Strachocki Janusz (1892–1967), aktor, reżyser, pedagog, działacz teatralny, dyrektor teatru.
Ur. 8 II w Warszawie, był najmłodszym z czworga dzieci Bronisława (zm. 1917), inżyniera, urzędnika w dyrekcji warszawskiej Rządowej Kolei Nadwiślańskiej, i Jadwigi ze Szpettów, nauczycielki domowej; miał dwie siostry oraz brata Witolda, absolwenta Politechn. w Rydze.
S. rozpoczął naukę na kompletach prowadzonych przez matkę. Od r. 1902 był uczniem V Męskiego Gimnazjum Rządowego w Warszawie. Po strajku szkolnym w r. 1905 przeniósł się do gimnazjum humanistycznego Wojciecha Górskiego, gdzie w r. 1911 zdał maturę; należał tam do koła dramatycznego, którym opiekował się m.in. Kazimierz Kamiński. Uczęszczał równocześnie do szkoły rysunku i malarstwa, a także uprawiał kilka dyscyplin sportowych, zdobywając m.in. mistrzostwo Warszawy juniorów w tenisie (1909, 1911) oraz w jeździe figurowej na lodzie (1914). W r. 1912 zdał eksternistycznie w gimnazjum rządowym w Parnawie maturę, która pozwoliła mu ubiegać się o przyjęcie na uczelnię zagraniczną. Wyjechał do Berlina, gdzie w r. 1912/13 uczęszczał do klasy operowej (E. Grenzebacha) i skrzypcowej Konserwatorium Klindworth-Scharwenka. Po powrocie do Warszawy od jesieni 1913 statystował w Teatrze Rozmaitości, uczył się w Szkole Muzycznej Lucjana Marczewskiego w średniej klasie skrzypiec Stefana Tomaszewskiego oraz prywatnie szkolił głos u Wiktora Grąbczewskiego. W r. 1914 ukończył (w ciągu jednego semestru) roczny kurs w Szkole Aplikacyjnej przy Warszawskich Teatrach Rządowych; był uczniem m.in. Władysława Staszkowskiego. W lipcu 1914 debiutował w Teatrze Letnim pod dyrekcją Marcelego Trapszy w epizodycznej roli dróżnika-idioty w farsie o nieustalonym tytule. T.r., po chorobie krtani, zrezygnował z przygotowań do kariery operowej. W r. 1915 zatrudnił się w Teatrze Powszechnym Aleksandra Zelwerowicza i Mieczysława Limanowskiego, gdzie zagrał Don Ariasa w „Cydzie” P. Corneille’a w parafrazie Stanisława Wyspiańskiego i reżyserii Limanowskiego na inaugurację teatru 8 V t.r. oraz w „Popychadle” Macieja Szukiewicza.
Wobec służbowego przeniesienia ojca, S. z rodziną wyjechał w czerwcu 1915 do Bierdianska nad Morzem Azowskim, gdzie zarabiał grą na skrzypcach w kinie oraz udzielaniem lekcji. W poł. grudnia t.r., na wieść o tworzeniu się teatru polskiego, przeniósł się do Moskwy. Już w grudniu wystąpił tam w epizodycznej roli w „Betlejem polskim” Lucjana Rydla w polskim Teatrze Narodowym, a wiosną 1916 w Teatrze Polskim pod dyrekcją Arnolda Szyfmana grał Ojca (później też Rycerza Czarnego i Wernyhorę) w „Weselu” oraz Biskupa w „Bolesławie Śmiałym” Wyspiańskiego (obie sztuki reż. Juliusz Osterwa), a także Kajetana w „Fantazym” Juliusza Słowackiego (reż. Szyfman). S. wspominał, że współpraca z Osterwą «była zawsze przyjemna i owocna», a sezon moskiewski stał się dla niego momentem przełomowym w jego karierze teatralnej. T.r. zadebiutował w filmie „Otmut” wg „Wirów” Henryka Sienkiewicza w reżyserii W. Gardina. Następnie przeniósł się do Kijowa, gdzie od sierpnia 1916 wraz z grupą artystów z teatru Szyfmana (m.in. Osterwą i Stefanem Jaraczem) pracował w Teatrze Polskim pod dyrekcją Franciszka Rychłowskiego. Wystąpił tam ponownie w „Weselu” i „Bolesławie Śmiałym” oraz m.in. jako Don Alfons V w „Księciu Niezłomnym” P. Calderona w parafrazie Słowackiego i hrabia de Guisson w „Ładnej historii” G. Caillaveta, R. Flersa i E. Reya. W rezultacie nieporozumień z Osterwą, wiosną 1917, został przez Rychłowskiego zwolniony, po czym wstąpił do kijowskiego teatru «Studya» Stanisławy Wysockiej. Zagrał tam m.in. Kirkora w „Balladynie” Słowackiego, Rodryga w „Cydzie” i Brendela w „Rosmersholmie” H. Ibsena, a także ukończył kursy mimoplastyki scenicznej (prowadzony przez Adolfinę Paszkowską) oraz rytmiki wg metody E. J. Dalcroze’a. Od Wysockiej nauczył się analizy i sposobu budowania roli w warunkach pracy studyjnej; pisał we wspomnieniach, że omawiał z nią «sprawę traktowania wiersza i zagadnienia gestu». W r. 1917 wstąpił do Związku Artystów Sceny Polskiej z siedzibą w Kijowie, a po powstaniu ZASP (1918) został jego członkiem.
