Ostroróg Jan h. Nałęcz (zm. 1501), kasztelan poznański, starosta generalny Wielkopolski, potem wojewoda poznański, pisarz polityczny. Był synem Stanisława, woj. poznańskiego (zob.), i Beaty z Bystrzycy. W r. 1450 zapewne studiował w Wiedniu, w r. 1453 zapisał się na uniwersytet w Erfurcie, gdzie był przez dwa lata kolegą Fabiana Hanko, Niemca, z którym się zaprzyjaźnił. Po dalszą naukę udał się do Bolonii, w l. 1458–60 był tam lektorem dekretów i rektorem «Ultramontanorum», a po zdaniu egzaminów uzyskał 11 XII 1459 promocję na doktora obojga praw. Później Filip Kallimach w wierszu do O-a wskazywał, że znał on nie tylko łacinę, ale i język grecki. Po powrocie do kraju O. wszedł zapewne do kancelarii królewskiej. Na akcie inkorporacji ziemi bełskiej z r. 1462 występował jeszcze tylko z tytułem «iuris doctor» (tytułu tego używał, w różnej formie, niemal do końca życia, później jednak przeważnie na aktach prywatno-prawnych). T.r. występował przed sądem ustanowionym przez króla w sporze o ziemię płocką, jako jeden z trzech zastępców królewskich. W r. 1464 O. odbywał poselstwo do papieża Piusa II w sprawie obsady biskupstwa płockiego; przez niego jako «ambasadora» F. Hanko starał się wtedy porozumiewać z papieżem i z królem polskim w sprawach Wrocławia, w jego zatargu z królem czeskim. W tarciach politycznych wewnątrz kraju O. należał do ruchu «młodoszlacheckiego» (tzw. iuniores), sprzymierzonego z królem przeciwko wszechwładnej dotąd magnaterii duchownej i świeckiej; pozostał jednak przede wszystkim związany z kołami dworskimi, nawet po sukcesach szlachty na drodze do osiągnięcia głównego miejsca w ustroju państwa. W r. 1465 O. otrzymał kasztelanię międzyrzecką. Wraz z ojcem brał zapewne udział w wojnie pruskiej. W akcie pokoju toruńskiego z r. 1466 figurował jako jeden z poręczycieli królewskich. W l. 1466–7 odbywał znowu poselstwo do Rzymu, wraz z bpem chełmińskim Wincentym Kiełbasą, aby uzyskać od papieża Pawła II zatwierdzenie pokoju i zdjęcie klątwy z poddanych krzyżackich, którzy przeszli na stronę polską. Mowa O-a do papieża miała wybitne cechy oratorskie z mocnymi akcentami patriotyzmu i dumy narodowej (w przeciwieństwie do uniżonego przemówienia Kiełbasy). Papież nie wyraził jednak zgody na propozycje polskie. Po lecie 1472 O. złożył kasztelanię międzyrzecką i był zapewne przez dwa lata podskarbim koronnym (świadczy o tym bezpośrednio tylko jedna zapiska z akt poznańskich, w której dano O-owi ten tytuł). Dn. 16 V 1474 występował już jako kasztelan poznański. Brał odtąd udział w radzie królewskiej na wszystkich niemal sejmach za swego życia. W r. 1475, wraz z ojcem i stryjem Dobrogostem (zob.), rokował w Pniewach o małżeństwo królewny Zofii z Fryderykiem brandenburskim. Na jesieni 1476, podczas nie znanej bliżej misji do Saksonii, został schwytany przez nieujawnionych sprawców na Łużycach i więziony ok. roku. Z trudem zdołano go wydobyć z tej niewoli dzięki staraniom ojca i interwencjom króla.
