Radziwiłł Janusz h. Trąby (1612–1655), wojewoda wileński i hetman wielki litewski. Ur. 2 XII w Popielu na Litwie, był synem Krzysztofa, hetmana w. lit. (zob.), i Anny Kiszczanki.
Lata dziecinne spędził R. na dworze ojca w Popielu, Wiżunach, Birżach lub Kojdanowie. Jego nauczycielem był m. in. Adam Rasowski, nauczyciel szkoły kalwińskiej w Birżach. Jeszcze w r. 1624 kształcili R-a w Popielu wyznaczeni przez ojca nauczyciele. Gdy R. ukończył trzynaście lat, skierował go ojciec pod opiekę ochmistrza Olbrychta Dębowskiego do utworzonego w r. 1625 gimnazjum słuckiego. Kształcił się tam najpierw pod kierunkiem Krzysztofa Musoniusza młodszego, a od r. 1627 Rejnolda Adamiego. W r. 1628 ojciec odebrał go ze szkoły słuckiej, uznał za pełnoletniego przed Trybunałem w Wilnie i wyprawił za granicę pod opieką Aleksandra Przypkowskiego i O. Dębowskiego, dla których przygotował szczegółową instrukcję pedagogiczną. R. opuścił Litwę w orszaku swej stryjny, księżny saskiej Elżbiety Zofii Hohenzollern, wdowy po kaszt. wileńskim Januszu Radziwille (zob.). Dn. 24 IX 1629 był w Radzyminie pod Warszawą, a 15 X t. r. już w Berlinie. Zwiedził księstwo zachodnio-pomorskie i położone w nim obozy i twierdze, zawarł przyjaźń z ks. Bogusławem XIV, po czym skierował się na uniwersytet do Lipska; immatrykulował się 1 I 1629. Przez akademików obrany został rektorem akademii lipskiej (do października 1629). Przebywał również na dworze elektora saskiego w Dreźnie. W grudniu 1630 udał się przez Norymbergę na dwór Luizy Julianny Orańskiej, wdowy po Fryderyku IV, elektorze palatynie Renu, aby poznać upatrzoną mu przez ojca na żonę jej 14-letnią wnuczkę Annę Sybillę, córkę palatyna Dwu Mostów Jana II. Zaskoczony wczesną zimą nie dotarł do Holandii, lecz podjął od 20 I 1631 studia w Altdorfie, skąd przeniósł się do Lejdy (wpisany 14 IV t.r.). W czerwcu t.r. odwiedził obóz wojska holenderskiego pod Heüsden, a w czerwcu 1632 obóz pod Nimwegen. Pobyt R-a w Lejdzie zakłóciła krwawa awantura wywołana przez jego dworzan Wawrzyńca Hasenfortnera i Adama Łazarowicza ze strażą miejską; wciągnęła ona R-a w trudny proces.
W końcu r. 1632 nowo obrany król Władysław IV zlecił R-owi powiadomienie o swoim wyborze holenderskich Stanów Generalnych, infantki Izabeli jako namiestnika króla Hiszpanii w Niderlandach oraz króla Karola I Stuarta. Ojciec przysłał mu szczegółową instrukcję jak ma wypełnić powyższe misje, nad którymi czuwał na miejscu A. Przypkowski. Dn. 4 I 1633 złożył R. wizytę oficjalną burmistrzowi Lejdy, 6 I wygłosił mowę do Fryderyka ks. orańskiego w Hadze, a 15 I do przedstawicieli Stanów Generalnych. Z Holandii udał się do Brukseli w której 31 I t.r. wygłosił przed infantką Izabelą orację o obiorze Władysława IV i otrzymał od niej list do króla. Do Londynu przybył w poniedziałek wieczorem 14 II t.r. i pozostawał w nim cztery dni. W tym czasie (10 II) Władysław IV nadał mu urząd podkomorzego lit. W drodze powrotnej, 4 III t.r. w Lejdzie, w imieniu R-a prowadził rozmowy z przewodniczącym holenderskich Stanów A. Przypkowski. Z Holandii udał się R. do Saumur we Francji (26 V 1633) i do Paryża «dla sprawienia sobie ochędóstwa», skąd powrócił do Holandii. Zaciągnął tam na polecenie króla ok. tysiąca cudzoziemskiej piechoty i 200 dragonów, a także puszkarzy i inżynierów wojskowych. Powrócił do kraju u schyłku października 1633, 10 XI t.r. był już w Smoleńsku, a nazajutrz objął dowództwo swej piechoty i chorągwi husarskich walczących na Żaworonkowych Wzgórzach obok pułków Zygmunta Radziwiłła i Mikołaja Abramowicza. Po ukończeniu wojny przebywał stale jako podkomorzy W. Ks. Lit. przy królu, sprawując w nieobecności podkomorzego kor. rządy nad dworem. Ojciec nadal zamierzał ożenić go z księżniczką domu panującego i podjął nawet starania o rękę Elżbiety, palatynówny reńskiej, uprzednio kandydatki na królową Polski. W lipcu 1635 w czasie pobytu z królem w Brodnicy otrzymał R. star. kamienieckie w woj. brzeskim lit. W r. 1636 w czasie wileńskiej rady senatu (9 IX), po uczcie, gdy ojciec poruszył sprawę kompetencji ministrów kor. w Wilnie, a król nie chcąc zaogniać sporu przerwał posiedzenie, rozgrzany trunkiem Janusz wspierając ojca odgrażał się senatorom kor., wykrzykując pod adresem Polaków, że przyjdzie czas, kiedy nie przez drzwi, ale i przez okna będzie się ich wyrzucać. Musiał za to pokornie prosić o wybaczenie obrażonego króla. Nie zgodził się jednak na publiczne przeproszenie dostojników kor., podkanclerzego księdza Piotra Gembickiego i marszałka wielkiego Łukasza Opalińskiego i opuścił dwór. Groził wybuch poważnego konfliktu i Władysław IV dołożył wielu starań, aby przez odpowiednich mediatorów pogodzić podkanclerzego i marszałka z obu Radziwiłłami. Zgoda nie była jednak całkowita, gdyż wg powszechnej opinii najbliższy sejm, pierwszy w r. 1637 rozszedł się bez uchwał z ich winy. Do nowej awantury doszło w czerwcu t.r. Tym razem R. starł się ostro z bpem poznańskim Andrzejem Szołdrskim na uczcie u podkanclerzego kor. P. Gembickiego. Poszło o odprawianie nabożeństw kalwińskich w domu radziwiłłowskim w Warszawie. Gdy biskup zapowiedział, iż gotów przyjść i usunąć ministra, R. zagroził mu wypchnięciem za drzwi swego pałacu. Za Szołdrskim ujął się podkomorzy kor. Adam Kazanowski; pojedynkowi obu podkomorzych zapobiegła Elżbieta Kazanowska, a królewicz Jan Kazimierz pogodził zwaśnionych.
