Moraczewski Jędrzej (Andrzej) Edward, krypt. i pseud. E. K., J. M., Jęd. M., Pomorski Edward, Topolski Erazm, Zakrzewski Jędrzej (1870–1944), inżynier kolejowy, prawicowy działacz socjalistyczny i niepodległościowy, poseł do parlamentu wiedeńskiego, Sejmu Ustawodawczego i Sejmu RP, minister, premier, publicysta. Ur. 13 I w Trzemesznie (Poznańskie), był najmłodszym i jedynym synem z trojga dzieci Macieja (zob.) i Anieli z Pomorskich (zm. 1870). M. był wychowywany przez drugą żonę ojca (siostrę poprzedniej) Annę Pomorską. Z domu rodzinnego wyniósł umiłowanie przeszłości narodowej i żywych tradycji patriotycznych: ojciec walczył w oddziale Mariana Langiewicza w r. 1863, dziadek Roman był oficerem piechoty w r. 1831, a stryjeczny dziadek Jędrzej (zob.), również uczestnik powstania listopadowego – znanym wielkopolskim działaczem demokratycznym i historykiem, bratem «entuzjastki» Bibianny (zob.). W r. 1876 ojciec wraz z rodziną przeniósł się do Krakowa, gdzie M. ukończył (1876–80) IV Szkołę ludową i rozpoczął (1880/1) naukę w Gimnazjum Św. Jacka. Kolejne przeniesienie ojca do pracy w Namiestnictwie spowodowało, że M. (od listopada 1881) kontynuował naukę we Lwowie, początkowo w niemieckim II Gimnazjum, a następnie (1884/5–1887/8) w III Gimnazjum im. Franciszka Józefa. Należał w nim (od r. 1885) do tajnego kółka patriotyczno-samokształceniowego. Egzamin dojrzałości złożył w r. 1888 i w l. 1888/9–1893/4 odbył studia na Wydziale Inżynierii Politechniki Lwowskiej, gdzie uzyskał stopień inżyniera. W l. 1888–93 M. był członkiem Wydziału Tow. Bratniej Pomocy Słuchaczów Politechniki, którego prezesem był Kazimierz Mokłowski; należał także (od poł. 1890 r.) do kółka naukowego «Ognisko». Kontakty z Mokłowskim przerodziły się wkrótce w przyjaźń, a także zradykalizowaly «patriotyczno-kółkowy» światopogląd M-ego, który za przykładem Mokłowskiego, został od r. 1889 członkiem (od r. 1892 przywódcą) tajnego kółka patriotycznego o nastawieniu niepodległościowym, a od r. 1893 stał się socjalistą i w r. 1894 wstąpił do Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej (późniejszej Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego – PPSD). Wszedł wówczas do redakcji dwutygodnika lwowskiego „Życie”.
M. był od września 1893 do 30 IV 1896 zatrudniony w Biurze Drogowym galicyjskiego Wydziału Krajowego we Lwowie jako urzędnik techniczny. W tym czasie (1894–5) odbył także jako jednoroczny ochotnik służbę wojskową w XI korpuśnym pułku artylerii we Lwowie. Po złożeniu egzaminu państwowego (1896) wstąpił (4 V t. r.) do służby w kierownictwie budowy kolei państwowych w Tarnopolu jako diurnista techniczny. Wkrótce awansował tam (1 VIII t. r.) do rangi inżyniera-adiunkta, a następnie (od 1 XI 1898) – kierownika budowy przy trasie kolejowej Tarnopol–Kopyczyńce. Dalsze miejsca pobytu i pracy M-ego wiązały się ściśle z różnymi budowami linii kolejowych w Galicji i innych terenach monarchii Austro-Węgier (1897–8 Czortków–Skała nad Zbruczem, listopad 1899 – sierpień 1900 Split–Sinje–Arzane w Dalmacji, następnie do grudnia 1905 Sambor– Sianki–Użsok; zamieszkał początkowo w Samborze, później w Spasie nad Dniestrem, od grudnia 1905 do kwietnia 1907 Lwów–Podhajce; mieszkał wówczas we Lwowie, Winnikach i Stryju). W służbie kolejowej M. przeszedł wszystkie dalsze szczeble służbowe: od nadkierownika budowy (1904) do radcy budownictwa (1907). Podczas pobytu we Lwowie (gdzie w r. 1896 ożenił się z Zofią Gostkowską, córką profesora Politechniki Romana Gostkowskiego, zob.) działał od r. 1899 w Tow. Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza (TUL) jako skarbnik Oddziału i aktywny prelegent, a w Samborze założył (1900) Oddział TUL. Wygłaszał wiele odczytów z zakresu astronomii, statystyki, matematyki, geologii, a także poświęconych różnym zdobyczom techniki, problemom gospodarczym, a nawet kulturalno-literackim (np. popularyzował twórczość Wyspiańskiego). Wydał wówczas pod pseud. Edwarda Pomorskiego broszurę agitacyjną Lud a Sejm (Kr. 1900) oraz książeczkę popularyzującą postać Kopernika Walka o słońce (Kr. 1900), obie ogłoszone w serii wydawnictwa «Latarnia» (nr 6 i 7). M. udzielił PPSD pomocy finansowej umożliwiając przekształcenie (od 1 IV 1900) jej organu „Naprzód” z tygodnika w dziennik. W r. 1907 M. wszedł do parlamentu wiedeńskiego jako kandydat PPSD z galicyjskiego miejskiego okręgu wyborczego nr 28 (Stryj–Kałusz); ponownie w nim został wybrany w r. 1911. Jako poseł M. był członkiem Zarządu PPSD, m. in. wystąpił w grudniu 1913 na XIII Kongresie PPSD, broniąc taktyki parlamentarnej partii przed zarzutem oportunizmu. W parlamencie (1907–18) należał do Związku Posłów Socjalistycznych; działał głównie w Komisji Kolejnictwa; występował w sprawach budowy kanałów wodnych, kontroli gospodarki państwowej itp. (Jak stańczycy rządzą Galicyą?, Kr. 1908; Wniosek posła J. M-ego i tow. w sprawie powiększenia salin, obniżenia ceny soli i poprawy bytu robotników salinarnych, Wiedeń 1912). W Stryju (gdzie zamieszkał z żoną i dziećmi od r. 1907) zorganizował szereg spółdzielczych instytucji dla kolejarzy i robotników-członków PPSD (jak np. «Piekarnia Robotnicza»), a także klub kulturalno-oświatowy o nazwie «Grupa Kolejarzy», w którym wracając z Wiednia co sobotę wygłaszał odczyty na aktualne tematy polityczne i gospodarcze, referując w nich prace parlamentu.
