Latalski Janusz (Jan) h. Prawdzic (zm. 1557), wojewoda poznański, syn Jana, kasztelana gnieźnieńskiego (zob.), i jego drugiej żony Zofii Skockiej, brat przyrodni arcbpa gnieźnieńskiego Jana (zob.). Brak informacji o studiach i latach młodzieńczych L-ego. Karierę torował mu niewątpliwie starszy brat Jan, już wcześniej zasłużony dla rodziny królewskiej. W r. 1509 L. w zastępstwie ojca wziął udział w wyprawie wołoskiej. W r. 1513 był w Rzymie. Być może przyjechał tam w orszaku udającego się na sobór laterański arcbpa Jana Łaskiego. W Castel s. Angelo papież pasował 12 VII t. r. na «milites auratos» kilku Polaków udających się w pielgrzymkę do Jerozolimy. Wśród zaszczyconych znajdował się i L. W latach następnych dawano mu tytuł rycerza grobu Chrystusowego, co świadczyło o odbytej pielgrzymce. Dn. 14 IX 1516 r. L. otrzymał za 600 fl. rocznego czynszu starostwo inowrocławskie, którego dzierżawę odnowiono mu później kilkakrotnie w l. 1518–44. W cztery lata później otrzymawszy 1 XI 1520 r. kasztelanię lędzką był obecny na sejmie krakowskim 1523 r., gdzie podpisał postanowienie dotyczące sukcesji w Księstwie Mazowieckim. W tym czasie (30 III) L. otrzymał także plac w Piotrkowie. W maju lub w czerwcu 1529 r. za poparciem brata Jana, uprzedzając innych konkurentów, został kasztelanem gnieźnieńskim. Kasztelania ta oprócz wyższego miejsca w senacie przyniosła mu niezłe dochody, które starał się, bez powodzenia zresztą, zaokrąglić, egzekwując sumy pobrane przez rodzinę zmarłego poprzednika. T. r. latem jako jeden z rotmistrzów stacjonujących na Podolu uczestniczył w niefortunnej wyprawie na Oczaków. Podczas walki, mimo iż wykazał wiele męstwa, dostał się do niewoli tatarskiej. Wykupił go z niej parę miesięcy później brat Jan. W r. 1530 był obecny na sejmie koronacyjnym Zygmunta Augusta (2 III – 1 IV). W kwietniu 1532 r. powierzył mu król rozsądzenie spraw szlachty oskarżonej o wykroczenia celne.
W r. 1533 Zygmunt Stary, powołując komisję dla rozpatrzenia zatargów granicznych i zapewnienia bezpieczeństwa między Wielkopolską a Śląskiem, mianował (9 III) jednym z jej członków L-ego. Przedstawiciele obu stron zjechali się 23 III t. r. we Wschowie. Spotkanie to jednak, ze względu na brak odpowiednich pełnomocnictw przedstawicieli śląskich, nie przyniosło żadnego rezultatu. Mediacja przeciągnęła się znacznie i dopiero 9 V 1535 r. na zjeździe w Głogowie podpisano porozumienie w sprawie burzycieli pokoju publicznego. W międzyczasie L., razem z Ł. Górką, był desygnowany przez Zygmunta I do rozpatrzenia skargi opata klasztoru przemęckiego o krzywdy, jakie wyrządził konwentowi Jan Rachemberg, a w lipcu 1535 r., razem z innymi senatorami Wielkopolski, miał zorganizować z polecenia króla obronę tej prowincji wobec groźby napadów ze strony rozbójników śląskich. Niewątpliwie zasługi L-ego, a także wstawiennictwo jego brata Jana spowodowały, iż 20 IX 1535 r. otrzymał w dożywotnie użytkowanie wsie królewskie: Wielawieś, Chrząstowo, Buczkowo i Osiek w pow. inowrocławskim, które już wcześniej (17 III 1534) wykupił z rąk sukcesorów Blocha.