Mimo tych i innych często przez R-a wywoływanych awantur pozostał on ulubieńcem Władysława IV. W pierwszych dniach września towarzyszył królowi w odbytym incognito wyjeździe do Iłży na powitanie przybywającej do Warszawy Cecylii Renaty. W październiku chciał Władysław IV wziąć R-a jako swego głównego towarzysza i zarządcę dworu w podróż myśliwską do Gór nad granicę pruską, dokąd udawał się ze swą nowo poślubioną małżonką. W przeddzień tego wyjazdu (6 X) w czasie składania wizyty pożegnalnej wojewodzinie sandomierskiej Marii Firlejowej podkomorzy lit. zakochał się w jej córce z pierwszego małżeństwa Katarzynie Potockiej. W staraniach o rękę Katarzyny, słynącej z urody, Janusz napotkał licznych i poważnych konkurentów, a jego własny ojciec choć nie przeszkadzał otwarcie, nie popierał małżeństwa syna z panną niezbyt bogatą i do tego gorliwą katoliczką, otaczającą opieką dominikanów. Jedynym poważniejszym jej posagiem było bogate star. kazimierskie położone nad Wisłą niedaleko Warszawy, o które R. gorliwie zabiegał u swej przyszłej teściowej. Pozbawiony poparcia ojca zwrócił się R. do swego krewniaka, kanclerza lit. Albrychta Stanisława Radziwiłła, z prośbą o wystąpienie w charakterze swata. Ten jednakże sprzeniewierzył się swej roli i sam wystąpił jako konkurent zyskując rychło względy matki, a nawet obietnicę małżeństwa. Zdesperowany Janusz udał się osobiście do Firlejowej i uzyskawszy pewne nadzieje zmobilizował w swej sprawie niemal całą królewską rodzinę, a w końcu nieomal zmusił króla (grożąc mu niechęcią swego ojca i «całej Litwy»), aby ten ściągnął wojewodzinę na dwór. Tam królowa i królewna Anna Katarzyna, siostra królewska, «nastąpiły serio z niecierpliwą prośbą», przedstawiając w różowych barwach korzyści materialne jakie panna odniesie z tego związku, gdy Janusz otrzyma w przyszłości od króla dostojeństwa i starostwa ojcowskie. Matka wojewodzina jeszcze się wahała i przewlekała decyzję, lecz Janusz w końcu przemógł jej opory i zaręczył się uroczyście z Katarzyną. Rywalizacja o pannę nie zepsuła jednak dobrych stosunków R-a z kanclerzem lit.; interesy Radziwiłłowskie przeważyły nad afektami. Podczas sejmu w kwietniu, 1638 wspólnie bronili oni uprawnień Radziwiłłów do zatrzymania tytułów książęcych. Ślub Janusza z Katarzyną Potocką odbył się we wrześniu 1638; młoda żona zdobyła wielki wpływ na zakochanego w niej męża, który odtąd potrafił ostro przeciwstawiać się ojcu. Uroczystości w Jaszunach z okazji chrztu (kalwińskiego) pierwszej córki R-a w marcu 1640 zakończyły się awanturą między pijanym Januszem i jego ojcem. «Nie pomnę jakom się ongi z tobą rozjechał, ale pomnę żeś barzo miarkę przebrał» pisał 17 III 1640 do syna książę Krzysztof. Dn. 27 III t.r. obrany został R. w Lidzie posłem na sejm. Mimo sporów z ojcem współpracował z nim ściśle w popieraniu interesów kalwinistów lit. W czasie zamieszek, jakie wybuchły w lutym w Wilnie podczas pogrzebu kalwina A. Przypkowskiego kazał R. swej piechocie strzelać do tłumu w kierunku klasztoru Dominikanów. Podczas sejmu dominikanie domagali się z tego powodu wyrugowania R-a z izby (25 IV, 12 V), aczkolwiek nie wymienili go w protestacji. Dekret sądu sejmowego z 26 V 1640 nakazujący przeniesienie zboru kalwińskiego poza mury Wilna był klęską polityczną obu Radziwiłłów.
