Nelken Jan Władysław, pseud. Marek, Otto, Tytus (1878–1940), lekarz psychiatra, pułkownik WP, działacz socjalistyczny. Ur. 16 III we wsi Skomoroszki gub. kijowskiej, był synem Edwarda, dyrektora cukrowni, i Eugenii z Felszów. Stałym miejscem zamieszkania rodziców była Warszawa. Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie rozpoczął w r. 1896 studia na Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz., gdzie został członkiem studenckiego kola socjalistycznego. W listopadzie 1897 uczestniczył w studenckiej manifestacji protestacyjnej skierowanej przeciwko rosyjskim profesorom, którzy poparli budowę pomnika M. N. Murawiewa. Na początku 1899 r. usunięty z Uniwersytetu z policyjnym nakazem opuszczenia Warszawy za czynny udział w manifestacyjnym pogrzebie studenckiego działacza socjalistycznego Bolesława Słońskiego, wyjechał do Kazania, gdzie kontynuował studia medyczne, uzyskując dyplom lekarza w październiku 1902 (nostryfikowany na UJ w lipcu 1908). Pod koniec 1902 r. powrócił do Warszawy i zaczął pracować jako lekarz szpitala psychiatrycznego w Tworkach. Jednocześnie działał w Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS); od r. 1903 był członkiem złożonego z kilku osób Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, obejmującego teren gub. warszawskiej i płockiej. Po dokonaniu przez Centralny Komitet Robotniczy (CKR) PPS w r. 1904 oddzielenia komitetu okręgowego od miejskiego był członkiem Warszawskiego Komitetu Robotniczego (WKR) PPS do grudnia 1905. Z ramienia WKR udzielał pomocy komitetom dzielnicowym w zakresie agitacji, w tworzeniu kół PPS w fabrykach i szkołach, w przygotowywaniu akcji strajkowych. Używał pseud. Otto. Od 23 III do 22 VI 1904 był więziony w X pawilonie cytadeli warszawskiej. Był jednym z inicjatorów zwołanego w Warszawie (5–7 III 1905) VII Zjazdu PPS. Ponownie aresztowany 3 III t.r., również zwolniony z braku dowodów, nadal brał czynny udział w pracy partyjnej w Warszawie. Zagrożony kolejnym aresztowaniem, przeniósł się w grudniu t. r. do Sosnowca. W ciągu 1906 r. był czynny w kierownictwie PPS na terenie Zagłębia, używał wówczas pseud. Tytus i Otto. W t. r. uczestniczył w VIII Zjeździe PPS (jako delegat z Częstochowy), w III Radzie Partyjnej i w IX Zjeździe PPS (jako delegat z Zagłębia). Wypowiadał się za ograniczeniem autonomii Organizacji Bojowej PPS. Po rozłamie w PPS na IX Zjeździe w listopadzie 1906 był członkiem PPS-Lewicy. Zagrożony ponownym aresztowaniem, wyjechał w grudniu t. r. do Krakowa. Mając zamożnych rodziców, mógł bez trudności zająć się pracą naukową jako lekarz, będąc jednocześnie członkiem krakowskiej sekcji PPS-Lewicy. W r. 1909 był świadkiem przed sądem partyjnym w Krakowie w sprawie Stanisława Brzozowskiego, oskarżonego o współpracę z tajną policją carską. Ze względu na brak wystarczających informacji nie poparł tezy oskarżenia, wg której Brzozowski spowodował aresztowanie go przez władze carskie w r. 1904.