Dn. 25 XI t. r. L. został wojewodą inowrocławskim. W dwa lata później, razem z Ł. Górką, jako komisarz królewski jeździł na sejmik do Torunia. T. r., gdy Jan Latalski objął arcybiskupstwo gnieźnieńskie, ustanowił go zarządcą zamku łowickiego. Został 17 IV 1538 r. wojewodą poznańskim, a w maju t. r., wraz z bpem warmińskim J. Dantyszkiem, został L. wyznaczony pełnomocnikiem rodziny panującej dla sfinalizowania układów małżeńskich między córką Ferdynanda I Elżbietą a Zygmuntem Augustem, Wyjeżdżając otrzymali posłowie instrukcję, która nosiła znamiona antyhabsburskiego nastawienia królowej. Zobligowano w niej posłów do nieprzyjmowania warunków niekorzystnych dla Polski oraz przestrzeżono przed wyrażeniem zgody na zawarcie przymierza zaczepno-odpornego. We Wrocławiu zatem, gdzie toczyły się rozmowy, Dantyszek wraz z L-m podpisali tylko kontrakt ślubny (16 VI). Ustalono wtedy, że ślub młodej pary odbędzie się, gdy Elżbieta ukończy lat 16, oraz że w razie jej bezpotomnej i wcześniejszej śmierci posag zatrzyma owdowiały małżonek. Poza tym komisarze królewscy odnowili wtedy układ głogowski z r. 1535, a następnie wyjechali do Innsbruka, gdzie ok. 17 VII odbyły się zaręczyny. Podczas tej uroczystości L. w zastępstwie Zygmunta Augusta wręczył Elżbiecie pierścień zaręczynowy. Przed powrotem do kraju przedstawiciele polscy uzyskali nadto w Ołomuńcu (30 VII) zatwierdzenie ugody, jaką komisarze królowej Bony i przedstawiciele szlachty opolskiej zawarli 16 IV 1537 r. Dotyczyła ona hodowli ryb i rozgraniczenia spornych terytoriów w starostwie wieluńskim. Misję L-ego nagrodzili Habsburgowie już w r. 1538, przyznając mu i jego potomkom tytuł hrabiów Św. Państwa Rzymskiego. L. i jego bracia przyjęli 15 III 1540 r. do swego herbu Wawrzyńca Warmuntowicza. W kwietniu n. r., razem z podkanclerzym S. Maciejowskim i wojewodą płockim S. Srzeńskim, wyjeżdżał L. do Ołomuńca po Elżbietę. Po powrocie, który nastąpił 5 V, uczestniczył w zaślubinach i koronacji młodej królowej. Doszło wtedy do ostrego sporu o pierwszeństwo w orszaku koronacyjnym między L-m niosącym jabłko a wojewodą krakowskim Piotrem Kmitą niosącym berło królewskie. Sprawy tej nie załatwiono, odkładając ją do przyszłego sejmu.
W r. 1544 L. wziął udział w sejmie piotrkowskim (6 I – 7 III); podpisał wtedy uchwały dotyczące reorganizacji obrony kraju. Podczas tego sejmu otrzymał pozwolenie na wykup cła radziejowskiego z rąk braci Sokołowskich (16 II) oraz odnowił dzierżawę starostwa inowrocławskiego, a już 22 II 1546 r. przy poparciu królowej Bony został starostą człuchowskim. Decyzja oddania tego starostwa L-emu, nie posiadającemu obywatelstwa pruskiego, wywołała – bezskuteczny zresztą – protest tamtejszych stanów. W tym też miesiącu (25 II) wyjednał znowu dla siebie i swych synów potwierdzenie dożywocia na użytkowanych już od r. 1535 wsiach. Po śmierci Zygmunta Starego był obecny na burzliwym sejmiku w Środzie, gdzie zgromadzona szlachta sprzeciwiła się jego wyjazdowi na uroczystości pogrzebowe. Na sejmie piotrkowskim wypowiedział się z dezaprobatą o małżeństwie Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, powołując się zaś na swoje obserwacje poczynione we Francji, domagał się jednak surowego ukarania autorów krążących wtedy paszkwilów. Zdaniem S. Bojanowskiego, korespondenta Albrechta pruskiego, już wtedy L. skłaniał się do obozu trzymającego z królem, a na sejmie 1550 r. całkowicie przeszedł na stronę władcy. Na kolejnym sejmie w Piotrkowie (2 II – 11 V 1552), chociaż katolik, występował przeciwko przewadze kleru nad szlachtą, szczególnie ostro atakował jurysdykcję duchowieństwa i bronił wtedy sprawy Stanisława Orzechowskiego. T. r. pożyczył królowi 18 000 zł, które zostały zabezpieczone na starostwie człuchowskim. Po raz ostatni był na sejmie warszawskim 1556/7 r.
