Ruszkowski Jan Tadeusz Władysław (1889–1961), entomolog, profesor Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu. Ur. 25 V w Irkucku na Syberii, był synem Antoniego (zm. 1907), urzędnika celnego, i Idy z Bucholców.
W r. 1910 ukończył R. średnią szkołę mechaniczno-techniczną w Irkucku, przez kilka miesięcy studiował architekturę w Instytucie Technologicznym w Tomsku. W r. 1911 podjął studia na wydz. inżynierii drogowej Instytutu Politechnicznego w Kijowie, ale jeszcze w t. r. przeniósł się tam na wydz. agronomiczny, gdzie studiował w l. 1911–14 i 1917–19. Na początku pierwszej wojny światowej uczestniczył w pracach polskich organizacji społecznych w Kijowie zajmujących się pomocą dla uchodźców wojennych. Po wcieleniu do wojska rosyjskiego kontynuował tę pracę w Brodach jako przedstawiciel Komitetu Charytatywnego w. księżny Tatiany. Już na pierwszych latach studiów specjalizował się w entomologii pod kierunkiem prof. Aleksandra Lebiediewa, prowadząc badania nad szkodnikami roślin uprawnych gub. ufimskiej. Wyniki ogłosił w pracach, Kratkij entomologičeskij otčet (w: „Meroprijatija Ufimskago gubernjal’nago zemstva po ulučšeniju sel’skago chozjajstva v 1913 godu”, Ufa 1914), Entomologičeskie issledovanija v 1914 godu (Ufa 1915).
W r. 1919 powrócił R. wraz z matką i rodzeństwem na stałe do Polski. Kontynuował studia na Wydz. Rolniczym SGGW w Warszawie (1919–20), następnie na Wydz. Rolniczo-Leśnym Uniw. Pozn., gdzie równocześnie pracował w l. 1920–8 jako asystent, następnie adiunkt w Katedrze Zoologii Ogólnej i Entomologii, kierowanej przez Ludwika Sitowskiego. Dn. 16 VI 1923 otrzymał na Uniw. Pozn. stopień inżyniera rolnictwa ze specjalizacją w entomologii stosowanej, a 7 VII 1924 stopień doktora nauk rolniczych na podstawie nie publikowanej pracy Biologia Hoplocampa minuta Christ. Badał w tym czasie szkodniki zbóż, a w szczególności tzw. muchy zbożowe. W pracach Ploniarka czyli mucha szwedzka (Oscinis Frit L.) obserwowana w okolicach Poznania w latach 1921–26 („Roczniki Nauk Roln. i Leśn.” T. 18: 1927 z. 1) i Z obserwacji nad niezmiarką paskowaną (Clorops taeniopus Meig.) oraz jej pasożytami (tamże T. 17: 1927 z. 3) podał terminy ich występowania, opracował biologię ich pasożytów oraz rozmiary wyrządzonych przez nie szkód. W pracy Z badań nad muchami zbożowymi w Poznaniu w latach 1921–1927 (tamże T. 19: 1928 z. 2) omówił własną metodykę dokonywania spostrzeżeń i sposoby karteczkowania wyników analiz. Jednocześnie był wykładowcą w Państwowej Szkole Ogrodnictwa w Poznaniu (1922–9), na Kursach Pszczelniczo-Ogrodniczych w Warszawie (1928–37) i na Wyższym Kursie Rolniczym Korespondencyjnym im. Staszica przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (1928–39).