W Krakowie pracował od czerwca 1908 jako asystent w ambulatorium kliniki neurologiczno-psychiatrycznej UJ prof. Jana Piltza, w r. 1909 uzyskał stopień doktora medycyny na podstawie dysertacji O porażeniach następowych po ostrym zatruciu tlenkiem węgla („Roczn. Lek”. T. 1: 1906–9). W t. r. wyjechał do Szwajcarii i objął stanowisko asystenta w klinice psychiatrycznej E. Bleulera w Zurychu. Przed powrotem do Polski przebywał kilka miesięcy w Paryżu i Berlinie, gdzie zapoznawał się z tamtejszym lecznictwem psychiatrycznym. Po przyjeździe do kraju w r. 1912 pracował w szpitalach psychiatrycznych w Kulparkowie pod Lwowem i następnie w Kobierzynie pod Krakowem, utrzymując kontakt z ruchem socjalistycznym we Lwowie. W pierwszej wojnie światowej brał udział jako lekarz w armii austriackiej, w szpitalu garnizonowym we Lwowie. Od r. 1919 był czynny w WP, początkowo jako zastępca kierownika, zaś od r. 1922 jako kierownik oddziału psychiatrycznego Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (CWS), (Szpital Ujazdowski w Warszawie) i na tym stanowisku pozostał do przeniesienia w stan spoczynku w r. 1934 w stopniu pułkownika. Oprócz problematyki psychiatrycznej ściśle związanej z wojskiem interesowało go orzecznictwo psychiatryczno-sądowe, którym zaczął się zajmować w związku z obserwacjami psychiatrycznymi prowadzonymi w CWS dla celów sądowych. Występował często przed sądami jako biegły, zaś od połowy lat międzywojennych był stałym biegłym sądowym w Warszawie w dziedzinie psychiatrii. Był współzałożycielem Polskiego Tow. Kryminologicznego (PTK) w r. 1921 i członkiem zarządu PTK do r. 1937. W l. 1923–8 był członkiem pierwszego komitetu redakcyjnego „Rocznika Psychiatrycznego”, organu Polskiego Tow. Psychiatrycznego. W r. 1928 został redaktorem „Rocznika Psychiatrycznego” i pełnił tę funkcję do wybuchu wojny w r. 1939. Był członkiem Zarządu Polskiego Tow. Psychiatrycznego (1936), członkiem komitetów redakcyjnych „Czasopisma Sądowo-Lekarskiego”, „Nowin Psychiatrycznych” i „Higieny Psychicznej”. N. ogłosił ponad 70 prac, głównie z zakresu orzecznictwa psychiatryczno-sądowego, kryminologii i psychiatrii wojskowej. Wymienić należy zwłaszcza książkę Orzeczenia sądowo-lekarskie (W. 1927), w której przedstawił w świetle 50 przypadków orzecznictwo psychiatryczno-sądowe dotyczące różnych stanów psychopatologicznych, a także monografie: Ostre upicie się, i przestępczość (W. 1931), Higiena psychiczna w wojsku („Roczn. Psychiatryczny” 1934 i W. 1934). Nadto opublikował Zagadnienia psychiatrii wojskowej w związku z ogólnym szpitalnictwem psychiatrycznym (w: „Pamiętnik Pierwszego Zjazdu Psychiatrów Polskich”, 1921), Kryminalna patologia padaczki i jej znaczenie sądowo-lekarskie („Roczn. Psychiatryczny” 1929 z. IX), Patologia charakteru w oświetleniu sądowo-karnym („Roczn. Psychiatryczny” 1933 z. XX). Jego trwały wkład w dziedzinę psychiatrii stanowi zwłaszcza ukazanie związku między zaburzeniami psychicznymi a różnego rodzaju przestępstwami oraz opracowanie w świetle obszernej kazuistyki orzecznictwa psychiatryczno-sądowego w odniesieniu do różnych zaburzeń psychicznych. Z racji swoich zainteresowań psychiatryczno-sądowych i wieloletniego doświadczenia biegłego sądowego brał czynny udział w pracach Komisji Kodyfikacyjnej RP w zakresie sformułowania przepisów dotyczących niepoczytalności i poczytalności zmniejszonej w kodeksie karnym z r. 1932. W l. 1934–9 pracował w warszawskiej Kasie Chorych. W r. 1939 powołany do czynnej służby wojskowej i po wybuchu wojny ewakuowany wraz z CWS z Warszawy w kierunku wschodnim, został internowany przez Armię Radziecką w Kozielsku. Został zamordowany w Katyniu. Odznaczony był m. in. Krzyżem Niepodległości.

N. ożeniony był w r. 1904 ze Stanisławą Radomską (zm. w r. 1967), nauczycielką, działaczką PPS i PPS-Lewicy na terenie Zagłębia i Krakowa, która w okresie międzywojennym współpracowała z Komunistyczną Partią Polski, a w czasie okupacji niemieckiej z Polską Partią Robotniczą. Po rozwodzie, uzyskanym w r. 1925, N. ożenił się w t. r. powtórnie z Ireną Borkowską. Pierwsze małżeństwo było bezdzietne, z drugiego małżeństwa urodziło się dwoje dzieci: Anna (w r. 1926) i Jan (w r. 1931). Żona Irena i córka Anna zginęły w powstaniu warszawskim 1944 r.

Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Herman E. J., Historia neurologii polskiej, Wr. 1975 s. 53, 95, 104; tenże, Neurolodzy polscy, W. 1958 s. 45, 81; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Jabłonowski R., Wspomnienia 1905–1908, W. 1962; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały, W. 1928; Księga pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 131; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski, 1901–1908, W. 1935; PPS-Lewica. 1906–1918. Materiały i dokumenty, W. 1961 I 133, 141; Rocznik lekarski Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1936 s. 1204, 1228, 1317, 1697; toż, W. 1938 s. 726; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Bobrowski E., Sprawa Stanisława Brzozowskiego. Akta Sądu Obywatelskiego, „Droga” 1935 nr 4 s. 370–1, 374–6; Dąbrowski, Czerwona Warszawa; Hempel S., Wspomnienia bojowca, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 3: 1937, T. 4: 1938; Listy Leona Wasilewskiego, „Niepodległość” T. 16: 1937; Pamiętniki żołnierzy baonu „Zośka”. Powstanie warszawskie, W. 1957 s. 512; Ringman A., Z Zagłębia, więzienia i emigracji, „Niepodległość” T. 4: 1931; Rudzki S., Lekarze społecznicy w rewolucji 1905 roku, „Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” T. 3: 1937; Wasilewski L., Kierownictwo P.P.S. zaboru rosyjskiego (1893–1918), „Niepodległość” T. 11: 1935; – „Neurologia Pol.” 1950 nr 1–4 s. 8–11 (częściowa bibliogr. prac); „Roczn. Psychiatryczny” 1949 nr 2/3 s. 170; „Z Pola Walki” 1961 nr 1, 1965 nr 3; – AGAD: Prokurator Warsz. Izby Sądowej 3399 k. 10, 12, 4852 k. 61–3, Warsz. Gubernialny Zarząd Żand. 786 k. 3–4; Arch. UJ: W.L. II 515 nr 416, W.L. II 660 (protokół posiedzenia zwyczajnego) 41, 48 S. II 520; CAW: Akta Krzyża Niepodległości, t. 19; Gł. B. Lek.: Kartoteka Klukowskiego i Akta Izby Lekarskiej (Zbiory specjalne); – Życiorys nadesłany przez syna Jana Nelkena w Materiałach Red. PSB; – Informacje syna, Jana Nelkena z W.

Red.