Sokołowski Jarosław Jan z Wrzący Wielkiej h. Pomian (zm. 1517/18), komornik Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, kasztelan biechowski, później lędzki, tenutariusz kolski. Pisał się też z Warzymowa, Wilczyna i Marszewa. Był synem Mikołaja i jego pierwszej żony Anny (występuje w l. 1466–9, nie żyła już w r. 1500) z Rzyszyna, Wilczyna i Kunowa, bliskiej krewnej Jana Lewina z Rzyszyna, Marszewa i Wilczyna, łowczego oraz skarbnika inowrocławskiego, bratankiem Jałbrzyka Jana (zob.).
Ojciec Mikołaj (Bartosz Paprocki i Kasper Niesiecki dają mu mylnie imię Wojciech) określany jako Sokołowski, Wrzącki lub Besiekierski, zwany Kochanek, był do r. 1496 stolnikiem brzeskim kujawskim, w l. 1496–1505 kaszt. dobrzyńskim (4 V 1503 Aleksander Jagiellończyk na podstawie fałszywej wiadomości o jego śmierci mianował następcę na urzędzie kaszt. dobrzyńskiego). Jego drugą żoną była Ewa, córka Klemensa ze Straszkowa i Ostrówka.
S. wprowadzony został na dwór króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka niewątpliwie przez swego stryja Jałbrzyka Jana. Najpewniej to S., a nie jego stryj, przybył 21 VIII 1492 do Piotrkowa jako posłaniec (nuntius) tego króla i na zgromadzeniu przedwyborczym bezskutecznie żądał odroczenia elekcji po śmierci Kazimierza Jagiellończyka oraz glejtu dla królewskich posłów, czekających na granicy (odpowiedzi nie otrzymał). W źródłach czeskich występował w l. 1497–9 jako komornik króla Władysława, a w źródłach polskich nazywany był też jego dworzaninem (1503, 1504), skarbnikiem (1505, 1512 i 1515) oraz sekretarzem (1508). Nie osiągnął jednak na dworze czeskim takiej pozycji, jak jego stryj. Nie należał do rady koronnej, a podróże z Pragi do Krakowa odbywał zapewne tylko w charakterze królewskiego posłańca (jak w r. 1508, gdy przybył do Krakowa i w imieniu króla Władysława przedstawił królowi Zygmuntowi I projekty małżeństwa królewny Elżbiety). Od r. 1500 występował jako rycerz pasowany (strenuus). Wstawiennictwu króla Władysława S. zawdzięczał kilka łask otrzymanych od Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta: 1 VIII 1503 i 2 II 1504 dostał ekspektatywy na najbliższe wakujące burgrabstwo krakowskie (nie zostały zrealizowane), w r. 1506 uzyskał konsens królewski na wykup star. kolskiego (które w r. 1515 otrzymał w dożywocie, też na prośbę króla Władysława), a w l. 1508, 1512 i 1515 zwalniany był z obowiązku udziału w pospolitym ruszeniu ze względu na służbę u króla Władysława. Cieszył się też zaufaniem najbliższych współpracowników królów polskich. W l. 1509 i 1510 kaszt. kaliski Jan Jarand Brudzewski wyznaczył S-ego oraz kanclerza kor. Jana Łaskiego na opiekunów swej żony, dzieci i dóbr. Z kolei S. w r. 1511 wyznaczał opiekunami swej żony, dzieci i dóbr Jana Łaskiego, wówczas już arcybpa gnieźnieńskiego oraz burgrabiego krakowskiego Mikołaja Lanckorońskiego z Brzezia. Być może poparciu wpływowych przyjaciół S. zawdzięczał urzędy kasztelańskie: od 24 IX 1509 występował jako kaszt. biechowski, a ok. 3 II 1511 otrzymał awans na kaszt. lędzką (choć kaszt. biechowskim nazwany został jeszcze 14 II 1511). W l. 1507 i 1510 pełnił też funkcję star. grudziądzkiego (w zastępstwie małoletnich stryjecznych braci, synów Pawła).