Z następnych kilkunastu lat jest mało danych o działalności publicznej O-a, być może po części z powodu niezupełności zachowanych źródeł dotyczących sejmów w tym okresie, z którego – jak można przyjąć – pochodzi jego Memoriał. Dopiero w jesieni 1493 (po śmierci Mikołaja Kucieńskiego) uzyskał nominację na starostę generalnego wielkopolskiego. Funkcje z tym związane wymagały ciągłych objazdów Wielkopolski, co – wg badań A. Pawińskiego – O. wykonywał, choć od r. 1496 zachowało się już mniej śladów jego działalności. Nowi badacze (A. Gąsiorowski, J. Wiesiołowski) stwierdzają zaniedbywanie przez O-a obowiązków, m. in. właśnie w zakresie sądownictwa; zwracał się on też stosunkowo często w sprawach przez siebie sądzonych do sejmiku średzkiego o opinię. W r. 1496 O. wydał na zlecenie króla dokument, w którym wyznaczając drogi dla kupców zagranicznych i krajowych ustanowił na rzecz Kalisza ograniczone prawo składu (wystawianie towarów – z Polski bydło – na sprzedaż w tym mieście). Kilkakrotnie interweniował w sprawie przeszkód, stawianych przez władze miejskie Torunia w handlu Poznania z Gdańskiem. W r. 1497 (podobnie też w r. 1498) król zwolnił go od wyprawy wojennej celem strzeżenia zamków i terytorium Wielkopolski. Na wiosnę 1498 O. internował w Poznaniu posłów krzyżackich, wracających z Saksonii, co miało być protestem przeciwko objęciu przez księcia saskiego stanowiska w. mistrza. O. z pewnością nie godził się ze zdecydowanymi osiągnięciami politycznymi szlachty z końca XV w., przez co tracił popularność. To, jak również niepowodzenia pospolitego ruszenia w Wielkopolsce w wyprawach z l. 1497–8, spowodowało w październiku 1498 zwolnienie O-a ze starostwa wielkopolskiego. Pozostał tylko kasztelanem poznańskim, zaś w połowie grudnia 1500 z upoważnienia królewskiego został mianowany wojewodą poznańskim przez kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Po r. 1475 O. uzyskał w Małopolsce połowę spadku po Janie Czyżowskim, z tytułu pokrewieństwa po matce (działu tego spadku dokonano dopiero w l. 1496 i 1499). W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XV w. kupił wiele dóbr; po śmierci ojca (1476/7) do swojego majątku dołączył spadek, jaki po nim uzyskał jako jedyny syn. Udzielał pożyczek królowi. W r. 1476 otrzymał zapis 800 grzywien na poradlnym wielkopolskim, w r. 1488 zapis na 12 000 fl. (zabezpieczone na różnych dochodach skarbowych), co objęło nie tylko długi króla wobec rodziny Ostrorogów, lecz i wynagrodzenie za ich zasługi. Już w r. 1491 O. udzielił królowi nowej pożyczki 1 000 fl., uzyskując zarazem zobowiązanie do zapłaty części dawnego długu. W r. 1501 Olbracht spłacił resztę długu O-owi. O. znany jest przede wszystkim jako autor utworu zachowanego pod tytułem Monumentum pro comitiis generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congestum (w innym tekście tytuł ten ma zakończenie …pro suae Reipublicae utilitate congestum); dość powszechnie, ze względu na jego charakter, nazywa się krótko Memoriałem O-a. Był to projekt reform, napisany w związku z jednym z sejmów za Kazimierza Jagiellończyka, zapewne w 2. połowie panowania tego króla. Brak informacji o okolicznościach, wśród których powstał. Przypuszczalnie po sejmie, na który był przeznaczony, O. dokonywał w Memoriale zmian, nadających mu cechy utworu bardziej literackiego, ale nie zacierających pierwotnego charakteru. Datę powstania Memoriału starano się ustalić (na podstawie zbieżności z ideami, instytucjami i stosunkami z różnych okresów życia O-a) na różne lata, od r. 1455 i 1456 (J. Caro, A. Pawiński i in.) do r. 1477 (M. Bobrzyński i in.); ta ostatnia data jest najczęściej przytaczana. Nie do utrzymania jest ostatnia próba A. Strzeleckiej cofnięcia daty powstania Memoriału do r. 1447, a najpóźniej do r. 1460, gdyż opiera się na przesłankach częściowo mylnych, częściowo dowolnych.