Po zgonie ojca (19 IX 1640) odziedziczył R. wielki majątek; na Litwie właściwej miał m. in. Birże, Kiejdany, Świadość, Wiżuny, Popiel, Jaszuny (użytkowane już za życia ojca), Lubcz i położone w pow. grodzieńskim przy granicy koronnego Podlasia Dojlidy i Zabłudów, a także Orlę na Podlasiu. Ponadto otrzymał po ojcu dwa star. niegrodowe: sejwejskie i bystrzyckie oraz na rok, do wygaśnięcia kontraktu, administrację ekonomii mohylewskiej. Przypuszczano, że R. uwolniony spod wpływu ojca zdecyduje się pod naciskiem żony i królowej Cecylii Renaty przejść na katolicyzm, a przynajmniej rozluźni ścisłe dotąd związki z dysydentami. Była to dla R-a decyzja niezwykle trudna, gdyż przejście na katolicyzm oznaczało odsunięcie się od niego średniej szlachty kalwińskiej i dyzunickiej, a tym samym upadek wpływów na sejmikach, dzięki którym posiadał dominującą na Litwie pozycję. Obejmując administrację dóbr w r. 1641 zwalniał R. tych spośród sług zmarłego ojca, którzy wyznawali kalwinizm lub arianizm, a pozostawiał na służbie katolików, a nawet przyjmował ze względu na żonę nowych. Odprawieni, zwłaszcza kalwińscy kaznodzieje, znajdowali służbę u Bogusława Radziwiłła. W r. 1642 zmarła żona R-a; sprawił jej on uroczysty katolicki pogrzeb w katedrze wileńskiej (8–10 II 1643) i przy tej okazji kazał odnowić tablice nagrobne katolickich przodków swej rodziny pochowanych w katedrze.
Od r. 1643 szukał R. żony tym razem w rodzinie panującej, tak jak to wcześniej umyślił jego ojciec. Kandydatkę, w osobie córki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula, wskazał mu Władysław IV, któremu zależało na zaciśnieniu związków z Mołdawią w związku z planami wojny przeciwko Turcji. Za wypełnianie życzeń króla uzyskał R. w r. 1643 star. grodowe mścisławskie (lipiec) i bogate ciwuństwo retowskie na Żmudzi (kwiecień 1644). Pośrednikiem między nim, a hospodarem został ojciec Leonty Szycik Zaleski, archimandryta owrucki, działający w porozumieniu z metropolitą kijowskim Piotrem Mohiłą. Na przełomie 1643 i 1644 r. wysłał R. swych dworzan Mikołaja Bończę Sienickiego i Jana Mierzeńskiego do hospodara drogą przez Siedmiogród, do którego przybyli w początku lutego 1644. Jerzy I Rakoczy okazał się jednak złym pośrednikiem, Bazyli Lupul uważał, że przeciwdziała zawarciu tego małżeństwa. Od marca 1644 zabiegał Lupul w Konstatynopolu o zgodę wielkiego wezyra na ślub starszej córki Marii z R-em. W czerwcu t.r. rozeszły się wiadomości o zakazie ze strony Wysokiej Porty, lecz hospodar ponowił we wrześniu zabiegi z pozytywnym skutkiem o czym zawiadomił R-a. R. wysłał wówczas strażnika lit. Grzegorza Mirskiego i J. Mierzeńskiego, aby w jego imieniu wystąpili na uroczystości zaręczyn z hospodarówną Marią, a 28 XII 1644 przybył do Warszawy poseł hospodara, zapraszający króla na jej wesele do Jass na 5 II 1645. Małżeństwo z gorliwą wyznawczynią «wiary greckiej», (prawosławia) oznaczało umocnienie związków R-a zarówno z dysydentami jak i dyzunitami lit. Gorliwym wyznawcą kalwinizmu nigdy jednak Janusz nie został, a w obronie swego kościoła występował głównie ze względów politycznych i prestiżowych. Otaczał opieką i fundował nowe zbory, szkoły, m. in. gimnazjum kalwińskie w Zabłudowie. Nie odmawiał wypełniania zobowiązań przodków udzielania stałej pomocy pieniężnej litewskiemu Kościołowi kalwińskiemu, otaczał opieką duchownych i ludzi pióra, a także wspomagał młodzież kalwińską kształcącą się za granicą na przyszłych kaznodziejów. Superintendent Żmudzi – Samuel Tomaszewski nazywał go w kwietniu 1647 swym patronem.
R. popierał królewski plan podjęcia wojny z Turcją. W nagrodę otrzymał 19 IV 1646 upragnioną buławę polną lit. (przywilej podpisał król 28 IV 1646) i wkrótce po tej nominacji wyruszył z polecenia króla z tajną misją do teścia do Jass i do księcia Jerzego I Rakoczego do Siedmiogrodu. Warszawę opuścił 7 VI po długich naradach z królem, a w Jassach przebywał na przełomie czerwca i lipca t.r., w sierpniu był w Munkaczu u Jerzego Rakoczego. Dn. 22 XI przybył do Warszawy na sejm, podczas którego doszło do sporów między nim a podkanclerzym lit. Kazimierzem Leonem Sapiehą, m. in. na tle rywalizacji o awanse dla protegowanych. Zaraz po sejmie udał się na sejmik elekcyjny na star. żmudzkie do Rosień i 12 IV 1647 otrzymał pierwszą godność senatorską star. generalnego żmudzkiego. Gdy zawiodły nadzieje duchowieństwa na przejście R-a na katolicyzm, wznowiono z nim walkę. Bp wileński Abraham Wojna oskarżył go o obalenie krzyży w jego dobrach Świadości i zażądał na sejmie 1647 r. przykładnego ukarania winowajcy. Uratowały go od dekretu skazującego przychylne zeznania księży z kościołów położonych w jego dobrach, starania krewniaka kanclerza lit. A. S. Radziwiłła i wstawiennictwo królowej Ludwiki Marii. W kwietniu 1648 był R. marszałkiem Trybunału Lit. w Wilnie. W czasie pobytu tam króla i królowej doszło do zawarcia ugody z bpem wileńskim w sprawie o krzyże. R. zobowiązał się wypłacić 6 tys. złp. na wybudowanie kościoła w Świadości i udzielił zezwolenia na coroczne odtąd organizowanie w Kiejdanach katolickiej procesji na Boże Ciało.
