Śmiałek Janusz Józef (1940—1997), matematyk, speleolog, alpinista, ratownik górski, przewodnik tatrzański.
Ur. 11 IX w Warszawie w rodzinie nauczycielskiej, był synem Stanisława (1907—1977) i Anieli z Łuczyńskich.
Ś. uczęszczał w l. 1947—53 do szkół podstawowych w Starym Sączu oraz Nowym Sączu, gdzie uczył się w I Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Długosza. Po zdaniu 30 V 1957 matury podjął studia matematyczne na Wydz. Matematyki, Fizyki, Chemii UJ. Od r. 1958 był prezesem Koła PTTK nr 8 Studentów UJ i kierował sekcją turystyki Komisji Wczasów i Turystyki Rady Uczelnianej UJ Zrzeszenia Studentów Polskich; od r.n. działał też w Kole Matematyków Studentów UJ. W r. 1960 został członkiem kandydatem (członkostwo zwycz. otrzymał w r. 1964) Koła Klubu Wysokogórskiego w Krakowie; był tam uczniem Ryszarda Rodzińskiego. Dn. 29 VI 1962 uzyskał magisterium na podstawie pracy Rozwiązanie problemu Geöczego dla powierzchni z=f(x,y); podjął pracę w Katedrze Matematyki I na Wydz. Geodezji Górniczej AGH w charakterze asystenta, a od r. 1964 starszego asystenta. W l. 1962—4 był wiceprezesem Oddz. Międzyuczelnianego PTTK w Krakowie oraz członkiem Zarządu Krakowskiego Okręgu PTTK. Wspinał się w Tatrach polskich, m.in. w r. 1963 dokonał trzykrotnie przejścia wariantem «R» na Mnichu oraz eksplorował pionowe jaskinie, m.in. Czarną i Miętusią. T.r. przeszedł z Rodzińskim i Leszkiem Nowińskim Jaskinię Śnieżną w 21 godzin, co uznano za najlepsze osiągnięcie sportowo-jaskiniowe roku. Zdobył t.r. uprawnienia przodownika PTTK, zarówno Górskiej Odznaki Turystycznej na Tatry polskie, jak i turystyki narciarskiej, a także został ratownikiem kandydatem (członkostwo rzeczywiste uzyskał 8 X 1965) w Grupie Tatrzańskiej GOPR. W l. 1965—8 był przewodniczącym Komisji Taternictwa Jaskiniowego Zarządu Głównego Klubu Wysokogórskiego (od r. 1974 Polski Związek Alpinizmu). W r. 1966 uzyskał uprawnienia państw. przewodnika tatrzańskiego. Należał do Studenckiego Koła Przewodników Górskich w Krakowie. W r. 1966 uczestniczył w pierwszej polskiej wyprawie do jaskini Gouffre Berger w Alpach francuskich; po raz pierwszy przekroczył wówczas głębokość 1 tys. metrów. Jego wspomnienie z tej eksploracji pt. Opowiadanie Śmiałka ukazało się w książce Macieja Kuczyńskiego „Czeluść” (W. 1972). W czasie tego wyjazdu wszedł też na Mont Blanc. W r. 1968 zespół kierowany przez Ś-a odkrył połączenie Jaskini nad Kotlinami z Jaskinią Śnieżną (system nazwano później Wielką Śnieżną Jaskinią).
Dn. 16 X 1970 na Wydz. Maszyn Górniczych i Hutniczych AGH uzyskał Ś. stopień doktora nauk technicznych na podstawie rozprawy Badanie stateczności układów parametrycznych, której promotorem był Kazimierz Szpunar. Dn. 1 XI t.r. został adiunktem w Zakł. Zastosowań Metod Matematycznych w Technice (potem Zakł. Metod Optymalizacyjnych) Inst. Matematyki AGH. Zajmował się głównie równaniami różniczkowymi, a w szczególności teorią drgań nieliniowych. Prowadził ćwiczenia i wykłady z zakresu analizy matematycznej, geometrii analitycznej, geometrii różniczkowej, równań różniczkowych zwyczajnych i cząstkowych na różnych wydziałach AGH oraz w punktach konsultacyjnych w Warszawie, Jaworznie i Wałbrzychu. Publikował artykuły w „Zeszytach Naukowych AGH” i „Przeglądzie Naukowo-Technicznym AGH”. Należał do PZPR i pełnił funkcję drugiego sekretarza jej podstawowej organizacji partyjnej w Inst. Matematyki; ponadto w Instytucie przewodniczył Komisji ds. Młodej Kadry oraz Kołu Młodych Pracowników Nauki Związku Młodzieży Socjalistycznej. Został członkiem powołanego w maju 1971 w Krakowie Akademickiego Klubu Grotołazów. W dn. 15 VII — 15 IX r.n. kierował ekspedycją do jaskiń Pierre Saint Martin i Arphidia w Pirenejach francuskich oraz ponownie wszedł na Mont Blanc. O przejściu jaskini Pierre Saint