Memoriał, jako pismo polityczne o celach praktycznych, a nie traktat naukowy, poruszał wiele zagadnień bez ścisłej systematyzacji; widać w nim jednak dość wszechstronne wykształcenie autora, który wielokrotnie podkreśla potrzebę kierowania się wymogami rozumu. Na pierwszy plan wysuwa się w Memoriale postulat wzmocnienia władzy królewskiej, unarodowienia Kościoła i podporządkowania organizacji kościelnej państwu. Wypowiadając zasadę, iż król polski nie uznaje nad sobą żadnego zwierzchnika oprócz Boga i że władza papieża może dotyczyć tylko spraw duchowych, odmawiał O. papieżowi prawa do pobierania z Polski opłat i udziału w powoływaniu biskupów oraz domagał się uniezależnienia sądownictwa kościelnego od Rzymu. Domagał się pociągnięcia duchownych do świadczeń na rzecz państwa i większego obciążenia majątku kościelnego na rzecz ubogich. Dopuszczał tylko dobrowolne składanie dziesięcin, jako opartych na prawie boskim. Piętnował pobieranie opłat za posługi duchowne, uznając je za sprzeczne z zasadami prawa kościelnego, zaś nabywanie przez duchownych rent wieczystych (wyderkafów) traktował jako niedozwoloną lichwę. Polityczne związki całej rodziny Ostrorogów z czeskim ruchem husyckim wpłynęły zapewne na widoczną zbieżność wielu myśli zawartych w Memoriale z ideologią husycką. Łączyły go też z husytyzmem postulaty skierowane przeciwko niemczyźnie; dotyczyły one tak stosunków kościelnych (krytyka kazań w języku niemieckim, utrzymywanie się niemieckich zgromadzeń zakonnych), jak i świeckich (zwłaszcza mocne wystąpienie przeciwko odwoływaniu się od sądów miast polskich do Magdeburga).
W postulatach O-a dotyczących poszerzenia władzy króla dopatrywano się (M. Bobrzyński, A. Rembowski) zbieżności z doktrynami przedstawicieli wczesnej myśli absolutystycznej na Zachodzie. O. reprezentował przede wszystkim koncepcję państwa stanowego, przeciwstawiał się jednak zdecydowanie skrajnościom, które przybierała ona w polskim życiu politycznym. Opowiadał się za skodyfikowaniem prawa sądowego w oparciu o zasady rzymskie, zebraniem w jedną całość praw obowiązujących tak szlachtę, jak i plebejuszów. Był też za wzmocnieniem terenowych ogniw władzy państwowej, przyznając w tym zakresie główną rolę wojewodom. Zalecał skrócenie i uproszczenie procedury, stosowanie terminowego wymiaru sprawiedliwości bez względu na pozycję społeczną wnoszących sprawę, racjonalistyczną regulację postępowania dowodowego (m. in. przez zniesienie dowodu z zeznań wymuszonych na torturach), zalecał odbywanie sądów ziemskich cztery razy w roku, odwołania zaś radził skierować na sejm, aby można było zrezygnować z sądów wiecowych.
