Szmurło Jan, pseud.: Dr Jan Sz., Jan Sz. (1867–1952), lekarz laryngolog, historyk medycyny, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Medycznej w Łodzi.
Ur. 5 VI w Miedznej (pow. węgrowski), był synem Juliana, pisarza gminnego, i Marianny z Zawadzkich.
Od r. 1881 uczył się S. w progimnazjum, a następnie w V Państw. Gimnazjum Męskim w Warszawie. Po zdaniu matury podjął w r. 1887 studia na Wydz. Lekarskim Uniw. Warsz. Był tam współzałożycielem powstałej w r. 1888 Bratniej Pomocy Studenckiej i w l. 1890–2 pełnił w niej funkcję przewodniczącego. Brał udział w pracach oświatowych tajnego Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Od r. 1890 pełnił obowiązki asystenta w Katedrze Farmakologii i Receptury. Po otrzymaniu w r. 1892 dyplomu lekarza (nr 1795) cum eximia laude i pozwolenia na wykonywanie zawodu (11 II t.r.) podjął pracę w oddziale chorób piersiowych i gardlanych w Szpitalu Świętego Ducha w Warszawie; pod kierunkiem ordynatora Alfreda Sokołowskiego specjalizował się tam z laryngologii. Dodatkowo pracował w uniwersyteckim Zakł. Anatomii Patologicznej. Opublikował pierwsze prace, m.in. wspólnie z Sokołowskim Przyczynek do farmakologii i klinicznego zastosowania niektórych związków grupy aromatycznej. I. Piperidinacetobronzkatechina („Gaz. Lek.” R. 28: 1893 nr 24, 25), a samodzielnie Przypadek współistnienia raka i mięsaka krtani („Medycyna” T. 22: 1894 nr 31).
W r. 1894 został S. aresztowany w związku z tzw. kilińszczyzną – manifestacją, zorganizowaną 17 IV t.r. w Warszawie w stulecie insurekcji kościuszkowskiej. Więziony od września w X pawilonie warszawskiej Cytadeli, został poddany śledztwu, podczas którego wyszła na jaw jego nielegalna działalność oświatowa. Skazany 6 IV 1896 na pięć lat zesłania (wg niektórych opracowań na piętnaście lat) do gub. wołogodzkiej, udał się tam na własny koszt wraz z poślubioną w r. 1895 w kaplicy więziennej Michaliną z Michałowskich. Przebywał w miejscowości Solwyczegodsk, ale w r. 1897 objęto go amnestią i ze względu na stan zdrowia żony zezwolono na osiedlenie w Samarze. S. był tam lekarzem w szpitalu dla umysłowo chorych, a od r. 1901 ordynatorem oddziału chorób nosa, gardła i uszu w Szpitalu Gubernialnym Ziemskim. Równocześnie pracował jako lekarz Rosyjskiego Czerwonego Krzyża, lekarz gimnazjalny, konsultant Kolei Samarsko-Złotoustowskiej oraz wykładowca Samarskiej Szkoły Felczerskiej; prowadził też prywatną praktykę. Kilkakrotnie otrzymywał zezwolenie na dokształcanie się w klinikach laryngologicznych za granicą: u Bernarda Fraenkla i Alberta Jansena w Berlinie (1899, 1902), Pierre Sebileau i Marcela Emila Lermoyeza w Szpitalu St. Antoine w Paryżu (1902) oraz u Przemysława Pieniążka w Krakowie, Ottokara Chiariego i Adama Politzera w Wiedniu (1907). Publikował artykuły w czasopismach rosyjskich, a także krajowych, m.in. O klimatycznym znaczeniu stepów na południo-wschodzie Rosji oraz leczeniu kumysem („Gaz. Lek.” R. 39: 1904 nr 41, 42), O ropnicach pochodzenia usznego i o ich leczeniu („Med. i Kron. Lek.” R. 44: 1909 nr 19–22). Podczas wojny rosyjsko-japońskiej był od maja 1904 do sierpnia 1905 ordynatorem szpitala polowego samarskiego oddz. Czerwonego Krzyża w prow. usuryjskiej w Mandżurii. W r. 1908 zakończył pracę w Szpitalu Ziemskim i poświęcił się praktyce prywatnej oraz konsultacjom w szpitalach Miejskim i Kolejowym. Dla kolonii polskiej w Samarze wygłaszał odczyty w rocznice ważnych wydarzeń historycznych oraz organizował przedstawienia amatorskie; przyczynił się też do zakładania polskich szkół i biblioteki. Za pracę w Rosji otrzymał tytuły: radcy (13 IV 1909), królewskiego asesora (21 XII t.r.) oraz radcy dworu (21 III 1911).