Wraz z bratem rodzonym Wojciechem odziedziczył S. po ojcu miasto Grabów, wieś Wrzącą Wielką (uważany jest za założyciela murowanego dworu w tej wsi), a po matce jedną trzecią dóbr Kunowo, Wilczyna i Marszewo (pow. gnieźnieński). Natomiast wieś Besiekiery (ziemia łęczycka) odziedziczyli Jan i Mikołaj woj. łęczycki, przyrodni bracia S-ego, ale po śmierci Mikołaja, wieś ta należała do synów S-ego. W r. 1510 kupił całą wieś Rakowo (koło Pobiedzisk, pow. gnieźnieński). Od r. 1511 występował jako właściciel połowy miasta Noć (Noteć) z wsiami Pagórki i Broniszewo (pow. radziejowski) oraz wsi Warzymowo i Przewóz (pow. kruszwicki). W r. 1512 otrzymał konsens królewski na wykupienie połowy miasta Noć (tj. połowy miasta należącej do dóbr monarszych, druga część była szlachecka). S. po raz ostatni występuje w znanych źródłach 15 V 1517. Zmarł przed 10 V 1518, kiedy to nominację na urząd kaszt. lędzkiego otrzymał Rafał Leszczyński, brat Jana, ożenionego z wdową po S-im. S. pochowany został w podziemiach kaplicy Najśw. Marii Panny w kościele paraf. p.wezw. św. Krzyża w Kole (wg M. Rawity-Witanowskiego).
S. był żonaty (co najmniej od r. 1510) z Marią de Marcellanges (Mercellanges, z rodziny pochodzącej z Burgundii), najpewniej damą dworu Anny de Foix, trzeciej żony króla Władysława Jagiellończyka (1502–6). W r. 1519 otrzymała ona, jako wdowa po S-m, zgodę Zygmunta I na sprzedaż star. kolskiego Annie, córce kaszt. poznańskiego Łukasza Górki (konsens zrealizowany), od r. 1520 występuje jako żona Jana Leszczyńskiego, od r. 1525 kasztelana brzeskiego kujawskiego (zob.). W r. 1522 ufundowała altarię w kościele paraf. w Kole. Z małżeństwa z Marią S. miał kilkoro dzieci: Annę, żonę Mikołaja Potulickiego z Chodzieży, i Magdalenę (wg Z. Stolz tożsama z Konstancją z Wrzący, żoną Stanisława Balińskiego, wojskiego, potem podczaszego dobrzyńskiego) oraz Krzysztofa (zob.), Jana (w źródłach w l. 1511–53, jako zm. w 1581), męża Trzebuchowskiej (wg M. Czygenberk Orłowskiego i K. Niesieckiego), Stanisława, star. Rogoźna (w Prusach Król.) w l. 1540–57 (do 1559?), ożenionego z Anną z Witowic, wdową po Łukaszu Mełdzyńskim (von Allen), star. Rogoźna i Świecia (w Prusach Król.), zm. bezdzietnie, oraz Mikołaja (w źródłach w l. 1511–34, zm. 1534/6) i Marcina (w źródłach w l. 1519–53), dziedziców Warzymowa, Grabowa i Besiekier.
Rodzonym bratem S-ego był Wojciech z Wrzący Wielkiej, Wilczyna i Marszewa, stolnik brzeski kujawski w l. 1499–1529, żonaty z Katarzyną Dłuską z Długiego. Miał też S. rodzeństwo przyrodnie: braci Jana (wg Paprockiego i Niesieckiego, zm. bezżennie) i Mikołaja z Wrzący Wielkiej i Besiekier (zm. 1567–9), kaszt. konarskiego kujawskiego w r. 1558, kruszwickiego w l. 1558–60, następnie woj. inowrocławskiego w r. 1563 i łęczyckiego w l. 1563–7. Wg M. Czygenberk Orłowskiego S. był też bratem przyrodnim dwu sióstr, z których jedna została żoną Pokrzywińskiego, a druga Załuskiego (wg Z. Stolz, żoną Stanisława Pokrzywińskiego była Elżbieta Sokołowska).