Sporo miejsca zajęła w Memoriale kwestia organizacji służby wojskowej. Zgodnie z feudalną zasadą, usprawiedliwiającą przywileje szlachty, obowiązek wojenny miał ciążyć przede wszystkim na niej, ale równocześnie O. chciał zmienić w zasadę prawną stan faktyczny, polegający na dużym udziale stanów niższych w obronie kraju. W związku z tym domagał się dokładnej regulacji uzbrojenia miast, a także chłopów. W dziedzinie życia gospodarczego postulował ujednolicenie miar i wag, wprowadzenie jednolitych cen, budowę dogodnych dróg. Wystąpił przeciw korporacjom rzemieślniczym i kupieckim, uważając za szkodliwe dla całej ludności ich stanowisko monopolistyczne. O. proponował pobieranie cła od kupców obcych narodowości, widząc w tym drogę zwiększenia dochodów państwa. Domagał się też wprowadzenia lepszej, niż była, monety o kursie nie niższym od monet obcych. Do ludności plebcjskiej odnosiły się specjalne postulaty O-a co do zwalczania żebractwa, zmuszania do pracy próżniaków i pijaków, niedopuszczanie do szkół ludzi ubogich, gdyż powoduje to wzrost liczby duchowieństwa, a brak rąk do pracy w rzemiośle i rolnictwie.
Memoriał zachował się w dwóch różnych redakcjach, ze zmianami i interpolacjami wprowadzonymi później do tekstu pierwotnego. Jedna z nich, przeznaczona i odpowiednio przygotowana do zbioru tzw. „Acta Tomiciana” w kilku odpisach (B. Czart.: rkp. 238; B. Jag.: rkp. 6531; BOZ: rkp. 856), jest znana najlepiej z czterech XIX-wiecznych pełnych publikacji (wraz z przekładem polskim: J. W. Bandtkie, 1831, L.Wegner, 1860, A. Pawiński, 1884, a tylko po łacinie M. Bobrzyński, 1878). Redakcja druga, o cechach zbliżonych więcej do oryginału, zachowała się w jednym tylko odpisie (B. Jag.: rkp. 5267) z XVII w., zepsutym przez kopistę; wydał ją tylko po łacinie T. Wierzbowski (1891), uznając redakcję XVI-wieczną za falsyfikat. Ostatnio wydano Memoriał w wydawnictwie „700 lat myśli polskiej” w tomie „Filozofia i myśl społeczna XIII–XV wieku” (W. 1978) w opracowaniu J. Domańskiego, na podstawie polskiego przekładu ogłoszonego przez A. Pawińskiego. Pierwotny kształt myśli O-a da się ustalić tylko przez porównanie z sobą obu redakcji, podczas gdy na ogół uwzględnia się wyłącznie pierwszą z nich, dostępniejszą ze względu na przekład polski. Krótki tekst Memoriału, obejmujący jednak bogactwo postulatów z różnorodnych zakresów życia społeczno-politycznego o różnej skali ważności, był przedmiotem opracowań w drugiej połowie XIX w. Dochodziło przy tym do sprzecznych ocen i polemik na temat zawartych w nim poglądów, czasu powstania utworu, a – wyjątkowo – nawet kwestii autorstwa. Dużo kontrowersji wywołała zbieżność treści Memoriału z doktrynami obcymi, przy czym niekiedy zbyt pochopnie doszukiwano się w nim bezpośrednich wpływów określonych autorów i przejmowania myśli z ich dzieł. Wykorzystywanie do dzisiaj tamtych przestarzałych ustaleń prowadzi do ocen powierzchownch lub nawet mylnych, zwłaszcza w licznych ostatnio ujęciach okolicznościowych i popularyzatorskich. Dlatego Memoriał wymaga nowego krytycznego wydania i szczegółowej analizy.
O. ożenił się (przed 11 V 1464) z Heleną, córką Wacława, ks. raciborskiego, i Małgorzaty z Szamotulskich. Zapewne w r. 1494 ożenił się powtórnie z Dorotą Wrzesińską, z rodziny średnioszlacheckiej w Wielkopolsce; dn. 17 XI t.r. zrobił dla niej znaczny zapis posiadłości i klejnotów, a 16 X 1500 nowy zapis wiana (dotalitium) na swoich majątkach. W l. 1498 i 1500 dokonywał również zapisów na rzecz córki. Zaś 16 X 1500 ustanowił z powodu swego podeszłego wieku żonę Dorotę opiekunką nieletnich dzieci, aby uniknąć zatargów z krewnymi o opiekę. O. zmarł w swoim zamku w Grodzisku w r. 1501, wkrótce po 3 VI. Z pierwszego małżeństwa miał dwóch synów: Wacława, kaszt. kaliskiego (zob.), i Stanisława, kaszt. kaliskiego (zob.). Z drugiego małżeństwa pozostawił syna Achillesa i córkę Poliksenę, żonę Przecława Potulickiego, kaszt. kamieńskiego.