Wiosną 1918 wrócił S. do kraju. Od września t.r. pracował w Teatrze Miniatur Mozaika w Warszawie, a od stycznia do sierpnia 1919 w Teatrze Polskim w Poznaniu pod dyrekcją Bolesława Szczurkiewicza. Jesienią 1919 wrócił do Warszawy i został aktorem Teatru Polskiego Szyfmana; zagrał tam m.in. Bassania w „Kupcu weneckim” W. Shakespeare’a (reż. Karol Borowski), Nauczyciela fechtunku i króla Sinadaba w „Mieszczaninie szlachcicem” Moliera oraz Sędziego w „Miłosierdziu” Karola Huberta Rostworowskiego (oba reż. Ryszard Bolesławski). W r. 1921 wystąpił jako gajowy w filmie „Cud nad Wisłą” tegoż reżysera oraz dżentelmen w filmie „Na jasnym brzegu” wg opowiadania Sienkiewicza (reż. Edward Puchalski). Jednocześnie uczęszczał do szkoły baletu klasycznego Kazimierza Łobojki, a sam prowadził zajęcia z gestyki i tańców plastycznych na Kursach Mimoplastyki (z Oddziałem Kinematograficznym). Występował jako recytator razem z Ireną Solską na wieczorach futurystycznych w Warszawie, Łodzi i Krakowie. W sezonie 1921/2 był zatrudniony w Tow. Teatrów Stołecznych Leona Schillera, Ryszarda Ordyńskiego i Ludwika Hellera, gdzie 29 III 1922 w Teatrze Maska współreżyserował z Schillerem balet-pantomimę „Pudło z zabawkami” C. Debussy’ego i grał w nim Poliszynela. Był to jego debiut reżyserski i początek wieloletniej współpracy z Schillerem, który uważał go za jednego z «najbardziej utalentowanych i interesujących reżyserów młodego pokolenia». W sezonie 1922/3 został S. zatwierdzony przez ZASP i Związek Dyrektorów Teatrów Polskich (ZDTP) jako reżyser-aspirant, a w sezonie 1923/4 – jako reżyser. W l. 1922–4 był ponownie aktorem i reżyserem Teatru Polskiego w Poznaniu pod dyrekcją Szczurkiewicza i Romana Żelazowskiego. Zagrał tam m.in. Wiktora w „Panu Jowialskim” Aleksandra Fredry, tytułową postać w „Mazepie” Słowackiego, Jacka Worthinga w „Bracie marnotrawnym” O. Wilde’a; wyreżyserował „Balladynę”, a we współpracy z Gustawem Buszyńskim „Księdza Marka” Słowackiego. Wykładał na Wydz. Dramatycznym Państw. Konserwatorium Muzycznego oraz studiował historię sztuki i historię literatury na Uniw. Pozn. Od l. dwudziestych sporadycznie publikował artykuły dotyczące techniki aktorskiej w czasopismach teatralnych i literackich, poczynając od rozprawy Logika i ekspresja gestu w „Życiu Teatru” (1924). Zaangażowany przez Schillera w r. 1924 do Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie, zagrał w jego inscenizacjach role m.in. Achillesa w „Achilleis” Wyspiańskiego, Czarowica w „Róży” Stefana Żeromskiego i Pankracego w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Był jednym z filarów zespołu; ceniony przez Schillera za «walkę z szablonem i starzyzną» asystował mu, niewymieniany na afiszach, w reżyserii większości przedstawień. Sam wyreżyserował „Skalmierzanki” Jana