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., VIII/2 (Leszno); Niesiecki, VIII (na s. 449 błędnie podano, że S. był synem Ewy ze Straszkowa); Paprocki, s. 537 (również mylnie pisze, że S. był synem Straszkowskiej); Czaplewski, Senatorowie Prus Król., s. 91; Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W. 1981 s. 26, 35, 43, 80; Urzędnicy, VI/2 (na s. 268 najpewniej błędnie przypisano Mikołajowi Sokołowskiemu woj. łęczyckiemu także urząd wojskiego kruszwickiego, podobnie jak w: Urzędnicy, II/2 s. 291; wojskim kruszwickim był w l. 1558–67 – wg M. Czygenberk Orłowskiego, i ta informacja wydaje się wiarygodna – Mikołaj Sokołowski z Wrzący Wielkiej i Grabowa, syn Wojciecha, stolnika brzeskiego i Katarzyny Dłuskiej); – Bukowski W., Burgrabstwo krakowskie do połowy XVI wieku, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw ościennych, Red. A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kr. 1996 s. 172; Karczewska J., Nepotyzm w rodzie Pomianów, „Przegl. Bydgoski” R. 7: 1996 s. 84–5 (z błędami, m.in. na s. 85 mylnie przypisano S-emu urząd burgrabiego krak. oraz uznano za braci Jałbrzyka i Jana, gdy w rzeczywistości mowa jest o stryju i bratanku); Macek J., Jagellonský věk v českých zemích (1471–1526), Praha 1992 I 323 (tu S. znany jest jako królewski komornik tylko w r. 1499); Papée F., Jan Olbracht, Wyd. 2 Kr. 1999 s. 34–5; Rawita-Witanowski M., Wielkopolskie miasto Koło, jego przeszłość i pamiątki, Piotrków 1912 (na s. 57 i 61 pomyłkowo mowa jest o Marcie, zamiast o Marii, wdowie po S-im); Sławiński T., Uwagi o magnaterii kujawskiej 1447–1569, „Przegl. Hist.” T. 76: 1985 z. 2 s. 199 przyp. 42, s. 203 tabl. III; Szadkowska-Linette R., Późnośredniowieczny dwór obronny we Wrzącej Wielkiej, „Roczn. Wpol. Wschodniej” T. 2: 1974 s. 99–115 (z błędnymi identyfikacjami osób); – Acta Tom., I, II, V; Akta Stanów Prus Król., III/1, V (tu na s. 317 przyp. 253 pod r. 1510 S. wspomniany wraz z Janem, zapewne bratem, jest to jedyna znana wzmianka dot. Jana); Cod. epist. saec. XV, III nr 389; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Bydgoszcz 1961 I; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1616–1620, Wr. 1994 I–II; Łaski, Liber ben., s. 436; Matricularum summ., III (nr 978: mało prawdopodobne, aby wymieniony tu 21 XI 1503 rotmistrz Jan był identyczny z S-im), IV; Pamiętnik p. Macieja Czygenberk Orłowskiego…, Wyd. W. Kętrzyński, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 13: 1906; Teki Dworzaczka CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Teki Pawińskiego, I 91 (mało prawdopodobne, by wspomniany 30 III 1504 rotmistrz Sokołowski był tożsamy z S-im); Zemek M., Turek A., Regesta listin z lichtenštejnského archivu ve Vaduzu z let 1173–1526, „Sbornik archivních prací” (Praha) R. 33/2: 1983 s. 491 nr 484 (tu S. po raz pierwszy jako komornik królewski 9 IV 1497), s. 493 nr 490; – „Mies. Herald.” R. 18: 1939 nr 1 s. 15, nr 3 s. 47; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., I 12 k. 182; AP w P.: Poznań Gr. 10 k. 121 (tu Mikołaj S. zw. Kochanek po raz pierwszy jako stolnik brzeski), Gr. 12 k. 58 (tu Wojciech S. po raz pierwszy w r. 1499 jako stolnik brzeski); Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol. w Średniowieczu IH PAN w P.: Materiały dot. Kunowa, Marszewa, Sokołowa, Warzymowa, Wilczyna, Wrzący Wielkiej; – Mater. Red. PSB: Materiały do rodziny Sokołowskich, nadesłane przez Zofię Stoltz z W.
Grażyna Rutkowska