Po śmierci Władysława IV usiłował R. z miejsca zapewnić sobie decydujący głos na Litwie. Wyraziło się to zwłaszcza w uchwale senatorów lit. w Wilnie o zaciągnięciu pod komendę R-a 6 tys. wojska za pieniądze ze skarbu lit. i nie dopuszczenia do zaciągów wojewódzkich. W czasie konwokacji, na burzliwym zebraniu Litwinów, 25 VII, R. zdołał uzyskać zatwierdzenie tej decyzji. Zabiegał też wówczas o przyznanie hetmanom lit. naczelnej władzy nad pozbawionymi hetmanów wojskami kor. i protestował przeciw mianowaniu regimentarzy. Włączył się nadto do walki o obwarowanie konfederacji warszawskiej «de religione» i o skasowanie wyroków wobec dysydentów. Chciał skasowania dekretu sejmu z r. 1640 w sprawie zboru wileńskiego, a przynajmniej – zgody na przeniesienie zboru do dawnego budynku zborowego w obręb murów Wilna z pominięciem dekretu. Gdy 1 VIII wnieśli katolicy do grodu warszawskiego imieniem całego obozu różnowierczego antyariańską manifestację odpowiedział im R. po konwokacji 16 VIII t.r. z Zabłudowa w liście wysłanym do głównych dostojników kor. Stanisława Lubomirskiego, woj. krakowskiego, i Krzysztofa Opalińskiego, woj. poznańskiego (list do prymasa z 16 VIII pisany był w innej sprawie). Obaj adresaci byli znani ze swej niezależności politycznej i tolerancyjnego stosunku do dysydentów. R. biorąc arian w obronę groził, że «odstrychnięcie» ich od praw i wolności szlacheckich może nawet wywołać wojnę domową, tak jak krzywda «religii greckiej» stała się przyczyną rebelii kozackiej i podkreślał niebezpieczeństwo wprowadzenia sądów inkwizycji kościelnej wzorowanych na hiszpańskich. Podczas elekcji przeciwstawiał się R. kandydaturze obu Wazów do tronu i opowiadał się za Zygmuntem Rakoczym. Stanowiska swego nie zmienił nawet po śmierci Jerzego I Rakoczego (16 X 1648), mimo że ogół dysydentów, również litewskich, poparł wówczas wybór na tron polski Jana Kazimierza. R. nienawidził Jana Kazimierza od dawna, zresztą z wzajemnością i wolał kandydaturę Karola Ferdynanda. Po dokonanej elekcji wziął R. udział w odbytej u Jana Kazimierza naradzie mającej na celu uspokojenie dysydentów (19 XI). Starł się wówczas ostro z A. S. Radziwiłłem, który wydaje się sugerować w swoim „Pamiętniku”, iż później R. z zemsty pozwolił wojsku lit. splądrować star. pińskie, należące do kanclerza. Zamiast na sejm koronacyjny wyruszył R. w styczniu 1649 na pierwszą swą samodzielną wyprawę przeciw zbuntowanym Kozakom, zdobył w lutym 1649 szturmem Mozyrz, a 22 II t.r. skłonił mieszczan Bobrujska do poddania. Idąc za powszechnym zwyczajem kazał jeńców kozackich «dla przykładu» powbijać na pal lub ścinać, a 270 Kozaków po ucięciu im prawej ręki wolno do domu puścił. Przerwał następnie działania wojenne i powróciwszy do ulubionej rezydencji w Jaszunach zajął się intrygami wymierzonymi w nowo obranego króla. Już w lutym 1649 wysłannicy książęcy porozumiewali się z posłami Jerzego II Rakoczego, sięgającego nadal po tron polski, zarówno w Krakowie jak i w Perejasławiu, ówczesnej siedzibie Bohdana Chmielnickiego, a jednocześnie R. nawiązywał kontakty ze Szwecją i gotów był przy jej poparciu odrywać Litwę od Korony.
Plany zawarcia porozumienia siedmiogrodzko-kozacko-radziwiłłowskiego nie zostały uwieńczone porozumieniem, rozmowy zerwano, lecz Jan Kazimierz spotęgował swą nieufność wobec poczynań R-a i oskarżając go o wywołanie konfederacji wojska lit. zażądał przysłania połowy wojska do Korony pod swe rozkazy. Senatorowie lit. (maj 1649) odmówili jednak dzielenia wojska i R. przybywszy 3 VII 1649 pod Rzeczycę do obozu, w którym znajdowało się 6 tys. wojska, wyruszył 18 VII na wyprawę aż ku Kijowowi. Chmielnicki wysłał mu na przeciw płk. Michała Krzyczewskiego dowodzącego prawie 15 tys. Kozaków. Do spotkania doszło 31 VII pod Łojowem. Mimo zaskoczenia hetman lit. dając dowody swych umiejętności wojskowych zdołał sformować centrum i skrzydła i przystąpić do przeciwuderzenia. Bitwę rozstrzygnęło uderzenie na tyły przeciwnika silnego podjazdu rotmistrza Adama Pawłowicza. Kozacy po odniesieniu poważnych strat i porzuceniu na polu bitwy dogorywającego wodza wycofali się do taborów. Ciężko ranny Krzyczewski zmarł w obozie litewskim. Mimo odniesienia wspaniałego zwycięstwa, które rozsławiło jego imię, o co zadbał R. zamawiając serię malowideł przedstawiających bitwę, wydał on, lekceważąc polecenia króla nakazującego marsz na Kijów, rozkaz powrotu do obozu pod Rzeczycę. Motywował ten krok brakiem prochu i nadciąganiem kilkudziesięciu tysięcy Kozaków. W rzeczywistości siły kozackie nie przekraczały 10 tys. ludzi. Do nowego starcia jednak nie doszło w wyniku zawarcia w Zborowie ugody polsko-kozackiej. Ze swego wspaniałego zwycięstwa zdał R. sprawę na sejmie warszawskim na przełomie 1649 i 1650 r., przybył do Warszawy 16 XII i 21 XII, złożył zdobyte pod Łojowem chorągwie. W nagrodę otrzymał od sejmu w dziedziczną własność olbrzymie dobra Newel i Siebież trzymane dotąd prawem lennym, a Jan Kazimierz nadał mu rozległe star. borysowskie na Białorusi. W czasie pobytu w Warszawie zachowywał się R. swym zwyczajem butnie i zuchwale; 12 I starł się z Janem Sobieskim. Od połowy maja do końca lipca 1650 przewodniczył R. komisji wojskowej w Wilnie.