Nepomucena Kamińskiego (choć i w tym przypadku jego praca wg W. Zawistowskiego «nosiła wszystkie cechy wpływu i osobistej kontroli» Schillera) oraz „Złoty płaszcz” G. Hazeltona i J. H. Benrima w opracowaniu Antoniego Słonimskiego i inscenizacji Schillera (gdzie zagrał rolę Wu Hi Gita). Po likwidacji zespołu w czerwcu 1926 przez radę miejską skrytykował jej politykę teatralną, w następstwie czego na wniosek Szyfmana, ZDTP odsunął go od pracy w teatrze (wg S-ego). Dn. 10 II 1926 wziął S. udział (z Solską) w jednej z pierwszych audycji literackich Polskiego Radia pt. „Kobieta w poezji polskiej”.
We wrześniu 1926 zatrudnił się S. w Teatrach Miejskich we Lwowie, kierowanych przez Henryka Barwińskiego (w sezonie 1927/8 przez Teofila Trzcińskiego); prawdopodobnie w r. 1926 starał się nawet o dyrekcję (w spółce z Franciszkiem Frączkowskim). Uważano, że S. «przeniósł na grunt lwowski styl teatralny Schillera» (H. Cepnik, W. Kozicki). Wyreżyserował kilkadziesiąt sztuk, m.in. „Cyrana de Bergerac” E. Rostanda i „Księdza Marka”, tworząc w rolach tytułowych udane kreacje aktorskie. Po nowoczesnym, kontrowersyjnym przedstawieniu „Hamleta” Shakespeare’a (grał rolę tytułową) we własnej reżyserii wziął udział w dyskusji zorganizowanej przez Związek Zawodowy Literatów Polskich w Kasynie i Kole Literacko-Artystycznym. Wystąpił ponadto m.in. w inscenizacjach Trzcińskiego jako Antenor w „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego oraz Reżyser w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego. Urlopowany z teatru lwowskiego w sezonie 1929/30, grał w inscenizacjach Schillerowskich w Teatrze Polskim w Warszawie: Sieciecha w „Bolesławie Śmiałym” oraz Bryndasa w „Cudzie mniemanym, czyli Krakowiakach i Góralach” Wojciecha Bogusławskiego (20 VII na Rynku Starego Miasta w czasie Festiwalu ku czci Bogusławskiego). Dn. 13 IX 1929, na inaugurację teatru «Ateneum» w Warszawie pod dyrekcją Marii Strońskiej, wyreżyserował „Sprawę Jakubowskiego” Eleonory Kalkowskiej; sam zagrał rolę tytułową. W wieczór sylwestrowy t.r. wystawił tamże widowisko „Podhale tańczy” Heleny Roj-Rytardowej i Jerzego Mieczysława Rytarda (grał Pobożnego Marcinka i Mocarnego). Od r. 1930 współpracował z rozgłośnią lwowską Polskiego Radia, m.in. 15 VI t.r. wziął udział w słuchowisku „Jan z Czarnolasu” wg Juliana Ursyna Niemcewicza w radiofonizacji i reżyserii Schillera. Na zjeździe delegatów ZASP w kwietniu 1930 wybrany na członka Zarządu Głównego, objął w nim funkcję podreferenta ds. radia. Latem t.r. z teatrem Studio Solskiej występował w kilkunastu miastach jako konferansjer rewii mody krajowej oraz Żbik w spektaklu „Czworo ludzi w czterech ścianach” Władysława Jastrzębca-Zalewskiego. Zagrał t.r. Jana w filmie „Wiatr od morza” wg Żeromskiego (reż. Kazimierz Czyński).
