2002; tenże, O przejmowaniu kościołów ewangelickich na Górnym Śląsku po II wojnie światowej. Głos w sprawie kościoła w Bytomiu, „Sobótka” R. 56: 2001 nr 3 s. 412–14; Syrkusowa H., Działalność architektów i urbanistów w Warszawie w okresie okupacji hitlerowskiej 1939–1945, w: Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, W. 1973 III; Szturc J., Stowarzyszenia społeczno-kulturalne w polskim ewangelicyzmie, W. 2006; Urban K., Duchowieństwo i zwierzchności Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce w opinii władz administracyjnych (z lat 1949–1950), „Zesz. Nauk. Akad. Ekon. w Kr.” 1997 nr 484 s. 24, 26–30, 32–3, 36; Żurek R., Zwischen Nationalismus und Versöhnung. Die Kirche und die deutsch-polnischen Beziehungen 1945–1956, Köln–Weimar–Wien 2005; – Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski w latach drugiej wojny światowej. Wspomnienia i relacje, W. 1997 (fot.); Urban K., Luteranie i metodyści na Mazurach 1945–1957. Wybór materiałów, Kr. 2000 s. 21, 66–70, 122–3; tenże, Zbory niemieckie Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce 1948–1970. Wybór materiałów, Kr. 2003 s. 29, 51, 53; – „Roczn. Teolog.” R. 31: 1989 z. 1/2 s. 21–31 (J. B. Niemczyk); „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 42: 1949 s. 149–50 (wykaz prac S-y); „Strażnica Ewang.” 1947 nr 15/16 s. 1–4 (H. Wegener); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Jednota” 1962 nr 5 (J. N[iewieczerzał], W. Niemczyk, O. Bartel, fot.), „Kalendarz Ewang.” 1963 (K. Wolfram, fot.), „Pielgrzym Pol.” 1962 nr 4–5 (W. Benedyktowicz, fot.), „Słowo Powsz.” 1962 nr 78, „Tyg. Powsz.” 1962 nr 15, „Zwiastun” R. 2: 1962 nr 9 (O. Bartel, W. Gastpary, fot.), „Życie Warszawy” 1962 nr 70; – Arch. Chrześcijańskiej Akad. Teolog. w W.: sygn. 14/76 (akta osobowe S-y, fot.); IPN w W.: sygn. IPN BU 01222/2691; – Mater. Red. PSB: Biogram S-y nadesłany przez Janusza Narzyńskiego z W.
Grzegorz Bębnik