W l. 1928–37 R. pracował jako entomolog w Stacji Ochrony Roślin Tow. Ogrodniczego Warszawskiego (TOW); tam w r. 1929 zorganizował oddział doświadczalny w Morach pod Warszawą i następnie nim kierował. Wybudował szklarnię doświadczalną, insektorium i laboratorium, założył zagajnik wyposażony w urządzenia do ochrony ptaków owadożernych. Wspólnie z żoną Ireną prowadził liczne pionierskie prace nad biologią i zwalczaniem owadów szkodliwych oraz pierwsze badania nad skutecznością znajdujących się w sprzedaży środków chemicznych służących do zwalczania szkodników roślin, czego pokłosiem były m. in. Wyniki pięcioletnich doświadczeń nad zwalczaniem śmietki kapuścianej (Hylemyia brassicae Bché.), w Morach pod Warszawą („Roczniki Nauk Roln. i Leśn.” T. 41: 1937, wraz z Jadwigą Gawinową) oraz Zestawienie wyników polskich doświadczeń nad skutecznością działania chemicznych środków zwalczania szkodników roślin („Roczn. Ochrony Roślin”, Cz. B, T. 1: 1933 z. 4). Zapoczątkował i kontynuował przez szereg lat zestawienia rozmieszczenia i nasilenia pojawów szkodników roślin w kraju na podstawie badań własnych oraz badań przeprowadzanych przez inne stacje ochrony roślin. Opracował jednolity dla całej Polski system kartek rejestracyjnych, mający ułatwić korespondentom i instruktorom sporządzenie dokładnych informacji o liczebności, czasie i miejscu występowania szkodników (Wyniki badań nad szkodliwą fauną Polski na podstawie materiałów z lat 1919–1930, „Roczn. Ochrony Roślin”, cz. B, T. 1: 1933 z. 1–3). W r. 1937 na skutek zmian organizacyjnych dział TOW w Morach włączony został do Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW) w Puławach jako Dział Ochrony Roślin w Wydz. Chorób i Szkodników Roślin. R. był w l. 1937–48 kierownikiem tego Działu, który spełniał rolę centrali organizacyjno-koordynacyjnej służby ochrony roślin na obszarze całego kraju. Wraz ze współpracownikami gromadził napływające ze stacji ochrony roślin materiały, które opracowywał i następnie publikował, głównie w „Roczniku Ochrony Roślin”.
Okupację niemiecką spędził R. w Puławach. Prowadził nasłuch audycji radiowych BBC i komunikaty zawierające podane tam wiadomości dostarczał miejscowej placówce Armii Krajowej. Wraz z żoną udzielał schronienia osobom ukrywającym się przed Niemcami. Przyczynił się również do uratowania mienia PINGW-u. Po wojnie przystąpił do organizowania zniszczonych pracowni. W l. 1945–7 kierował R. jednocześnie Wydz. Chorób i Szkodników Roślin PINGW (po zmarłym profesorze Stanisławie Minkiewiczu). Napisał wtedy wraz ze Zbigniewem Dąbrowskim i Edwardem Kamińskim podręcznik Ochrona roślin (Puławy 1946, W. 1953, W. 1956, W. 1963), z którego w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej korzystali studenci wszystkich uczelni rolniczych w Polsce. W r. 1948 zorganizował R. Zakład Zoologii Rolniczej i Entomologii Stosowanej na Uniwersytecie i Politechnice we Wrocławiu i objął jego kierownictwo. W początkowym okresie działalności na Uniw. Wrocł. zorganizował i prowadził na szerszą skalę prywatną pomoc finansową dla ubogich studentów. Habilitował się w zakresie entomologii na Wydz. Przyrodniczym Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 8 XI 1949 na podstawie rozprawy Fauna roślinożerna łanów zbożowych w Polsce w okresie dwudziestolecia 1919–1939 („Annales Universit. Mariae C.-Skłodowska”, Supl. II, Sectio E, 1950); praca dotyczyła 40 najważniejszych gatunków owadów szkodliwych występujących na zbożach. W utworzonej w r. 1951 z Wydz. Rolniczego Uniw. Wrocł. Wyższej Szkole Rolniczej (WSR) kierował R. Zakładem a od r. 1956 Katedrą Entomologii Stosowanej, aż do przejścia na emeryturę w r. 1960. Dn. 22 II 1951 otrzymał tytuł profesora nadzwycz., a 22 V 1954 profesora zwycz. W l. 1956–60 pełnił też funkcję prodziekana Wydz. Rolniczego WSR. Równolegle z pracą na uczelni kierował w l. 1948–55 działem entomologicznym w Oddziale PINGW we Wrocławiu, przekształconym w r. 1950 w Oddział Instytutu Ochrony Roślin (IOR).