Martin napisał potem wspomnienie (niewyd.). W dn. 18 VII — 24 X 1973 prowadził wyprawę do Iranu, której członkowie eksplorowali najgłębszą jaskinię w Azji Ghar Parau i zdobyli najwyższy irański szczyt Demawend. T.r. był przez trzy miesiące ratownikiem etatowym Grupy Tatrzańskiej GOPR. W r. 1974 uczestniczył we Francji w szkoleniu wspinaczkowym Union des Centres Sportifs de Plein Air i otrzymał stopień starszego ratownika GOPR; w l. 1975—7 był członkiem Rady Naczelnej GOPR. W l. 1973—5 uczęszczał do Studium Trenerów Alpinizmu w AWF im. Bronisława Czecha w Krakowie i uzyskał w r. 1976 uprawnienia trenera drugiej klasy w alpinizmie na podstawie napisanej wspólnie z Kazimierzem Rosiakiem pod kierunkiem Kazimierza Kowalskiego pracy Nowa technika pokonywania głębokich jaskiń. Jako instruktor kierował t.r. pierwszym kursem instruktorskim taternictwa jaskiniowego zorganizowanym przez Komisję Szkolenia Polskiego Związku Alpinizmu. W poł. l. siedemdziesiątych zorganizował w Krakowie Zespół Interwencyjny Taterników Jaskiniowych wspomagający pracę GOPR. Zaprzyjaźnił się z francuskim speleologiem oraz producentem sprzętu wspinaczkowego i jaskiniowego Fernandem Petzlem; sprowadził do Polski i przekazał Grupie Tatrzańskiej GOPR nowoczesne nosze do ratownictwa jaskiniowego firmy «Petzl». Potem z Andrzejem Ciszewskim prowadził polskie przedstawicielstwo tej firmy. Dwukrotnie, w l. 1975 i 1977, kierował wyprawami do jaskiń w alpejskim masywie Leoganger Steinberge (m.in. Lamprechtsofen) w Austrii, potem w l. 1978—9 był tam jako uczestnik. W dn. 19 VII 20 VIII 1976 kierował ekspedycją do Grotta di Monte Cucco (Włochy) i Gouffre Berger.
W r. 1979 wyjechał Ś. do Maroka, gdzie w Rabacie pracował jako wykładowca matematyki w École Mohammadia d’Ingénieurs (do 30 IX 1981) i w École Normale Supérieure Takaddoum. W dn. 11—29 VII 1980 kierował wyjazdem szkoleniowym dla członków Akademickiego Klubu Grotołazów w Krakowie do Gouffre Berger. Dwukrotnie, w l. 1980 i 1982, zdobył najwyższy szczyt Atlasu Wysokiego Dżebal Tubkal, a w r. 1982 eksplorował jaskinię Kef Toghobeit, uważaną wówczas za najgłębszą w Afryce. T.r. przeniósł się do Lubumbashi w Zairze, gdzie uczył w Lycée Français Blaise-Pascal, a następnie był wykładowcą na tamtejszym uniwersytecie. W r. 1987 wrócił do Polski i kontynuował pracę w AGH. W serii skryptów uczelnianych „Wybrane zagadnienia z matematyki” (Cz. 1) opublikował Róźniczkowanie odwzorowań ekstrema (Kr. 1991). Z Władysławem Borowcem zainicjował w r. 1994 w AGH zajęcia fakultatywne Prowadzenie terenowych prac geodezyjnych w warunkach zagrożeń. Należał do Akademickiego Koła Przewodników Tatrzańskich w Krakowie. Z jego inicjatywy zastosowano w ratownictwie tatrzańskim nowoczesne metody prowadzenia akcji w trudnych jaskiniach. W r. 1993 został wpisany na listę krajowych specjalistów ds. ratownictwa Komendy Głównej Państw. Straży Pożarnej — w specjalności ratownictwo speleologiczne. Ogółem uczestniczył w 33 wyprawach ratunkowych i 29 zwózkach. Jako ratownik ochotnik przepracował ok. 2300 godzin. W środowisku ratowników górskich był nazywany Śmiałek Gąsienica Parzenica. Artykuły i sprawozdania z wypraw publikował w specjalistycznych czasopismach „Taternik”, „Gacek” i „Speleo”. Był członkiem ZNP oraz oddz. krakowskiego Polskiego Tow. Przyjaciół Nauk o Ziemi. Zginął 26 IX 1997 podczas patrolu ratowniczego w rejonie Białczańskiej Przełęczy Wyżniej, został pochowany 3 X na krakowskim cmentarzu Prądnik Czerwony (Batowice). Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1977) i Złotym Krzyżem Zasługi (1990), dwukrotnie Srebrnym Medalem «Za Wybitne Osiągnięcia Sportowe» (1973, 1990), Srebrną Odznaką «Za zasługi dla Ziemi Krakowskiej» (1972), Odznakami «GOPR» Srebrną (1976) i Złotą (1989) oraz Srebrną Odznaką «TOPR» (1993).