Pod koniec r. 1911 wrócił S. do Warszawy. W l. 1912–15 był tu konsultantem i lekarzem ambulatoryjnym w zakresie laryngologii w Szpitalu Świętego Ducha; prowadząc prywatną praktykę laryngologiczną, leczył m.in. żonę Henryka Sienkiewicza, Marię. Współpracował z Polską Macierzą Szkolną i Warszawskim Tow. Higienicznym, a od r. 1912 był członkiem Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Jako sekretarz i członek Rady Tow. Przeciwgruźliczego Warszawskiego wygłaszał odczyty o zapobieganiu gruźlicy i różnych aspektach tej choroby. Postulował wydawanie oryginalnych polskich podręczników medycyny, m.in. w artykule O potrzebach naszego piśmiennictwa lekarskiego („Gaz. Lek.” R. 49: 1914 nr 9). W l. 1914–15 wykładał dla lekarzy szkolnych na Wyższych Kursach Naukowych oraz przewodniczył sekcji higieny w Komitecie Obywatelskim m. Warszawy. Po zajęciu miasta przez Niemców został w r. 1915 naczelnym lekarzem tej sekcji w Magistracie Warszawy. Tworzył ambulatoria szkolne, w których jako pierwszy zatrudnił higienistki szkolne, wprowadził leczenie wad wymowy, organizował kolonie dla dzieci i założył Ligę Szkolną Przeciwgruźliczą. Był członkiem założycielem powstałego w r. 1916 Polskiego Tow. Medycyny Społecznej. Przedstawiał własne doświadczenia i wnioski w pracach dotyczących medycyny społecznej (W sprawie reorganizacji ambulatoriów przy szpitalach m. st. Warszawy w szczególności oraz pomocy ambulatoryjnej w ogóle, w: „Medycyna Społeczna”, W. 1917 I), higieny szkolnej (O organizacji opieki higieniczno-lekarskiej w szkołach początkowych m. st. Warszawy. Postulaty w sprawie opieki higieniczno-lekarskiej w miastach polskich w ogóle, w: „Pamiętnik II-go Zjazdu Higienistów Polskich”, W. 1918) oraz gruźlicy (Gruźlica krtani, gardła i nosa w świetle własnych spostrzeżeń, W. 1918). Publikował prace na temat metodyki nauczania higieny w szkole, m.in. Pogadanki z higieny w szkołach początkowych. Wskazówki dla lekarzy szkolnych i nauczycieli (W. 1918), a także był autorem kilku rozdziałów w pracy zbiorowej Higiena szkolna. Podręcznik dla kierowników szkół, nauczycieli i lekarzy szkolnych (W. 1921, wyd. 2, W. 1933). Jego kandydatura była w r. 1918 rozpatrywana przy obsadzaniu Katedry i Kliniki Laryngologii UJ. Wraz z Feliksem Erbrichem i Ludwikiem Guranowskim założył w r. 1921 Polskie Tow. Otolaryngologiczne.
W r. 1923 odszedł S. z pracy w Magistracie m. stoł. Warszawy i przeprowadził się do Wilna. Na USB jako profesor zwycz. objął Katedrę i zorganizował Klinikę Otolaryngologii. Przyczynił się do uznania otolaryngologii za przedmiot obowiązkowy i egzaminacyjny na studiach lekarskich. Wykładał diagnostykę i terapię chorób gardła, krtani, nosa i uszu oraz jako pierwszy w Polsce patologię mowy i głosu; uwzględniał w wykładach medycynę społeczną i etykę lekarską. Dbając o praktyczny aspekt zajęć, zorganizował muzeum z fantomami, preparatami anatomiczno-patologicznymi, fotografiami i tablicami. Dodatkowo prowadził wykłady na organizowanych przez Wydz. Lekarski kursach dokształcających dla lekarzy. W klinice utworzył oddział chorych na gruźlicę górnych dróg oddechowych oraz uruchomił pierwszą w Polsce poradnię foniatryczną, zajmującą się dziećmi po przeprowadzonych w wileńskich szkołach badaniach mowy. W r. akad. 1927/8 pełnił funkcję dziekana Wydz. Lekarskiego, a do r. 1935 był delegatem Rady Wydziału do Państw. Naczelnej Rady Zdrowia. Opublikował m.in. prace Stan obecny nauki o cuchnącym nieżycie nosa (ozaena geunina) i udział w pracach nad tym cierpieniem polskich rynologów („Przegl. Otolaryngologiczny” T. 1: 1924 z. 1), Zasadnicze zagadnienia z dziedziny gruźlicy krtani (tamże T. 1: 1924 z. 2) oraz Uwagi w sprawie wskazań leczniczych w przypadkach tzw. polipów nosowo-gardłowych albo włókniaków młodzieńczych („Pol. Gaz. Lek.” R. 4: 1925 nr 21). W r. 1926 wydał książkę Choroby nosa i jamy nosowogardłowej (Wil. 1926, wyd. 2, Wil. 1935), na podstawie której w r. 1927 uzyskał na Uniw. Pozn. stopień doktora medycyny; praca ta stała się pierwszą z czterech części podręcznika obejmującego wszystkie działy laryngologii: Choroby jamy ustnej, gardła i przełyku (Wil. 1930), Choroby krtani i tchawicy (Wil. 1931) oraz Choroby ucha (Wil. 1933). Od r. 1926 w sezonach letnich pracował dodatkowo w Ciechocinku jako kierownik Oddz. Wziewalniczego. Przewodniczył tam Komitetowi Lekarskich Kursów Wakacyjnych, na których wykładał, a w r. 1927 został prezesem Stow. Lekarzy Zdrojowych. Pod jego kierunkiem utworzono w r. 1931 w Ciechocinku emanatorium radowe.