R. zainicjował szeroko zakrojone prace dotyczące biologii szkodliwej entomofauny na Dolnym Śląsku. Badania prowadzono w gospodarstwach rolnych i na terenie Rolniczych Zakładów Doświadczalnych uczelni (Swojec i Pawłowice) oraz Stacji Hodowli Roślin w Kobierzycach. Dotyczyły one m. in. ustalenia składu gatunkowego fauny zasiedlającej kukurydzę i rejonów szkodliwego występowania omacnicy prosowianki oraz tzw. bazy paszowej przede wszystkim roślin motylkowych. Z tej dziedziny opublikował m. in. Szkodniki kukurydzy (w: T. Olbrycht, W. Nadwyczawski, „Kukurydza”, W. 1956), Szkodniki roślin motylkowych, obserwowane na Dolnym Śląsku w latach 1951–1952 („Pol. Pismo Entomologiczne” T. 23: 1953, wraz z Włodzimierzem Romankowem), Wyniki zwalczania strąkowca grochowego (Bruchus pisorum L.) w warunkach polowych w latach 1948–7952 (tamże T. 24 supl. 1: 1955 wraz z I. Ruszkowską i W. Romankowem).
Jeszcze na Wydz. Rolniczym Uniwersytetu R. zorganizował w r. 1949 pierwszą w Polsce specjalizację z zakresu ochrony roślin i kierował nią do r. 1960. Dla potrzeb tej specjalizacji napisał wraz z Ireną Garnuszewską i Piotrem Niezgodzińskim podręcznik Entomologia ogólna. Cz. 1. (Wr. 1954). Ostatnie jego prace dotyczyły prób uporządkowania polskich nazw owadów i szkodników roślin. Dziedziny nazewnictwa dotyczą prace: Projekt uzgodnienia, uproszczenia i ustalenia polskiego mianownictwa owadów („Pol. Pismo Entomologiczne” T. 24, supl. 1: 1955), Próba ujednolicenia polskich nazw zwierząt (artykuł dyskusyjny) („Przegl. Zoolog.” 1959 z. 1), Próba ujednolicenia polskich nazw zwierząt. Cz. 2. (tamże 1961 z. 2), Wykaz alfabetyczny łacińsko-polski nazw gatunkowych szkodników roślin użytkowych oraz niektórych ich wrogów naturalnych (P. 1960).
Dorobek naukowy R-ego liczy ponad 230 publikacji, w tym wiele artykułów popularyzacyjnych i ulotek dla praktyki rolniczej. Był redaktorem naczelnym w l. 1933–9 „Rocznika Ochrony Roślin”, założycielem i redaktorem serii B „Polskiego Pisma Entomologicznego” w l. 1955– 61. Brał czynny udział w IV Zjeździe Naukowym Rolniczo-Leśnym w Poznaniu (1936) i Międzynarodowym Kongresie Entomologów w Berlinie (1938). Był m. in. współpracownikiem Komisji Fizjograficznej PAU (od r. 1924), członkiem Rady Naukowej Min. Rolnictwa i Rady Naukowej IOR, członkiem Komitetu Ochrony Roślin PAN, członkiem Wrocławskiego Tow. Naukowego (od r. 1959), wiceprzewodniczącym Zarządu Głównego i przewodniczącym Oddziału Wrocławskiego Polskiego Związku Entomologicznego, przewodniczącym Komisji Identyfikacji i Nomenklatury Zwierząt Sekcji Ogrodów Zoologicznych Polskiego Tow. Zoologicznego, członkiem American Association of Economic Entomologists (od r. 1929). Zmarł 14 VI 1961 we Wrocławiu, pochowany został na cmentarzu Św. Wawrzyńca. Był odznaczony m. in. Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1957).
Z małżeństwa (od r. 1927) z Ireną z Dąbrowskich (zob. Ruszkowska Irena) miał R. syna Andrzeja (ur. 1928), docenta entomologii, i córkę Halinę (ur. ok. 1932), zmarłą wkrótce po urodzeniu.