Stosunkowo niewielki spadek po ojcu (części w mieście Skokach i we wsi Dębnicy) L. rozbudował dzięki skrzętnej gospodarce do okazałych rozmiarów. Miasta: Łabiszyn, Mrocza, pół Rynarzewa, pół Pakości, nabyte w l. 1532–9 od D. Jezierskiego, W. Zaremby i Anny z Potulickich Krotoskiej, dalej Łopienno, pół Łekna i ponad 50 wsi otaczających owe miasta stanowiły wtedy jedną z największych fortun wielkopolskich, skupioną przede wszystkim w woj. inowrocławskim i w północnych powiatach woj. kaliskiego. Po otrzymaniu tytułu od cesarza począł się L. pisać «hrabią z Łabiszyna», co kontynuowali jego potomkowie. Obok starostw inowrocławskiego i człuchowskiego trzymał dożywociem pewne wsie królewskie, więc na Kujawach Wielawieś, Chrząstowo, Buczkowo, Osiek, a w pow. gnieźnieńskim Międzychód. Wystarał się w r. 1537 o ustanowienie trzech jarmarków w Łabiszynie, a w r. 1540 ufundował w tym mieście szpital. W r. 1548 wyjednał dwa jarmarki dla Łekna. L. zmarł w maju lub w czerwcu 1557 r. Z małżeństwa z Barbarą Kretkowską, córką Mikołaja, wojewody brzeskiego (zob.), zaślubioną przed r. 1538, miał L. trzech synów: Stanisława (1535–1598), Janusza (ur. 1540) i Jerzego (1541–1602), którzy podzielili się odziedziczonym po ojcu majątkiem. Synowie, chociaż znani i popularni, nie dorównali w karierze swemu ojcu. Stanisław zaślubił w r. 1563 księżniczkę pomorską Georgię i był starostą inowrocławskim i człuchowskim. Janusz, który odegrał znaczną rolę w pierwszym bezkrólewiu, był znanym rotmistrzem, a pojął za żonę w r. 1562 Annę Jarandównę Brudzewską. Najmłodszy Jerzy ożenił się z Dorotą z Kobylan. Z córek Janusza Elżbieta była w l. 1545–51 żoną Jana Swidwy z Szamotuł, kasztelana biechowskiego, Anna wyszła za mąż za wojewodę inowrocławskiego Jana Krotoskiego.
PSB, VI (Elżbieta Austriaczka, W. Pociecha), VIII (Górka Andrzej, 1500–1551, W. Dworzaczek); Korytkowski, Arcbpi gnieźn., III 49, 54, 65; Słow. Geogr.; Boniecki; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Żychliński, XXI 81; Czaplewski, Senatorowie Prus Król., s. 74; – Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce odrodzenia, Kr. 1938 s. 83; Bogatyński W., Z dziejów małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą, Rozpr. AU Wydz. Hist. Filoz., S. II, Kr. 1916 ogólnego zbioru t. LIX s. 198, 205; Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce, Kr. 1886 II 191, 209; Dembińska A., Zygmunt I. Zarys dziejów wewnętrzno-politycznych w latach 1540–1548, P. 1948 s. 232; Hartleb J., Jan z Ocieszyna Ocieski i jego diariusz podróży do Rzymu 1501–1548, Lw. 1917 s. 312, 326; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, P. 1959 II 91; Pałucki C., Studia nad uposażeniem ziemskich urzędników w Koronie do schyłku XVI w., W. 1962 s. 217–8, 224; Panske P., Chojnice i Człuchowo w czasach tzw. reformacji i przeciwreformacji, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 32: 1925 s. 135; Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557), P. 1949 II–IV; Polkowski I., Historia majętności łabiszyńskiej 1376–1876, P. 1876 s. 13; Wotschke T., Die religiöse Stellung der Grafen Latalski, „Aus Posens Kirchlicher Vergangenheit” Jg 5: 1915/6 s. 30–2; – Acta Hist., IV 153, 214, 235; Acta Tom., VI, XI–XII, XIV–XVII; Bielski, Kronika, s. 1044, 1089; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., I 32, 192–193; Diariusz sejmu… 1556/7, Wyd. S. Bodniak, Kórnik 1939 s. 158; Dzienniki sejmów walnych koronnych, Wyd. Lubomirscy, Kr. 1869 s. 55; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, I 289; Lustracja województwa pomorskiego 1565, Gd. 1961; Lustracje województw wielkopolskich i kujawskich, 1564–1565, Wr. 1959–61; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I 72; Matricularum summ., IV, V 5649, 6696; Przezdziecki, Jagiellonki, I 103; Script. Rer. Pol., I 167, 196, 214; Uchańsciana, II; Vol. leg., I 587; – Arch. Państw. w P.: Gniezno Ziem. 10 k. 214, Poznań Grodz. 6 k. 245v. 10 k. 16v., 17 k. 9, 267v., 379v.; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka do Dziejów Życia Umysłowego Polski (dotyczy synów L-ego).
Irena Kaniewska