Sanguszko Janusz Aleksander, książę (1712–1775), miecznik lit., marszałek nadworny lit., ostatni ordynat ostrogski. Ur. 5 V w Lubartowie, był synem Pawła Karola (zob.) i jego drugiej żony Marianny z Lubomirskich, przyrodnim bratem Józefa Paulina (zob.), Hieronima (zob.) i Janusza Modesta (zob.).
S. odebrał staranne wykształcenie domowe. W r. 1730 wyruszył w podróż do Drezna; pod koniec maja t. r. przybył na parę dni do obozu pod Mühlbergiem, gdzie odbywał się kampament. W r. 1732 posłował na sejm z woj. bracławskiego. Dzięki pozycji ojca, jednego z głównych stronników Augusta III w zabiegach o polską koronę w l. 1733–5, S. otrzymał 14 XI 1735 urząd miecznika lit., choć sam nie był czynny w obozie zwolenników Wettyna. Był posłem z woj. czernihowskiego na sejm pacyfikacyjny 1736 r., wybrany został na deputata do sądów nadzwycz. W sierpniu t. r. dostał w Dreźnie Order Orła Białego. Nie brał udziału w życiu publicznym, zajmował jednak ważną pozycję jako dziedzic, po matce, ordynacji ostrogskiej. Jego znaczenie wzrosło po śmierci ojca (marzec 1750), dn. 26 VIII t. r. dostał nominację na marszałka nadwornego lit. W t. r. był także deputatem na Trybunał Kor. z pow. krzemienieckiego, dn. 5 X t. r. w Piotrkowie wybrano go na marszałka. W Piotrkowie bywał rzadko, natomiast rezydował w Lublinie podczas kadencji Trybunału. Niechętnie pojawiał się na jego sesjach, wydawał natomiast wystawne uczty, organizował parady. Miał dwie własne kapele: nadworną i góralską, trzecią pożyczył od Stanisława Lubomirskiego, podstolego kor.
Po śmierci matki w r. 1729 został S. spadkobiercą ordynacji ostrogskiej (wyszczególnienie dóbr zob.: Ostrogski Janusz) i innych dóbr odziedziczonych przez nią po bracie Aleksandrze Dominiku Lubomirskim. W r. 1738 (12 i 16 XII) ojciec przekazał mu administrowaną dotąd przez siebie ordynację, S. zaś zrzekł się na jego korzyść części przypadających mu po matce dóbr (zob.: Sanguszko Paweł Karol). Transakcja Sanguszków stała się powodem długotrwałych procesów z rodziną Lubomirskich, oskarżających ich o alienowanie z dóbr ordynackich terenów spornych, roztrwonienie klejnotów i innych ruchomości należących się powodom. Po śmierci ojca, S. zrzekł się w r. 1751 swojego udziału w dobrach ojczystych na korzyść trzeciej żony Pawła Karola, Barbary z Duninów i przyrodniego rodzeństwa, zapewnił też (maj 1750) macosze dożywocie na dobrach hrabstwa tarnowskiego. Prowadząc wystawny a nawet hulaszczy tryb życia, S. tonął w długach, rozdał też najbliższej rodzinie większą część dóbr nie wchodzących w skład ordynacji. Chętnie więc zgodził się na podsunięty przez Czartoryskich projekt podziału ordynacji. «Familia» chciała w ten sposób związać ze swoim obozem wielu wybitnych republikantów, a S. uzyskał możliwość spłaty długów.
Dn. 7 XII 1753 zawarto transakcję kolbuszowską, ustanawiającą podział ordynacji między tzw. donatariuszy; byli wśród nich m. in. August Czartoryski, Stanisław Lubomirski, strażnik kor., Franciszek Salezy Potocki, krajczy kor., Adam Małachowski, star. oświęcimski, Jan Małachowski, kanclerz kor., Józef Aleksander Jabłonowski, stolnik lit. S-ce zapewniono prawo dożywotniego korzystania z rozdzielonych w Kolbuszowej dóbr. Rozwiązanie ordynacji wywołało gwałtowny sprzeciw dworu, hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego i szerokich kręgów opinii szlacheckiej. Akcentowano zwłaszcza zniesienie 600-osobowej milicji ordynackiej wystawianej na potrzeby Rzpltej. Pod pretekstem starania o jej zachowanie gen. Andrzej Mokronowski zajął w lutym 1754 na rozkaz Branickiego Dubno. S. protestował przeciw temu w listach do króla i prymasa Adama Komorowskiego. Czartoryscy w obawie przed niekorzystnymi dla siebie postanowieniami zerwali sejm 1754 r., król zaś reskryptem z 3 XI t. r. ustanowił pięciu administratorów ordynacji i powołał komisję do lustracji dóbr. S. bronił transakcji kolbuszowskiej w manifeście wpisanym do akt grodzkich warszawskich 27 III 1755. Tłumaczył, że zapobiegł przejęciu ordynacji przez kawalerów maltańskich, wytykał też błędy formalne popełnione przy ustanawianiu ordynacji (wg Władysława Konopczyńskiego manifest został zredagowany przez J. Małachowskiego przy udziale innych donatariuszy). Ostatecznie reskrypt królewski z 10 V 1758 przywrócił S-ce ordynację pod warunkiem dalszego utrzymywania milicji i zrzeczenia się wszelkich pretensji do administratorów i komisarzy. Choć nie wolno mu było alienować dóbr ordynackich, S. odstąpił je donatariuszom kolbuszowskim tytułem zastawu. W r. 1760 bp krakowski Kajetan Sołtyk planował wzięcie S-i pod kuratelę i wykorzystanie ordynacji dla potrzeb obozu dworskiego. Ostatecznie sejm 1766 r. uznał transakcję kolbuszowską za ważną, a dobra ordynackie za dobra ziemskie. W r. 1760 S. zrzekł się marszałkostwa nadwornego lit., które dostał po nim jego przyrodni brat Józef Paulin.