W Wilnie działał S. w stowarzyszeniach i organizacjach lekarskich; był prezesem Polskiego Tow. Otolaryngologicznego (1925–6, 1938–9) i przewodniczącym jego sekcji wileńskiej (1924–36), a także członkiem powołanych przez Towarzystwo: Komitetu Narodowego do Walki z Ozeną i Komitetu Narodowego do Walki z Twardzielą. Wchodził w skład Collegium Otolaryngologicum Amicitiae Sacrum i Stałego Komitetu Międzynarodowych Zjazdów Otolaryngologicznych. Pełnił funkcję prezesa Wileńskiego Tow. Lekarskiego (1929–30). Był członkiem rady i sędzią Sądu Izby Lekarskiej Wileńsko-Nowogródzkiej oraz delegatem Stow. Lekarzy Polaków na Wileńszczyźnie do Naczelnej Izby Lekarskiej. Należał do wileńskich oddziałów: Związku Lekarzy Państwa Polskiego, Związku Lekarzy Słowiańskich w Polsce, Polskiego Tow. Higienicznego, Polskiego Tow. Eugenicznego i Tow. Przyrodników im. Kopernika. Ponadto był członkiem Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz wileńskiego koła Miłośników Historii i Filozofii Medycyny i Nauk Przyrodniczych, a także wiceprzewodniczącym zarządu okręgu wileńskiego PCK. Należał do założycieli wydawanego od r. 1924 „Polskiego Przeglądu Otolaryngologicznego” i w l. 1930–6 był jego redaktorem naczelnym. Wchodził w skład komitetów redakcyjnych „Gruźlicy” (organu Polskiego Związku Przeciwgruźliczego), „Polskiej Gazety Lekarskiej” i „Wileńskiego Pamiętnika Lekarskiego”. Należał też do towarzystw lekarskich: Czechosłowackiego, Jugosłowiańskiego i Madryckiego oraz był członkiem korespondentem Francuskiego Tow. Otolaryngologicznego. Reprezentował polską laryngologię na zjazdach międzynarodowych, m.in. w Kopenhadze, Madrycie i Berlinie.
W r. 1935 przeszedł S. na emeryturę; otrzymał wówczas tytuł profesora honorowego USB. Nadal jednak pracował jako kierownik Seminarium Historii i Filozofii Medycyny oraz Propedeutyki Lekarskiej i przez rok prowadził wykłady z historii medycyny. W r. 1936 wrócił do Warszawy i podjął działalność w Izbie Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej. Po śmierci w r. 1937 swego następcy na USB Tadeusza Wąsowskiego wrócił do Wilna i do r. 1938 ponownie kierował Kliniką Otolaryngologiczną. Dn. 24 XI 1937 został członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego, a 17 VI r.n., jako pierwszy laryngolog, członkiem korespondentem PAU. Publikował dalsze prace z laryngologii, m.in. cztery rozdziały (Zapalenie ust pryszczykowe, Pleśniawki, Anginy i Twardziel) w pracy zbiorowej Choroby zakaźne (W. 1937 I–II), książkę Nowotwory złośliwe krtani (W. 1938) oraz artykuł Choroby nosa, jamy ustnej, gardła, krtani i uszu („Nowoczesna encyklopedia zdrowia”, W. 1939 IV). Wypowiadał się też na temat uzdrowiska w Ciechocinku (Rozwój wskazań leczniczych Ciechocinka od początku jego istnienia jako miejscowości kuracyjnej aż do najnowszych czasów, w: „Pamiętnik X Lekarskiego Kursu Wakacyjnego w Ciechocinku”, W. 1938), higieny szkolnej (O czym trzeba wołać głośno, „Życie Młodych” R. 7/1: 1938 nr 3–4) oraz problemów gruźlicy, alkoholizmu i głuchoniemoty wśród dzieci (Opieka higieniczno-lekarska w szkołach powszechnych Warszawy a ośrodki zdrowia, „Warsz. Czas. Lek.” R. 16: 1939 nr 6–8). Współpracując od r. 1938 z Zakł. Histologii Uniw. Warsz., wykorzystywał nowe metody barwienia naczyń krwionośnych i dzięki temu odkrył ich istnienie w nabłonku wyścielającym krypty migdałków; opisał to w pracy Obecność naczyń krwionośnych w nabłonku migdałków podniebiennych i gardłowego („Spraw. z Posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.” Wydz. IV T. 32: 1939, wyd. osobne, W. 1939).
Podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 pracował S. jako lekarz w punkcie sanitarnym i konsultant w Szpitalu Ujazdowskim. Pod okupacją niemiecką był lekarzem przychodni uczniowskiej Rady Głównej Opiekuńczej, konsultantem chorych na gruźlicę w Szpitalu Skarbowców oraz konsultantem laryngologicznym w Szpitalu Maltańskim. Wykładał laryngologię na Tajnym Uniw. Ziem Zachodnich. W powstaniu warszawskim 1944 r. był lekarzem w powstańczych szpitalach śródmiejskich (rejon ulic Chopina i Piusa XI), Szpitalu Urszulanek przy ul. Mokotowskiej oraz punkcie opatrunkowym batalionu «Gozdawa» przy ul. Chopina. Po zakończeniu walk pozostał z chorymi niebędącymi w stanie opuścić miasta i 24 XI 1944 został przez Niemców ewakuowany do szpitala w Piastowie.
Po wojnie zamieszkał S. w Łodzi, gdzie na Wydz. Lekarskim Uniw. Łódz. objął Katedrę Hist. Medycyny i Przysposobienia Lekarskiego i od października 1945 wykładał historię medycyny. W r. 1946 wszedł w skład Komisji Hist. Medycyny i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych PAU. Opublikował podręczniki Propedeutyka lekarska (Ł. 1946) i Historia medycyny. Część I. Czasy starożytne (Ł. 1947–8) oraz inne prace poświęcone dziejom tego zawodu, m.in. Najważniejsze zadania historii medycyny w chwili obecnej („Spraw. PAU” T. 49: 1948 nr 8) i Rozwój historyczny nauki o raku („Pol. Tyg. Lek.” R. 3: 1948 nr 39–42). Z okazji 80-lecia urodzin S-y Uniw. Łódz. zorganizował 22 IV 1947 uroczystości połączone z otwarciem Kliniki Otolaryngologii. S-ę uczcił na specjalnym posiedzeniu 12 X t.r. pierwszy powojenny Zjazd Otolaryngologów Polskich; poświęcono mu też specjalny zeszyt „Otolaryngologii Polskiej” (1948 z. 1). S. od r. 1947 ponownie współpracował z uzdrowiskiem w Ciechocinku jako konsultant naukowy i kierownik inhalatorium Państw. Zakł. Zdrojowego. W r. 1949 został członkiem czynnym Łódzkiego Tow. Naukowego. Wchodził w skład komitetów redakcyjnych: „Otolaryngologii Polskiej”, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” i „Polskiego Tygodnika Lekarskiego”. Po utworzeniu w r. 1950 łódzkiej Akad. Med. zlikwidowano Katedrę S-y i powierzono mu organizację Biblioteki Wydz. Lekarskiego, której kierownictwo objął w r. 1951. W tym okresie ogłosił ostatnie prace, m.in. Ciechocinek-Zdrój (W. 1950), Zdrojowiskowe metody wziewalniane w cierpieniach ogólnych, a zwłaszcza w chorobach górnego odcinka dróg oddechowych (W. 1950) i Pionierzy polskiej laryngologii („Pamiętnik XXI Zjazdu Otolaryngologów Polskich, Poznań 22–24 X 1950”, Red. A. Dobrzański, W. 1952). Ogółem opublikował ok. 190 prac naukowych, podręczników, rozdziałów w książkach oraz artykułów (w językach polskim, francuskim, rosyjskim i niemieckim). Do jego uczniów należeli m.in. laryngolodzy Tadeusz Chęciński, Czesław Czarnowski, Benedykt Dylewski, Alfred Laskiewicz, Tadeusz Wąsowski i historyk medycyny Józef Dziadek. S. zmarł 1 V 1952 w Łodzi, został pochowany w Warszawie na cmentarzu Powązkowskim (kw. 88 szereg 6). Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1933), Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Honorową Odznaką PCK oraz medalami Srebrnym i Ciemnobrązowym Rosyjskiego Czerwonego Krzyża.