Ś. był dwukrotnie żonaty; w zawartym 15 VII 1966 małżeństwie z Danutą Teresą Wandą Kondruczyn (ur. 1937), lektorem języka rosyjskiego na AGH, miał syna Witolda (ur. 1971), absolwenta AGH, menadżera, działacza politycznego i samorządowego. Po rozwodzie ożenił się 29 VI 1975 z Krystyną Marią Grucą (ur. 1948), speleologiem; z tego związku miał syna Piotra (ur. 1975), absolwenta AGH, oraz córki: Agnieszkę (ur. 1979), absolwentkę AGH, i Annę (ur. 1990), filologa japońskiego.
Imieniem Ś-a nazwano komorę w Wielkiej Śnieżnej Jaskini. Upamiętniono go też tablicą na Tatrzańskim Cmentarzu Symbolicznym (Symbolický cintorín) pod Osterwą w Tatrach słowackich.
Argalács M., Michalík D., Symbolický cintorín, Poprad 2007; Bibliografia turystyki polskiej 1971—1975, W. 1981 I—II; Enc. tatrzańska (1995); Katalog rozpraw doktorskich i habilitacyjnych 1970, W.—P. 1971; Mała encyklopedia sportu, W. 1987 II; Wielka encyklopedia gór i alpinizmu, Kat. 2013 VI; — Choczewski B., Z dziejów Instytutu Matematyki I Wydziału Matematyki Stosowanej Akademii Górniczo-Hutniczej, Kr. 2007; Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego, W. 2002 IX; Kozik A., Akademicki Klub Grotołazów w Krakowie (Materiały do historii Klubu) 1971—1980, Kr. 2011 s. 5—9 (fot.), s. 11, 13—20, 22—3, 25—30 (fot.), s. 32—3, 46—53, 60—73 (fot.), s. 78—81, 87 (fot.), s. 89—101 (fot.), s. 109—10 (fot.), s. 116—17, 162; „Na każde wezwanie...” Pięćdziesiąt lat działalności Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego 1952—2002, Kr. 2002; Saysse-Tobiczyk K., W skałach i lodach świata, w: Himalaje-Karakorum, W. 1974; Sitek A., I Gimnazjum i Liceum im. Jana Długosza w Nowym Sączu 1818—1968. Zarys monograficzny, Nowy Sącz 1968; 140-lecie istnienia I Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Długosza w Nowym Sączu 1818—1958, (b.m.r.w.) s. 33; Wielka księga 85-lecia AGH, Gliwice 2004; Z dziejów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w latach 1919—1967, Kr. 1970; — Jagiełło M., Wołanie w górach. Wypadki i akcje ratunkowe w Tatrach, W. 2013 s. 662—3; Sygnały z gór. Z dziejów minionych sześćdziesięciu lat działalności Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego PTTK, W. 1973 s. 387; Tomza P., Pokolenie kolosów, W. 2014 s. 17—18; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Biul. Inform. Pracowników AGH” 1997 nr 48 (R. Hycner, fot.), „Dzien. Pol.” 1997 nr 226, 228, 230, „Gacek” 1997 nr 27 (J. Baryła), „Gaz. Górska” 1997 nr 3 (W. Borowiec), „Głos Seniora” 1997 nr 11 (J. Nyka), „Jaskinie” 1998 nr 1 (J. Wrzak, [W. W. Wiśniewski], fot.), „Roczn. Sądecki” 2009 (tenże, fot.), „Taternik” 1998 nr 3—4 (M. Marciszewski, Wrzak, K. Śmiałek, Borowiec, fot.), „Tyg. Podhalański” 1997 nr 39 (M. Grocholski), 1998 nr 51/52 (A. Rajwa, fot.), 2007 nr 42 (tenże, fot.), „Wierchy” R. 63: 1997 (wyd. 1998, W. A. Wójcik); — AGH: Teczka pracownicza Ś-a (fot.); Arch. Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w Zakopanem: Teczka osobowa; Arch. UJ: sygn. MFC 252 (teczka studencka, fot.); IPN w Kr.: sygn. IPNKr 37/30553 (akta paszportowe, fot.); — Informacje żony, Krystyny Śmiałek z Kr., Apoloniusza Rajwy z Zakopanego i z Arch. AWF im. Czecha w Kr.
Wiesław A. Wójcik i Mariusz Ryńca