W r. 1953, w związku z sesją Polskiej Akademii Nauk Odrodzenie w Polsce, wzniesiono O-owi w Ostrorogu, rodzinnej jego miejscowości, pamiątkowy obelisk.
Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, III; Bibliografia literatury polskiej okresu odrodzenia, W. 1954 s. 71–5; Finkel, Bibliogr.; Jodler A. B., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, Wil. 1842 II 289, 569n. (fragmenty pisma „Colloquium Piotrkowskie”); Suligowski, Bibliogr. prawnicza; Enc. Nauk. Polit., IV; W. Enc. Ilustr., S. 2, V–VI; Filoz. w Pol. Słown.; Janociana, II 192, III 189; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 178; Gąsiorowski, Urzędnicy wpol., s. 60, 65n., 80, 92; – Backvis C., Szkice o kulturze staropolskiej, W. 1975 s. 652–5; Bobrzyński M., Jan Ostroróg, w: Studia i szkice historyczne, Kr. 1922 II 12–87; Bujak F., Zasady polityki gospodarczej Polski w w. XVI i ich geneza, w: Kultura staropolska, Kr. 1932 s. 4; Caro J., J. Ostroróg i traktat jego o naprawie Rzeczypospolitej, Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz., Kr. 1885 V 37–72; Friedberg J., Pospolite ruszenie w Wielkopolsce w drugiej poł. XV w., Lw. 1900 s. 20n., 71, 73; Gąsiorowski A., Koligacje panów z Ostroroga w XV wieku, Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza, P. [w druku] XIII z. 26; tenże, Urzędnicy zarządu lokalnego w Wpol.; Grodziski S., Stosunek szlachty do cechów w świetle statutu warckiego, „Czas. Prawno-Hist.” R. 6: 1955 z. 2 s. 179, 191; Gumplowicz L., Geschichte der Staatstheorien, Innsbruck 1905 s. 159–62; Historia nauki polskiej, W. 1970–4 I, II, VI, VII; Kumaniecki K., Twórczość poetycka F. Kallimacha, W. 1953 s. 124; Lesiński B., Kupno renty w średniowiecznej Polsce, P. 1966 s. 301, 536; Lipiński J., Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej, W. 1975 s. 7–21; Małecki A., J. Ostroróg i jego Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej, w: Z przeszłości dziejów, Kr. 1887 II 213–65; Michalski K., Sinko T., Przyczynki z kodeksu mogilskiego, Kr. 1917 s. 11n.; [Nowodworski M.] N.M., Czy Jan Ostroróg jest autorem pisma „O naprawie Rzeczypospolitej”, „Przegl. Katol.” R. 28: 1889 nr 721–6, R. 29: 1890 nr 37, 38 s. 577–80, 593–8; Oesterreich H., Die Handelsbeziehungen der Stadt Thorn zu Polen, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-Vereins” H. 33: 1894 s. 62 (podał nry aktów-pism O-a z Arch. w Tor.); Papée F., Jan Olbracht, Kr. 1936; tenże, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1903 I 366, 377; Pawiński A., Jana Ostroroga żywot i pismo „O naprawie Rzeczypospolitej”, W. 1884; tenże, Zamach na Ostroroga, „Ateneum” 1890 t. 2 s. 202–30; Prochaska A., O naprawie Rzeczypospolitej