Stosunki R-a z królem polepszyły się w r. 1650, gdy Chmielnicki zaatakował jego teścia Bazylego Lupula, hospodara Mołdawii. Odtąd Jan Kazimierz mógł liczyć na pomoc hetmana lit. w walce z Kozakami. Dla nawiązania porozumienia wysłał do niego na Litwę we wrześniu t.r. Albrychta Goreckiego, kalwinistę i sługę B. Radziwiłła, który ciesząc się dużymi wpływami na dworze i w otoczeniu króla występował stale jako mediator między królem i R-em. R. zaproponował królowi nawiązanie porozumienia przeciw Kozakom z obu hospodarami, księciem siedmiogrodzkim, a nawet samym sułtanem. Dn. 11 XII t.r. zjechał R. na sejm do Warszawy. Plan koalicji antykozackiej został zrealizowany, niemniej jednak wiosną 1651 ks. Janusz przystąpił do organizowania nowej wyprawy na Kozaków w celu stłumienia powstania szerzącego się w granicach W. Ks. Lit. Dn. 6 VII 1651 w okolicy Łojowa doszło do nowej bitwy z kozackim pułkownikiem czernihowskim Niebabą, który – jak donosił R. – «i sam na placu ze wszystką niemal starszyzną poległ i kilka tysięcy ludzi co lepszych stracił, synowiec jego więźniem i kilkanaście chorągwi im odebrano». W głąb Ukrainy z obozu pod Lubeczem wyruszył R. dopiero po uzyskaniu wiadomości o klęsce Chmielnickiego pod Beresteczkiem. Pod Kijowem stanął 3 VIII, a nazajutrz wkroczył do miasta bez walki. Kijów został jednak zniszczony przez wielki pożar, który wybuchł 5 VIII, zapewne wskutek rabunków i swawoli żołnierskiej. W kilka tygodni później 4 IX połączył się R. pod Wasylkowem z wojskiem kor. dążąc do stoczenia nowej walnej bitwy z Chmielnickim. Zawarto jednak 29 IX nowy traktat pokojowy z Kozakami pod Białą Cerkwią. Stanął wówczas R. u szczytu sławy wojennej. Jako zdobywca Kijowa porównywał się z Bolesławem Chrobrym. Na pamiątkę tego sukcesu polecił wybić medal z łacińskim napisem «Oto ci królu Janie Kazimierzu Radziwiłł oddaje w ręce rozbite mury Kijowa i sajdaki buntowników».
Na sejmie 1652 r., 26 II, składał R. – pod nieobecność hetmanów kor. – relację z przebiegu działań obu armii, koronnej i litewskiej, w czasie całej kampanii. Ów burzliwy sejm, zwołany w celu uchwalenia środków na prowadzenie nowej wojny z Kozakami, był w istocie polem rozgrywek wewnętrznych spotęgowanych sprawą Hieronima Radziejowskiego. Do zakłócenia narad przyczynił się R. występując z żądaniem usunięcia z izby poselskiej Bogusława Słuszki skazanego przez sąd, któremu R. przewodniczył, na banicję. Pod koniec trwania sejmu wybuchła nowa awantura, gdy 7 III dworzanie R-a wszczęli kłótnię z Działyńskimi, tak «że na ulicy przyszło aż do szabel». Sprawa ta zajęła sejmowi cały dzień. Gdy w wyniku wiadomości, fałszywej zresztą, o śmierci hetmana w. lit. Janusza Kiszki, król obiecał Sapieże buławę w. lit., R. który chciał jej dla siebie, zdecydował się zerwać sejm. Zlecił to dawnemu słudze swego domu Władysławowi Sicińskiemu, posłowi pow. upickiego woj. trockiego, który wykorzystał w tym celu instrukcję szlachty upickiej, niezadowolonej z polityki podatkowej króla. Dn. 9 III Siciński złożywszy protest w senacie umknął i mimo nalegań nie wrócił na obrady; 11 III marszałek izby poselskiej Jakub Maksymilian Fredro uznał ważność protestu. R. opuścił Warszawę przed 23 III, nie pożegnawszy się z królem. W rok później jeszcze poważniej nadszarpnął R. autorytet Jana Kazimierza zmuszając go w czasie sejmu brzeskiego 1653 r. do oddania sobie najwyższego w W. Ks. Lit. urzędu woj. wileńskiego (30 III). Król nie znalazł nikogo chętnego do objęcia tego urzędu, gdyż zemsty R-a obawiali się nawet przedstawiciele wpływowych i starych rodzin senatorskich, piastujący godności wojewodów. W marcu 1654 podjął R. na sejmie walkę z królem o wakującą od 13 I buławę w. lit., wspierali go w niej najwybitniejsi oligarchowie kor.: marszałek wielki Jerzy Lubomirski, woj. poznański K. Opaliński, woj. łęczyński Jan Leszczyński i nawet bp kujawski Wojciech Mikołaj Gniewosz. Sejm został 28 III t.r. zerwany. Opozycja zmusiła króla na następnym sejmie do oddania obu wakujących buław wielkich dotychczasowym hetmanom polnym. W ten sposób R. raz jeszcze narzucił królowi swą wolę zmuszając do podpisania wystawionego 17 VI 1654 przywileju na buławę wielką.