We wrześniu 1930 wrócił S. do teatru lwowskiego, w którym kierownictwo artystyczne i reżyserię dramatu, na zaproszenie dyrektorów Stanisława Czapelskiego i Zygmunta Zaleskiego, objął Schiller. W sezonie 1930/1 utrwalił S. swą pozycję aktorską w wybitnych inscenizacjach Schillera: był Heystem w „Zwycięstwie” wg J. Conrada, bohaterem tytułowym w „Kordianie” Słowackiego, Edwardem w „Królowej przedmieścia” Konstantego Krumłowskiego oraz Griszą w „Sporze o sierżanta Griszę” A. Zweiga, gdzie «dał skończone pod każdym względem dzieło sztuki aktorskiej» (Schiller). W Kasynie i Kole Literacko-Artystycznym miał wieczory autorskie, recitale piosenek, wygłaszał odczyty na temat współczesnego teatru i aktorstwa, recytował poezje. Dn. 1 VII 1931 w „Scenie Polskiej” opublikował artykuł Przedsiębiorstwo czy instytucja, będący głosem w toczącym się ogólnopolskim sporze aktorów z przedsiębiorcami teatralnymi. Od września 1931 należał do Zrzeszenia Artystów Dramatu, które bojkotowało teatr lwowski i pod kierownictwem Schillera występował najpierw w Teatrze Rozmaitości we Lwowie, a od października w Teatrze «Melodram» w Warszawie, gdzie zagrał m.in. Ppłk. Picquarta w „Sprawie Dreyfusa” H. J. Rehfischa i W. Herzoga w reżyserii Edmunda Wiercińskiego. W styczniu 1932 grupa Schillera wróciła do teatru lwowskiego (wówczas pod dyrekcją Wilama Horzycy) i 18 III t.r. odbyła się tam premiera „Dziadów” Adama Mickiewicza w inscenizacji Schillera, ze S-m w roli Gustawa-Konrada. W czasie prób doszło do sporu o interpretację sceny Wielkiej Improwizacji, który doprowadził do ochłodzenia stosunków między Schillerem a S-m. Za reżyserię „Powrotu Odysa”, wystawionego 29 XI 1932, gdzie zagrał także rolę tytułową, S. został wyróżniony w konkursie Min. WRiOP z okazji 25. rocznicy śmierci Wyspiańskiego. Wyreżyserował ponadto m.in. „Dzień jego powrotu” Zofii Nałkowskiej, „Wesele” (grał Poetę), dramaty G. B. Shawa: „Cezar i Kleopatra” oraz „Pigmalion”, a także komedię „Ostatnia noc Freda Kracka” J. Brandta we własnym tłumaczeniu z języka niemieckiego (grał rolę tytułową); występował w tym czasie również w komediach muzycznych m.in. jako Ceśku Świrk w „Na Łyczakowie” Wiktora Budzyńskiego we własnej reżyserii. Reżyserował i występował w radiu lwowskim, m.in. jako tytułowy bohater w „Rejtanie” Kazimierza Brończyka (reż. Bronisław Dąbrowski) i „Obowiązku lekarza” L. Pirandella w swojej reżyserii. Przez pewien czas był lektorem wymowy na UJK, wykładał w Szkole Dramatycznej przy Lwowskim Konserwatorium Muzycznym (w r. 1934 objął jej dyrekcję po odejściu Wandy Siemaszkowej), dawał lekcje prywatne, m.in. Leopoldowi Kielanowskiemu i Krystynie Feldman. W ostatnim sezonie we Lwowie (1936/7) odtworzył m.in. rolę tytułową w „Koriolanie” Shakespeare’a w inscenizacji Schillera. W r. 1936 otrzymał za dorobek reżyserski Srebrny Wawrzyn PAL.