S. był dwukrotnie żonaty. W pierwszym małżeństwie z Michaliną z Michałowskich (zm. 1908 w Rosji), miał pięcioro dzieci: Stanisława (zm. w Rosji), Jana, Piotra, Zofię i Wandę. W zawartym 19 VI 1916 drugim małżeństwie z Marią Bolesławą Michalczewską 1.v. Skowrońską (1894–1934), śpiewaczką operową, występującą w Warszawie i Wilnie, miał córkę Marię, zamężną Tarnowską.
W 125. rocznicę utworzenia uzdrowiska w Ciechocinku władze miejskie nazwały w r. 1960 jedną z ulic imieniem S-y.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Almanach lekarski na rok 1932, Lw. 1932 s. 289; Biogramy uczonych pol., cz. 6 z. 2 (fot.); Higieniści polscy, W. 2000 III 113–14 (fot.); Kurnatowski A., Profesorowie i docenci wydziałów medycznych Uniwersytetu Łódzkiego i Akademii Medycznej w Łodzi 1945–1964, Ł. 2003 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nauka i uczeni na Ziemi Wileńskiej od XVI w. do 1945 r., Bydgoszcz 2010; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1–3; Słown. pseudonimów, IV; Słown. Teatru Pol. (dot. żony, Marii Bolesławy); Śródk a A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1988 IV (fot.); Urzędowy spis lekarzy uprawnionych do wykonywania praktyki lekarskiej oraz aptek w Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1924/5 s. 330; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/4, Zurich 1935; toż 1935/6, Zurich 1937; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; – Bayer S., Służba zdrowia Warszawy w walce z okupantem 1939–1945, W. 1985 s. 283; Brożek K., Wydział Lekarski Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” Vol. 38–39: 1999 s. 125–8, 132; XXV lat Akademii Medycznej w Łodzi, Ł. 1970 s. 131–2 (fot.), s. 336, 600; Dylewski B., Profesor dr med. Jan Szmurło, „Pol. Tyg. Lek.” R. 2: 1947 nr 37–39 s. 1049–51 (fot.); tenże, Profesor dr med. Jan Szmurło i jego działalność pedagogiczna i naukowa, „Otolaryngologia Pol.” R. 2: 1948 nr 1 s. 3–9 (fot.); Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789–1950), W. 1990; Hasik J., Juszczyk J., Dzieje Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Medycznej (1919–1979), P. 1979; Kierzek A., Jan Szmurło (1867–1952) – współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Otolaryngologicznego, jego działalność zawodowa i naukowa do 1938 r., „Otolaryngologia Pol.” T. 48: 1994 nr 2 s. 209–15 (fot.); tenże, Otolaryngolodzy warszawscy w XIX wieku, Wr. 1998 (fot.); Paciorkiewicz M., Profesor Jan Szmurło, „Med. Dydaktyka. Wych.” T. 13: 1981 nr 3 s. 247–54 (fot.); Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, Red. A. Dawidowicz, W. 1977; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, W. 1996; Złota księga Korpusu Sanitarnego Polskiego 1797–1918, Oprac. L. Zembrzuski, W. 1927 s. 195; – Rocznik lekarski RP 1933/4, W. 1933; toż 1936, W. 1936; toż 1938, W. 1938; toż 1948, W. 1949; Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności 1938/9, Kr. 1945 s. XLV–L (częściowa bibliogr. prac); Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, W. 1938–45 [1954] R. 31–8 s. 142–6 (częściowa bibliogr. prac); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Otolaryngologia Pol.” R. 8: 1954 nr 1 s. 87–92 (B. Dylewski, częściowa bibliogr. prac, fot.), „Życie Warszawy” 1952 nr 109; – Arch. Uniw. Med. w Ł.: Teczka personalna; B. Jag.: Zbiory Specjalne, L. Guranowski, Słownik lekarzy polskich; Gł. B. Lek.: Zbiory Specjalne, zespół Izba Lek. Warsz.-Białostocka (teczka personalna), M. Tarnowska, życiorys S-y.
Krzysztof Brożek