Po zdobyciu niemal siłą dwóch najwyższych godności na Litwie, stanął R. u szczytu potęgi politycznej i poczuł się niemal samodzielnym panem całego W. Ks. Lit. Gdy został wojewodą wileńskim nakazał dla upamiętnienia swego wjazdu do Wilna wybić medal z podobizną swego świeżo ukończonego pałacu w Wilnie i łacińskim napisem «Gdy obejmiesz władzę i wspaniałe budujesz pałace, słusznie cię twoje Wilno czci jako swego palatyna». Wcześniejszy jego wjazd do Wilna w r. 1648, w czasie pobytu tamże króla Władysława IV, kosztował podobno aż 200 tys. złp., ten z r. 1653 był niewątpliwie jeszcze wspanialszy. Pałac R-a w Wilnie był zbytkownie urządzony. Obrazy umieszczane w nim malował malarz królewski C. Callot. Po zajęciu Wilna przez wojska moskiewskie, pozłacane kopuły, marmurowe kolumny, meble i posadzki z pałacu wywieziono na rozkaz cara do Moskwy. Na balach dworskich pojawiał się R. już w r. 1646 w indyjskiej opończy, cały w koronkach, haftach i perłach, w czerwonej czapce z diamentami. Na piersiach i palcach nosił nieznane chińskie kamienie, ogromny szafir z wyrytym na nim pelikanem i diamentowe pierścienie z trupimi główkami. Wg. J. Le Laboureura, Francuza z otoczenia królowej Ludwiki Marii, R. «nosił strój polski, nie trudno go było jednak wziąć za cudzoziemca tak dobrze władał naszym językiem. Lepiej tańcować po polsku, po wołosku i po francusku niepodobna. Zachwycał zręcznością, grzecznością i hojnością». Podobnie jego słudzy gorzeli od złota, a przybrani byli w aksamity, sobole, rysie, szkarłaty, złotem dziane lamy, rubiny i diamenty w pętlach i guzach swych szat. Jego nadworni kozacy występowali w zielonym atłasie i bogatych pancerzach, chorągiew lekka w szkarłacie, husarze byli liczniejsi niż królewscy, a słudzy nosili jedwabie i aksamity – stwierdzał tenże Le Laboureur. Prowadzącego podobny styl życia R-a gnębiły stale długi; okresowo był wprost niewypłacalny. Wielka ambicja przy braku odpowiednich środków popychała go na drogę zdrady.
Jan Kazimierz nawet po oddaniu R-owi buławy wielkiej nie zrezygnował z walki o wpływy na Litwie. Buławę polną oddał zaufanemu stronnikowi Wincentemu Gosiewskiemu, a do boku hetmana wielkiego wyznaczył na komisarzy Mikołaja Korfa, woj. wendeńskiego, i Eustachego Kierdeja, kaszt. żmudzkiego, którzy mieli kontrolować każde jego posunięcie. Nowy hetman polny, jednocześnie podskarbi lit., dzierżący w swym ręku skarb, miał za zadanie utrzymywać wojska w wierności dla króla. Stanął zatem na czele odrębnej dywizji wojska lit., nowo zaciąganej w l. 1654 i 1655, a nie uznającej władzy hetmana wielkiego. W tych warunkach nowa wojna z Rosją po zawarciu przez Chmielnickiego ugody Perejasławskiej zastała Litwę całkowicie do niej nieprzygotowaną. «Dlatego – twierdzi kronikarz tych czasów Wawrzyniec Jan Rudawski – wojnę tę słuszniej nazwać należało radziwiłłowską, a nie moskiewską, domową raczej niż zewnętrzną». R. nie zadbał o obronę Smoleńska, jedynej twierdzy zdolnej stawić czoło armii cara, gdyż król mianował tamże wojewodą jego przeciwnika Filipa Obuchowicza. Pierwszą bitwę wydał R. przeważającym siłom carskim, dowodzonym przez kniazia J. Czerkasskiego, dopiero 12 VIII 1654 pod Szkłowem na Białorusi «w samo straszne zaćmienie słońca». Było to ostatnie zwycięstwo Janusza, w czasie którego znalazł się sam w niebezpieczeństwie. Okupił je stratą około 700 najlepszych żołnierzy i został zmuszony do odwrotu. Nieprzyjaciel stracił szacunkowo od 3 do 7 tys. ludzi, czyli mniej niż 1/10 swych sił wynoszących kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. W czasie odwrotu między Szepielewiczami i Ciecierzynem R. został zmuszony do wydania 24 VIII nowej bitwy, w której poniósł pierwszą swą klęskę tracąc znów około tysiąca żołnierzy. Dn. 3 X kapitulował Smoleńsk. Od tej chwili R. namawiał żołnierzy i swych stronników do poddania się Szwedom lub wezwania na tron polski, w porozumieniu z Bohdanem Chmielnickim, Jerzego II Rakoczego. Propagandę podobną prowadziła «fakcyja» radziwiłłowska we wrześniu 1654 w czasie spotkania R-a z hetmanem Gosiewskim w Kojdanowie na Białorusi. Zbojkotował R. na przełomie września i października t.r. konwokację senatorską zwołaną przez króla do Grodna, a następnie zwołał samowolnie na dzień 19 XI 1654 zjazd senatorów i szlachty W. Ks. Lit. Porozumiewał się ze Szwedami za pośrednictwem Jakuba Kettlera, ks. Kurlandii, proponującego obranie za swym przykładem drogi neutralności. Dn. 28 XI t.r. polecił R. swemu słudze, podczaszemu upickiemu Krzysztofowi Dowgialle Stryżce, zabiegać o przyjaźń szwedzką za pośrednictwem Adolfa Jana, brata Karola X Gustawa, i starać się dla siebie o indygenat szwedzki. Plany te spełzły na niczym; R. w końcu grudnia t.r. pogodził się po raz ostatni z Janem Kazimierzem i w styczniu 1655 wyruszył na źle przygotowaną wyprawę w głąb Białorusi na Mohylew. Chorując w jej toku oddał dowództwo B. Radziwiłłowi. Za wszystkie swe niepowodzenie obwiniał «perfumowanego kolegę» W. Gosiewskiego, a raz nawet w czasie narady u bpa wileńskiego Jerzego Tyszkiewicza rzucił się na niego z dobytą szablą i poranił, a na biskupie, który go zatrzymał, potargał rokietę i łańcuch.