Po odrzuceniu w r. 1937 przez władze miejskie Lwowa, złożonej przez S-ego oferty na dyrekcję teatru w spółce z Adamem Grzymałą-Siedleckim, wyjechał do Warszawy. T.r. zagrał prokuratora w filmie „Ułan księcia Józefa” (reż. Konrad Tom). W sezonie 1937/8 grał w Warszawie w Teatrach Narodowym i Kameralnym, m.in. jako Piątek w „Człowieku, który był Czwartkiem” C. Chesterton i R. Neale’a wg G. K. Chestertona (reż. Wacław Radulski). Wystąpił w radiofonizacjach sztuk, m.in. Jerzego Szaniawskiego „Służbista” (reż. Jerzy Leszczyński), Schillera „Rok polski” (reż. autor) oraz Oskara Miłosza „Don Miguel Mańara (reż. Osterwa). W sezonie 1938/9 sprawował dyrekcję objazdowego Teatru Wołyńskiego im. Słowackiego z siedzibą w Łucku, w którym wystawił trzynaście sztuk, z tego siedem w swojej reżyserii, m.in. „Grube ryby” Michała Bałuckiego (zagrał Wistowskiego) i „Królową przedmieścia”, a także „Księdza Marka” i „Cyrana de Bergerac”, w których grał role tytułowe. Z przyczyn finansowych musiał w szerokim zakresie uwzględniać repertuar rozrywkowy. Wydzierżawił też budynek w Lublinie i po zmianie nazwy na Teatr Lubelsko-Wołyński im. Słowackiego 1 IX 1939 rozpoczął sezon.
Po zakończeniu działań wojennych w r. 1939 wrócił S. w listopadzie t.r. do Warszawy. W czasie okupacji niemieckiej najpierw występował jako śpiewak w kawiarniach, później zajmował się handlem, pracował w firmie budowlanej i fabryce przypraw, był producentem papierosów, pomocnikiem szklarza i tragarzem w piekarni. Równocześnie działał w konspiracji: pod pseud. Cevidi pracował w kontrwywiadzie Komendy Głównej ZWZ/AK; był barmanem w kawiarni, założonej specjalnie przez kontrwywiad i udostępnił swe mieszkanie do wyrabiania fałszywych dokumentów. Uczestniczył też w tajnych koncertach poetyckich i zebraniach teatralnych. Pisał podręcznik gry aktorskiej, w którym zajął się zwłaszcza zagadnieniem gestu (niepublikowany, obecnie w IS PAN). Dn. 23 XI 1944, na zajętej przez wojska sowieckie Pradze, w założonym przez Jana Mrozińskiego Teatrze Miasta Stołecznego Warszawy, współreżyserował z Zygmuntem Bończą-Tomaszewskim „Majstra i czeladnika” Józefa Korzeniowskiego; przedstawienie to uznano za pierwsze, jakie odbyło się w wyzwolonej spod niemieckiej okupacji stolicy. Od grudnia 1944 pracował na Pradze w Wydz. Kultury i Sztuki Zarządu M. Warszawy; w jego ramach utworzył wtedy Miejską Szkołę Dramatyczną, której był od 2 I 1945 dyrektorem i wykładowcą (do czasu jej likwidacji 30 VII 1947). W teatrze Mrozińskiego zagrał po raz pierwszy 8 V 1945 tytułową rolę w „Burmistrzu Stylmondu” M. Maeterlincka w reżyserii Ryszarda Wasilewskiego. Reaktywując po wojnie filię warszawską ZASP i kierując jej tymczasowym zarządem, został w r. 1945 członkiem Zarządu Głównego (ZG) ZASP. Na spotkaniu delegatów wygłosił referat Pozycja aktora w narodzie („Nowa Epoka” 1945 nr 4) o zadaniach przy odbudowie życia teatralnego. Dn. 7 VIII 1946 przesłał do ZG Oświadczenie, w którym wziął w obronę środowisko aktorskie, oskarżane przez Schillera o kolaborację w okresie okupacji niemieckiej, a jemu samemu zarzucił nieetyczną postawę w tym czasie. Konflikt został rozstrzygnięty przez Sąd Obywatelski 28 IV 1947, który oddalił zarzuty wobec Schillera, uznając jednak, że S. «wysunął [je] w dobrej wierze». W sezonie 1946/7 pracował S. w Teatrze Polskim, grając m.in. Ślaza w „Lilli Wenedzie” Słowackiego (reż. Osterwa).