Ostroroga, „Kwart. Hist.” 1899 s. 1–45, 257–86; Ptaszycki J. S., Ze studiów nad „Memoriałem” Ostroroga, „Przegl. Hist.” T. 7: 1908, T. 9: 1909, T. 11: 1910, T. 13: 1912, T. 15: 1913; Sobociński W., Historia kupna renty w Polsce, „Czas. Prawno-Hist.” 1967 z. 2 s. 163n.; tenże, Książki o świętokupstwie Husa a Memoriał Ostroroga, „Kwart. Hist.” 1957 nr 3 s. 106–11; tenże, Memoriał J. Ostroroga a początki reformacji w Polsce, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 3: 1958 s. 9–52, R. 4: 1959 s. 35–80; tenże, Nauka Frycza Modrzewskiego a ustrój i prawo Rzeczypospolitej szlacheckiej, „Czas. Prawno-Hist.” 1957 z. 1 s. 236; Strzelecka A., Uwagi w sprawie daty powstania oraz genezy Monumentum O-a, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane R. Grodeckiemu, W. 1960 s. 251–64; Ulanowski B., Jan Ostroróg i jego stanowisko w literaturze politycznej XV st., „Spraw. PAU” 1891 [druk.] 1892 s. 50–3; Voisé W., Doktryna polityczno-prawna Jana O-a, „Państwo i Prawo” 1954 nr 6 s. 1036–58; Wegner L., Jan Ostroróg… i jego pamiętnik, P. 1859; Wiesiołowski J., Ambroży Pampowski – starosta Jagiellonów, Wr. 1976; Windakiewicz S., Informacja o aktach uniwersytetu bolońskiego, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1891 VII 7, 9, 13; Wyrwa T., Les idées politiques et juridiques de Jan Ostroróg, humaniste polonais du XVe s., „Revue Historique du Droit Français et Étranger” T. 53: 1975 s. 5–35; – Acta capitulorum, I, II; Akta grodz. i ziem., VII, IX; Akta Unii; Cod. epist. saec. XV, I, III; Długosz, Historia, V; Kod. katedry krak.; Kod. Wielkiej Polski, nr 136, 153; Kod. Wpol., III 1551; Matricularum summ., I–IV; Die Matrikel der Universität Wien, Graz-Köln 1956 I 61 (wg A. Gąsiorowskiego); Script. Rer. Sil., IX 64, 67, 69, 89n.; Sokołowski S., Opera, Kr. 1591 I 350n.; Starowolski, monumenta Sarmatarum, s. 506; Städtebuch des Landes Posen, Hrsg. v. K. Wuttke, Leipzig 1877 III; Vol. leg., I, II 708; – „Tryb. Ludu” 1953 nr 278 s. 1 (o uroczystości w Ostrorogu 4 X 1953); – AGAD: dok. perg. 696, 929; Arch. Państw. w P.: Księgi Poznań Grodz. 7 k. 36, 9 k. 63v., 97v., 137v., 155, 192, 10 k. 7, 31v., 98, 99 (dobra), Grodz. 11, Grodz. 59 k. 1–32v., Grodz. 60, Grodz. 62 k. 12v., Poznań Ziem. 18 k. 231, 19 k. 9v., 22 k. 156v., Pyzdry Grodz. 8 k. 1–79v., Konin Grodz. 4 k. 1–54v., Kalisz Grodz. 29 k. 191 i n., 30 k. 1–38v., Kościan Grodz. 4, Kcynia Grodz. 8 k. 100–102v., 9 k. 57–105; B. Kórn.: rkp. 785 (księga sądowa rozpoczęta przez O-a jako starostę wielkopolskiego 22 XI 1493 wg F. Papéego); B. Raczyńskiego: rkp. 43 („Compendium” S. Karnkowskiego, s. 281). Na podstawie obszernego życiorysu dostarczonego przez Władysława Sobocińskiego oprac.
Red.