Wiosną 1655 wznowił R. za pośrednictwem Jakuba Kettlera, stosunki ze Szwedami licząc, że Jan Kazimierz zrzeknie się za cenę zawarcia sojuszu z Szwecją przeciw Moskwie pretensji do tronu szwedzkiego. Dla siebie zabiegał przy tej okazji o pomoc militarną od Szwedów, także przeciwko «swoim niechętnym» i domagał się wolności wyznaniowej dla szlachty i mieszczan dysydentów, nawet dla arian, a także dla dyzunitów. Instrukcje w sprawie porozumiewania się z J. Kettlerem i ze Szwedami przekazał 20 III 1655 z obozu pod Mohylewem K. Dowgialle Stryżce. Zachowany oryginalny list R-a do niego miał bez wątpienia wprowadzić w błąd przeciwnika na wypadek przechwycenia korespondencji, gdyż nie podobna przypuścić, aby w tym czasie R. nie wiedział o zupełnym niepowodzeniu misji posła królewskiego Andrzeja Morsztyna w Sztokholmie i mógł szczerze wyrażać radość, że został on «mile przyjęty i pomyślnie expediowany». W rzeczywistości chciał R. jedynie ukryć prowadzenie oddzielnych rokowań ze Szwedami, w sprawie których instrukcje posyłał szyfrem, a nie w zwykłym liście. Gdy okazało się, że uzyskanie od Szwedów statusu neutralności jest tylko mrzonką, R. wspólnie z B. Radziwiłłem zdecydował się, najpóźniej 29 VII t.r., na oderwanie Litwy od Korony i poddanie jej Szwecji. W zamian domagał się R. dla siebie woj. brzeskiego lit. i powiatów grodzieńskiego i wiłkomierskiego, w których posiadałby status zbliżony do pozycji książąt Rzeszy Niemieckiej w stosunku do cesarza, a więc prawa sądownicze i bicia własnej monety. Nie podobna nazwać go patriotą litewskim w sensie narodowym, gdyż przyszłe jego księstwo w przeważającej części miało obejmować ziemie ruskie.
Po upadku Wilna (8 VIII 1655) zdobytego przez armię carską i Kozaków Janusz wycofał się w kierunku Żmudzi i tamże w Jaszwojniach pod Kiejdanami podpisał 18 VIII 1655 tymczasowy akt poddania się Litwy Karolowi Gustawowi. Właściwy akt ugody kiejdańskiej podpisano w pałacu kiejdańskim 20 X t.r. Przewidywał on przyjęcie zwierzchnictwa szwedzkiego i zerwanie unii z Koroną z zachowaniem jednak odrębności Litwy od Szwecji. Odrębny tajny akt podpisany przez królewskiego pełnomocnika, hrabiego Magnusa de la Gardie, określał wysokość nadań dla Janusza. Nie znamy jego treści, wiemy jednak, że przyznali mu Szwedzi osobny status (książęcy) na Litwie, a nadane mu powiaty i posiadłości, do których należała rozległa ekonomia szawelska, miały dawać dochód roczny w wysokości 200 tys. talarów. Jeszcze przed podpisaniem w Kiejdanach końcowego aktu zgody ze Szwedami oddziały należące przeważnie do dywizji hetmana polnego W. Gosiewskiego, uwięzionego przez R-a, zawiązały nad granicą pruską w Wierzbołowie 23 VIII konfederację żołnierską opowiadającą się po stronie Jana Kazimierza. W znanym liście wysłanym do swych zarządców na Podlasiu nakazywał im Janusz wytrucie oficerów konfederackich zajmujących jego dobra. Gdy okazało się, że pełnomocnicy króla szwedzkiego nie przywieźli do Kiejdan zaległego żołdu dla żołnierzy, a nawet nie wystawili gwarancji jego wypłaty, zerwały się wątłe nici trzymające towarzyszy chorągwi zaciągu polskiego przy hetmanie. Podnieśli oni bunt i pod dowództwem Mikołaja Szemiota zbiegli przez Niemen na południe łącząc się z konfederatami wojskowymi, a przy R-e pozostał nie cały tysiąc żołnierzy zaciągu cudzoziemskiego. W wielu też ówczesnych kronikach i wypowiedziach współczesnych powtarza się zdanie, że król szwedzki zawiódł nadzieje księcia Janusza i nie wywiązał się z żadnej ze swych obietnic. W swój ostatni pochód wojenny wyruszył R. u boku armii szwedzkiej Magnusa de la Gardie przeciwko konfederatom i oddziałom dowodzonym przez Pawła Sapiehę, stacjonującym na Podlasiu i w woj. brzeskim lit., trzonie swego przyszłego udzielnego księstwa. W dn. 19–21 XI przebywał w obozie wojskowym pod Augustowem, a około 15 XII zajął zamek w Tykocinie i rozbudowane wokół niego na rozkaz B. Radziwiłła fortyfikacje. Magnus de la Gardie nie pozostawił jednak przy nim oddziałów szwedzkich. W ostatnim miesiącu życia obserwował książę Janusz przełom w wojnie polsko-szwedzkiej, a w ostatnim znanym liście pisanym 26 XII t.r. do Karola Gustawa udzielał mu rad jak przeciwdziałać sojuszowi polsko-tatarskiemu. Zmarł niespodziewanie w nocy z 30 na 31 XII 1655 r. w zamku tykocińskim. Podejrzewano, że został otruty, gdyż na ciele wystąpiły plamy. Zwłoki jego wywieziono z Tykocina dopiero po zdobyciu zamku przez Pawła Sapiehę w r. 1657 do radziwiłłowskiej majętności Sielec pod Brześć Lit., gdzie zostały ukryte. Jeszcze 27 XII 1668 polecał B. Radziwiłł w testamencie, aby ciało księcia Janusza wydobyto jak naciszej z ukrycia, włożono starą trumnę do nowej i przewieziono do zboru w Kiejdanach, co zostało przez egzekutorów testamentu Bogusława wykonane cicho i dyskretnie.