Od 5 III 1947 jako dyrektor i kierownik artystyczny współtworzył S., wraz z dwunastoosobową grupą swych uczniów z Miejskiej Szkoły Dramatycznej, zwanych strachocczakami (m.in. Tadeusz Janczar, Józef Nalberczak, Ryszard Pietruski), Teatr im. Jaracza w Olsztynie. Organizował placówkę na wzór teatru studyjnego, skupiając się na wypracowaniu jednolitego stylu gry. Wyreżyserował siedem spośród jedenastu premier, wśród nich „Fantazego” (grał rolę tytułową), „Żołnierza i bohatera” Shawa (grał Kapitana Bluntschliego) i „Zemstę” Fredry (grał Rejenta). W lipcu 1948 wrócił do Warszawy. Pracował w Teatrze Syrena (w sezonie 1948/9) oraz w zorganizowanym z Mrozińskim Teatrze Letnim (następnie Ludowy Teatr Muzyczny, upaństwowiony 1 XII 1949), w którym pełnił funkcję kierownika artystycznego. Wyreżyserował tam m.in. prapremierę polską wodewilu „Nesterko” Witalisa Wolskiego we własnym przekładzie z języka rosyjskiego oraz zaadaptował sztuki „Dorożką po Warszawie” W. Maasa i M. Czerwińskiego i „Narodziny Figara” F. Wolfa, którą również zradiofonizował i odtworzył w niej główną rolę. Po likwidacji ZASP i powstaniu Stow. Polskich Artystów Teatru i Filmu (SPATiF) w r. 1951 został jego członkiem. W l. 1951–5 był zatrudniony w Państw. Teatrze Nowej Warszawy, gdzie wystąpił m.in. w roli Radosta w „Ślubach panieńskich” Fredry (reż. Maria Wiercińska). Po r. 1947 zagrał w czternastu filmach, poczynając od roli stróża Gruzdy w „Jasnych łanach” (reż. Eugeniusz Cękalski) przez robotnika w „Pokoleniu” wg powieści Bohdana Czeszki (reż. Andrzej Wajda, 1954) oraz chwalonego przez krytykę Ślemienia w „Ziemi” (reż. Jerzy Zarzycki, 1956). W l. 1955–7 był zatrudniony w Teatrze Młodej Warszawy (powstał z Państw. Teatru Nowej Warszawy), gdzie wyreżyserował m.in. „Warszawiankę” Wyspiańskiego (zagrał w niej Chłopickiego), a w sezonie 1956/7 w Państw. Operetce – „Piękną Helenę” J. Offenbacha.
Od sezonu 1957/8 pracował S. w Teatrze Narodowym. Zagrał tam m.in. Geniusza w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego (reż. Horzyca) oraz Patra i Filipa w „Historyi o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka, Kubę z Gorzejowy w „Słowie o Jakubie Szeli” wg Brunona Jasieńskiego, Grzegorza i Starca w „Kordianie” Słowackiego (wszystkie reż. Kazimierz Dejmek). Do jego największych osiągnięć należały role: Przewoźnika w „Moście” Szaniawskiego (reż. Marian Wyrzykowski) oraz Firsa w „Wiśniowym sadzie” A. Czechowa (reż. Władysław Krasnowiecki), po której pisano, że «niewielu już jest w Polsce aktorów, którzy by tak potrafili wczuć się w postać, jak ten znakomity artysta» (R. Szydłowski). Wyreżyserował „Pannę mężatkę” Korzeniowskiego i „Szkołę żon” Moliera (zagrał Arnolfa). Gościnnie reżyserował w innych teatrach, m.in. w sezonie 1957/8 fragmenty „Nocy listopadowej” i „Warszawiankę” w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze–Wałbrzychu (z Janiną Orszą-Łukasiewicz). W r. 1959 został członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP. W grudniu 1962 z zespołem Teatru Narodowego występował gościnnie w Moskwie i Leningradzie ze „Słowem o Jakubie Szeli” oraz „Historyją o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”. Współpracował z Polskim Radiem: w l. 1957–66 był m.in. sędzią śledczym w „Procesie” F. Kafki, Kreonem w „Edypie w Kolonie” Sofoklesa (reż. Zbigniew Kopalko) oraz Don Żuanem Coutinio w „Księciu Niezłomnym” (reż. Janusz Warnecki). W Teatrze Telewizji w l. 1957–67 zagrał m.in. Dziada w „Sędziach” Wyspiańskiego (reż. Maryna Broniewska), Gendre’a w „Nocy listopadowej” (reż. Tadeusz Byrski), Waldemara Hawryłowicza w „Fantazym”, Setha w „Żałoba przystoi Elektrze” E. O’Neilla (obie reż. Jerzy Antczak) i Tyrezjasza w „Królu Edypie” Sofoklesa (reż. Jerzy Gruza). Opublikował w tym okresie m.in. Wyspiański w życiu aktora (Zwierzenie) („Teatr i Film” 1957 nr 14), Proszę o głos („Teatr” 1958 nr 23), Adwentowicz w Teatrze im. Bogusławskiego (tamże 1959 nr 14) i Spotkanie z futurystami („Świat” 1959 nr 38).