S. podpisał dyplom elekcji Stanisława Poniatowskiego z woj. wołyńskim. W r. 1765 prosił Stanisława Augusta, by nakłonił swego brata, podkomorzego kor. Kazimierza Poniatowskiego do zmiany terminu jarmarku w Sokalu, ponieważ w obecnym stanowił konkurencję dla jarmarku w Dubnie i pozbawiał S-ę ważnej części dochodów. W r. 1771 zwrócił się do króla z prośbą o pośrednictwo w sprawie zdjęcia sekwestru z Konstantynowa, zajętego przez wojska rosyjskie. Przebywał latem 1773 na Śląsku i wraz z Aleksandrem Lubomirskim wstawiał się u króla pruskiego Fryderyka II za Kazimierzem Pułaskim. W maju 1775 otrzymał od króla order, najprawdopodobniej Św. Stanisława; dziękując przepraszał zarazem, że nie może wypełnić obowiązków statutowych, «wiekiem do domowego kąta przyciśniony…».
Do małżeństwa został S. niemal zmuszony przez ojca. W r. 1731 ożenił się z 15-letnią Konstancją z Denhoffów (zob. Sanguszkowa Konstancja). W intercyzie ślubnej zawarty został między małżonkami zapis wzajemnego dożywocia na wszystkich dobrach. Jednak wkrótce po ślubie S. opuścił żonę. Górę wzięły skrywane dotąd starannie skłonności homoseksualne. Liczni jego faworyci stawali się kosztem księcia ludźmi majętnymi; obdarowywał ich zarówno kosztownościami, jak i dobrami ziemskimi. Ojciec usiłował bezskutecznie skłonić S-ę do powrotu do żony, posunął się nawet do uwięzienia jednego z faworytów. Odtąd S. zastąpił faworytów jawnych skrytymi i przestał się z nimi pokazywać publicznie. Jego małżeństwo było powszechnie znaną fikcją. Dn. 24 VIII 1751 bp łucki Franciszek Kobielski rozpoczął poszukiwania świadków do sprawy o unieważnienie małżeństwa, którą zamierzał wnieść S., nie doszła ona jednak do skutku.
Dn. 12 III 1739 ojciec scedował S-ce star. czerkaskie, zapewne też miał S. po nim star. krzemienieckie. S. posiadał pałac w Warszawie przy ul. Wierzbowej. Odstąpił go Henrykowi Brühlowi dn. 27 VII 1750, spłacając swe długi. Pałac lubelski przekazał w r. n. macosze i przyrodniemu rodzeństwu za 9 tys. złp. Miał też kamienicę w Krakowie i tamże dworek nad Wisłą. Sam przeważnie rezydował w Dubnie. S. podarował bernardynom grunt pod klasztor i ogród, a także łąki w Cudnowie (woj. kijowskie). Ok. r. 1755 ufundował misję jezuicką w Ilińcu (woj. bracławskie). Przed r. 1748 uposażył cerkiew w Kosarzowie (Kosarewie), zapewne w woj. kijowskim. W klasztorze Karmelitów w Wiśniowcu w r. 1733 ufundował ołtarz Matki Bożej Cudownej. S. zmarł bezdzietnie w Dubnie 13 IX 1775 i tam też w kościele Bernardynów został pochowany.
Estreicher; Borkowski, Almanach; W. Enc. Ilustr., S. II, t. VI (ordynacja ostrogska); Kossakowski, Monografie, III; Słown. Geogr. (Dubno); Niesiecki; Żychliński V, XI; Elektorów poczet; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Homecki A., Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w l. 1581–1754, „Studia Hist.” T. 15: 1972 z. 3; Klasztory bernardyńskie w Pol., Kalwaria Zebrzydowska 1985; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1909–1911; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, wyd. 2, Lw. 1871; Wanat B. J., Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kr. 1979; Załęski, Jezuici, IV; – Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego, Oprac. B. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Matuszewicz, Diariusz; Teka Podoskiego; Vol. Leg. VI s. 575, VII s. 261, 487, 491, 748; – Arch. Państw. w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków (wg Katalogu B. Gorczaka) rkp. 431, 467, 471, 473, 487.2.3, 493, 501.4, 502, 517, 525.10.11, 535, 540, 560, 571.3, 617, 626, 845, 857.a.b., 866, 881, 884, 895, 926, 945, 948, 972, 980, 983, 989, 991, 1023, 1025, 1060, Teki arabskie, sygn. 40, 41, 42, 43, 44, 196, 170, 217, 304, 423, 480, 481, 482, Arch. Rodzinne Sanguszków sygn. 142; B. Czart. rkp. 687, 1160, 1700 1751/7, 8, 1798; B. Jag.: rkp. 7925; B. PAN w Kr.: rkp. 985 (opis podróży do Drezna).
Roman Marcinek