Z małżeństwa z Katarzyną, córką Stefana Potockiego (zob.) pozostawił R. jedyną córkę Annę Marię, w przyszłości żonę Bogusława Radziwiłła (zob.). Syn z tego związku Krzysztof (ur. 1641) zmarł w dzieciństwie. Z drugą żoną, Marią z Lupulów (zob.) nie miał R. potomstwa.
Poza „Potopem” Henryka Sienkiewicza R. występuje nadto w komedii Adama Bełcikowskiego „Dwaj Radziwiłłowie” (1871) oraz w dramacie historycznym Marii Dąbrowskiej „Geniusz sierocy” (1939). W filmie Jerzego Hoffmana („Potop”, 1974) postać R-a odtwarzał Władysław Hańcza.
Portret olejny z lat 30-tych z kluczem podkomorskim ze zbiorów nieświeskich w Białoruskim Państw. Muz. Sztuki w Mińsku, (barwna reprod. w: Živapis Belarusi XII–XVIII stagoddzjau. Freska. Abraz. Partret, Minsk 1980, ilustr. 129); Portret olejny z lat 50-tych ze zbiorów nieświeskich, tamże (reprod. barwna j. w. ilustr. 136); Sztych W. Hondiusa wg rysunku Bailla, 1663 (reprod. w: Portrety i sceny polskie w sztychach Falcka i Hondiusa, Gr. 1955, ilustr. 31); Sztych W. Hondiusa wg rys. D. Schultza, 1652 (reprod. j. w. ilustr. 32); Portret olejny w zbiorach na Wawelu (reprod. barwna w: Polaków portret własny, W. 1983 cz. 1 ilustr. 117); Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758]; – Estreicher; Enc. Org.; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 133 (drzeworyt M. Starkmana); Niesiecki; – Bijleveld W. J. C. C., De Prins van Polen, „Jaarboekije voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en Rijland” (Leids Jaarbekije), J. 36: 1944 s. 147–56; Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, Wr. 1955; tenże, Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej, W. 1957; Czermak W., Plan wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 161, 192, 196; Częścik Ł., Sejm warszawski w 1649/50 roku, Wr. 1978; Kalicki B., Zarysy historyczne, Lw. 1869 s. 145–224; Kersten A., Na tropach Napierskiego, W. 1970; Kłoda K., Sprawa ariańska w czasie bezkrólewia 1648 roku, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 22: 1977 s. 177–95; Korduba M., Miž Zamostem ta Zborowem (storinka znosin Semigorodu z Ukrainoju i Polščeju), Zap. Nauk. Tow. im. Szewczenka t. 133, Lw. 1922; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.-Witebsk 1859; Kubala L., Wojna moskiewska, W. 1910; tenże, Wojna szwecka w roku 1655 i 1656, Lw. 1913; Mincer F., W sprawie przysięgi hetmańskiej na pierwszym sejmie 1654 r., w: O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w., W. 1955 s. 125–36; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1984 s. 88, 94, 125, 132, 143, 155, 159, 162, 166; tenże; Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 18: 1973 s. 125–47; Wisner H., Dysydenci litewscy wobec wybuchu wojny polsko-szwedzkiej, tamże, T. 15: 1970 s. 101–42; tenże, Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648–1655, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 53–109; tenże, Lata szkolne Janusza Radziwiłła, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 14: 1969 s. 183–94; tenże, Rok 1655 na Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, tamże, T. 26: 1981 s. 83–103; Zaborovskij L. V., Rossija, Reč Pospolitaja i Švecija v seredine XVII v., Moskva 1981; – Akta ugody kiejdańskiej 1655 roku, Wyd. W. Konopczyński, K. Lepszy, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 173–224; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV; Arch. Jugo-Zap. Rosii, II č. 2 s. 310; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, XIV; Documente privitore la Istoria Românilor, Ed. E. Hurmuzaki, Bucuresti 1882 Vol. IV, partea 1; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654, Kiev 1965; Instrukcje Krzysztofa II Radziwiłła dla syna Janusza, Wyd. M. Zachara, T. Majewska-Lancholc, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 171–84; Kmita J. A., Process pogrzebu S. Pamięci Jaśnie Oświeconego Xiążęcia … Chrysztopha Radziwiłła, Woiewody Wileńskiego, Hetmana Wielkiego WXL [b. m. r.]; Le Laboureur J., Relation du voyage de la Royne de Pologne …, Paris 1647; Nowakowski F., Źródła do dziejów Polski, Berlin 1841 I 143–8; Osiński A., Żywoty biskupów wileńskich, W. 1856 I 329; Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, W. 1980 I–II (reprod. sztychu z Muz. Narod., Oddz. Czapskich w Kr.); Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; Rudawski, Historiarum Polonae..., lib. VI cap. I p. 179; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Woysznarowicz K. J., Pogrzebowy splendor … Janusza Radziwiłła do pogrzebowego … Katarzyny Potockiej … aktu służący, Vilnae 1643; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II–V, zob. zwłaszcza, Dz. II nr 1189 księgi 20, 63, Dz. VI nr 36 (diariusz Janusza Radziwiłła), Dz. XI nr 57, Biblioteka w Suchej nr 38 – varia archiwalne; Riksarkivet w Sztokholmie: De la Gardieska Samlingen, Skrifvelser till M. G. de la Gardie, Koncepter, (mikrofilmy w AGAD); B. Czart.: rkp. 1352 (Kojałowicz W. W., Nomenclator); B. Kórn.: rkp. 201, k. 503v.–507; B. Narod.: BOZ rkp. 945 k. 102, 115, rkp. 855 k. 447 (s. 26), rkp. 1161 k. 124–127; B. PAN w Kr.: rkp. 755, rkp. 1017 passim (diariusz działań wojennych na Litwie od 30 I 1649); B. Uniw. Warsz.: stary zasób, rkp. 66.
Tadeusz Wasilewski