Nadal grał S. w filmach m.in.: Konrada von Jungingen w „Krzyżakach” wg Sienkiewicza (reż. Aleksander Ford, 1960) i Dwernickiego w „Ogniomistrzu Kaleniu” (reż. Ewa Petelska, 1961). Za rolę Fornalczyka w filmie „Mam tu swój dom” (reż. Julian Dziedzina, 1962) został wyróżniony nagrodą ministra Kultury i Sztuki III st. W r. 1965 zagrał w Teatrze Narodowym ostatnią rolę: Achillesa w „Kleopatrze” Cypriana Norwida (reż. Mieczysław Górkiewicz). W listopadzie 1966 zakończył zdjęcia do roli dziadka w czechosłowackim filmie „Romance pro křídlovku” wg poematu F. Hrubina (reż. O. Vávra). W r. 1967 wszedł w skład kapituły Członków Zasłużonych SPATiF–ZASP. Pisane od schyłku l. pięćdziesiątych wspomnienia, złożone w Państw. Inst. Wydawniczym, pozostały nieopublikowane (obecnie w IS PAN), ponieważ S. nie zgodził się na zmiany w tekście.
S. był wszechstronnym aktorem, cenionym reżyserem, sumiennym i rzetelnym pedagogiem-wychowawcą. Wykształcony na wzorach dziewiętnastowiecznych, szybko porzucił przesadny, deklamacyjny styl gry skoncentrowanej na popisie solowym, na rzecz aktorstwa stonowanego, intelektualnego, pogłębionego psychologicznie. W dwudziestoleciu międzywojennym, zwłaszcza w okresie lwowskim, należał do wybitniejszych polskich aktorów teatralnych. Doskonałe warunki zewnętrzne (był wysoki, szczupły, wysportowany, o wyrazistej twarzy, obdarzony niskim głosem) sprawiały, że obsadzano go w rolach amantów i bohaterów romantycznych; wykształcenie muzyczne i choreograficzne pozwalały mu sięgać z powodzeniem po role w komediach muzycznych. Uważany za aktora «nowoczesnego», nawet «awangardowego», spotykał się ze strony krytyki tradycjonalistycznej z zarzutami aktorstwa zbyt chłodnego. Jako reżysera interesowały go sztuki z tzw. wielkiego repertuaru, ale ze względów kasowych (zwłaszcza w Łucku i Olsztynie) wystawiał także komedie muzyczne i wodewile. Po wojnie rzadziej wykorzystywano go w teatrze, co on sam przyjmował z rozżaleniem. Jego szczere, psychologiczne aktorstwo było natomiast w tym czasie wielkim atutem w filmie, zwłaszcza w rolach starych, prostych ludzi. S. zmarł 29 XII 1967 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. C 2–I–3). Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem X-lecia PRL, Medalem «Za Warszawę 1939–1945».
W małżeństwie (od 11 II 1914) ze Stefanią Czajkowską, polonistką i aktorką, miał S. dwóch synów: Andrzeja (1922–2001), inżyniera architekta i scenografa, oraz Jeremiego (1924–1998), inżyniera architekta.
Pośmiertnie w „Pamiętniku Teatralnym” opublikowano wspomnienia S-ego W Moskwie i Kijowie (1991 z. 3–4) oraz jego Oświadczenie (1997 z. 1–4) z r. 1946.
Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w Warszawie, Red. J. J. Malczewski, W. 1989; Pawlak G., Literatura polska w teatrze telewizji w latach 1953–1993: monografia dokumentacyjna, W. 2004; Pleszkun-Olejniczakowa E., Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925–1939, Ł. 2000 II 23, 66, 74, 84, 134, 137–8, 193, 203, 207, 217–18, 222–4, 226–7, 230–1, 254 (w wykazie mylna forma nazwiska: Strachecki); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Słown. Teatru Pol., II (bibliogr., ikonogr., fot.); – Boska A., Janusz Strachocki, „Ekran” 1968 nr 3 (fot.); Cepnik H., Kozicki W., Scena lwowska (1780–1929), Lw. 1929 s. 51, 53; Chojnacka A., Leon Schiller. Powojenne oskarżenia cd., „Pam. Teatr.” 1999 z. 2; 40 lat Teatru im. Stefana Jaracza w Olsztynie, Red. E. Koczan, E. Lenkiewicz, L. Piotrowski, Olsztyn [1985]; Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977 I; Duniec K., „Koriolan” Szekspira w inscenizacji Leona Schillera, w: Teatr polski we Lwowie, Red. L. Kuchtówna, W. 1997; Dzieje sceny olsztyńskiej 1925–1945–1995. Ludzie – idee – zdarzenia, Olsztyn 1995 (fot.); Krasiński E., Stefan Jaracz, W. 1983; tenże, Teatr Jaracza, W. 1970; tenże, Teatr Melodram Leona Schillera, „Pam. Teatr.” 1970 z. 4; Kruk S., Aktorzy teatru lubelskiego 1915–1939, L. 2001; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa...”, W. 1980; Listy do Wilama Horzycy (1946–1958), Oprac. M. Kuraś, „Pam. Teatr.” 1989 z. 2–4 s. 382, 404 (dwa listy S-ego); Lorentowicz J., Teatr Polski w Warszawie: 1913–1938, W. 1938; Orlicz M., Polski teatr współczesny: próba syntezy, W. 1932 (fot.); Prusiński T., Jest teatr w Olsztynie, Olsztyn 2005 (fot.); Sadowy W., Ludzie teatru, W. 2002; Schiller L., Droga przez teatr 1924–1939, Oprac. J. Timoszewicz, W. 1983; Skwarczyńska S., Leona Schillera trzy opracowania teatralne „Nie-Boskiej komedii” w dziejach jej inscenizacji w Polsce, W. 1959; Śmigielski B., Teatr Wołyński im. Juliusza Słowackiego 1930–1939, L. 2002; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, Wr. 1979; Zawistowski W., Teatr warszawski między wojnami, W. 1971 s. 263; Żukowski T., Krystyna Feldman albo Festiwal tysiąca i jednego epizodu, P. 2001; – Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady 1923–1953, Oprac. J. Timoszewicz, W. 1996; Sprawozdanie Wydziału Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie za l. 1930/1, Lw. 1932 s. 12, 14, 16; toż za l. 1931/2, s. 18; toż za l. 1932/3, s. 12, 15; – „Dzien. Pol.” 1937 nr 41; „Ekran” 1964 nr 10; „Pam. Teatr.” 1990 z. 1–2 s. 143–4, 148–9, 1997 z. 1–4 s. 77–8, 103, 113, 115, 151–3, 156, 174–82, 318, 320, 338, 349–50, 368; „Sportowiec” 1952 nr 33 (fot.); „Świetlica” 1955 nr 8; „Teatr” 1961 nr 17 (wypowiedź S-ego w ankiecie „Aktualne problemy polskiej sztuki aktorskiej”); „Trybuna Ludu” 1964 nr 326 (R. Szydłowski); – Arch. Dok. Mechan. w W.: Nagrania i fot.; Arch. Pol. Radia w W.: Nagrania; Arch. Telewizji Pol. w W.: Nagrania; B. Śląska w Kat.: Egzemplarze BTL 4401, BTL 5062, BTL 5084; IS PAN: Zbiory Specjalne, Arch. S-ego (rkp. i mszp. kilku wersji życiorysu; fragmenty wspomnień teatr., artykuły, prace na temat gry aktorskiej, koresp., egzemplarze sztuk, fot.), afisze; Inst. Teatr. w W.: Dział Dok. Teatr. ZASP; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: Oddz. Rękopisów, P–c 16 (R–s 16) (oferta Franciszka Frączkowskiego [...] na wydzierżawienie teatrów miejskich we Lw., 1926); Muz. Teatr. w W.: Mater. różne.
Mariola Szydłowska