W maju 1989 odbyło się uroczyste posiedzenie Rady Wydz. Rolniczego WSR we Wrocławiu poświęcone stuleciu urodzin R-ego.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Bibliografia zawartości „Roczników Nauk Rolniczych” 1903–1957, W. 1958; Gerus J. i in., Bibliografia publikacji pracowników nauki Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu za lata 1945–1959, „Zesz. Nauk. WSR we Wr.”. Zeszyt specjalny, 1960 nr 31 s. 139–41; Publikacje pracowników Instytutu Ochrony Roślin w latach 1949–1979, P. 1981 s. 210–11; Enc. Powsz. (PWN); Słown. biologów; – Cena M., Problematyka naukowa Wyższej Szkoły Rolniczej, „Zesz. Nauk. WSR we Wr.” Z. specjalny nr 31: 1960 s. 15; Dziesięć lat Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, L. 1954 s. 103, 128; Machlejd J., Wóycicki S., Pięćdziesięciolecie Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego, „Roczniki Nauk Ogrodniczych” T. 1: 1934 s. 73, 81–2; Mączniak H., Pracownicy Instytutu Puławskiego w latach międzywojennych (1917–1939), Puławy 1983 s. 136; Opyrchałowa J., Jan Ruszkowski, w: Uczeni wrocławscy (1945–1979), Wr. 1980 s. 339–40; taż, Profesor doktor Jan Ruszkowski – wychowawca i nauczyciel, „Zesz. Nauk. WSR we Wr.”. Rolnictwo, Z. 23 (69): 1967 s. 33–7 (fot.); Ruszkowska I., Historia powstania specjalizacji ochrony roślin oraz osiągnięcia naukowe i dydaktyczne Katedry Entomologii WSR we Wrocławiu, tamże s. 39–49; Ruszkowska I., Łęski R., Osiągnięcia entomologu rolniczej, „Pol. Pismo Entomologiczne” T. 41: 19/1 z. 4 s. 775–802; Strawiński K., Prof. dr Jan Ruszkowski, „Kosmos”, S. A., R. 11: 1962 z. 1 s. 3–4 (fot.); tenże, Prof. dr Jan Ruszkowski (1889–1961), „Pol. Pismo Entomologiczne”, S. B, 1961 z. 3–4 nr 18 s. 141–7 (fot.); tenże, Zarys historyczny rozwoju entomologii stosowanej w Polsce na tle ochrony roślin, „Pol. Pismo Entomologiczne” T. 24 supl. 1: 1955 nr 15 s. 148–56; Strzemski M., Organizacja i skład personalny Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, Pamiętnik Puławski. Z. Jubileuszowy 1965 s. 114; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia, P. 1925 s. 636, 675, 679; Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–55, Wr. 1959 I 260, 262–3, 270–1, II 96, 489–90 (bibliogr.); Węgorek W., Dziesięciolecie Instytutu Ochrony Roślin, „Biul. Inst. Ochrony Roślin” 1961 z. 12 s. 9, 19; tenże, Instytut Ochrony Roślin, „Nauka Pol.” R. 12: 1964 nr 2 s. 193–204; Wyższa Szkoła Rolnicza we Wrocławiu 1945–1970, „Zesz. Nauk. WSR we Wr.” Nr 86: 1970 s. 25, 41–2; – Czyżewski J. A., Pamięci Jana i Ireny Ruszkowskich, „Wiad. Entomologiczne” T. 3: 1982 nr 3–4 s. 155–69 (bibliogr., fot.); Wydział Rolniczo-Leśny Uniwersytetu Poznańskiego. Sprawozdanie za pierwsze 15 lat istnienia 1919/20–1933/34, P. 1934 s. 318, 323–4 (bibliogr.), 431, 437; – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi: „Biul. Inst. Ochrony Roślin” 1961 z. 13 s. nlb. 2, I–XVII (bibliogr.); „Ochrona Roślin” 1961 nr 4 s. 32–3 (fot.), „Prace Nauk. Inst. Ochrony Roślin” [Wyd.] IOR w Poznaniu, T. 4: 1962 z. 2 s. 577, 17–27 (bibliogr., fot.), „Przegl. Zoolog.” T. 6: 1962 z. 3 s. 211–13 (fot., J. Opyrchałowa); – „Spraw. Wrocł. Tow. Nauk.”, S. B., Vol. 16: 1961; „Tryb. Ludu” 1961 nr 164 (nekrolog); – Arch. Uczelniane Akad. Roln. we Wr.: Teczka osobowa nr 1544; – Informacje syna, Andrzeja Ruszkowskiego.
Maria Strutyńska