Od r. 1912 M. poparł ruch strzelecki Józefa Piłsudskiego, współdziałając z nim zwłaszcza na terenie Podkarpacia; w sierpniu 1914 wstąpił jako strzelec-szeregowiec do I Brygady Legionów Polskich w oddziale Mieczysława Trojanowskiego – Ryszarda. Dn. 29 IX 1914 został mianowany porucznikiem, zatrudniony początkowo w intendenturze w Kielcach (gdzie współpracował także z Ligą Kobiet Pogotowia Wojennego Król. Pol.), później otrzymał przydział do Komendy Legionów, a stamtąd (od 8 XII 1914) został odkomenderowany do Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). W początkach stycznia 1915 wraz z delegaturą NKN osiadł w Dąbrowie Górniczej, działając jako agitator orientacji niepodległościowej na terenie Zagłębia i Łodzi (w marcu i kwietniu t. r. redagował tam „Łodzianina”); wygłosił kilkadziesiąt odczytów, organizował zgromadzenia na całym dostępnym wówczas terenie Królestwa (Zarys sprawy polskiej w obecnej wojnie. Rozmyślania polityczne na obecną porę, Lausanne 1915 – wyd. przez NKN). Wydalony w końcu 1915 r. za tę działalność, wraz z grupą innych oficerów, przez austriacką komendę Legionów, M. wrócił z początkiem stycznia 1916 do I Brygady na Wołyń, gdzie jako oficer sztabowy do spraw technicznych wziął udział w kampanii wojennej. Po ustąpieniu Piłsudskiego z Legionów w lipcu 1916 M. został przeniesiony do I kompanii saperów, stacjonującej w Modlinie, w której pozostał do kryzysu przysięgowego. Przetłumaczył wtedy austriackie regulaminy umocnień polowych i budowy mostów pontonowych oraz ułożył musztrę piechoty. W maju 1917 przewodniczył na tajnym zjeździe oficerów legionowych w Ostrołęce, mającym na celu podjęcie pod kierunkiem Edwarda Rydza-Śmigłego, Przemysława Barthel de Weydenthala oraz M-ego konspiracyjnej działalności politycznej w myśl dążeń Piłsudskiego. M. został wtedy (21 V) aresztowany i osadzony w więzieniu warszawskim, ale wkrótce zwolniono go jako posła biorącego udział od 30 t. m. w sesji parlamentu wiedeńskiego. Tam (6 VIII) wystąpił przeciwko represjom władz austriackich stosowanym wobec legionistów odmawiających przysięgi, domagał się zwolnienia internowanych z obozu w Szczypiornie oraz bronił ludność cywilną przed rekwizycjami i szykanami czynników wojskowo-policyjnych. Dn. 25 VIII 1917 został wydalony z Legionów i jako jeden z przywódców politycznych Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) objął w Konwencie Organizacji A (kierowniczej tajnej grupie działaczy obozu polskiej lewicy bliskich Piłsudskiemu) ster prac politycznych. W tym charakterze wziął udział (listopad 1917) w Krakowie w pertraktacjach z delegatami warszawskiego Międzypartyjnego Koła Politycznego w sprawie wspólnego prowadzenia akcji dywersyjnych na tyłach wojsk niemieckich i austro-węgierskich, domagając się przy tym w imieniu Konwentu bezpośrednich kontaktów z koalicją.
Na terenie parlamentu nawiązał M. (wbrew stanowisku Koła Polskiego) porozumienie z tajnymi organizacjami niepodległościowymi czeską i słoweńską. Celem wywarcia nacisku na władze austriackie zorganizował (18 II 1918) strajk kolejowy w Galicji. Ułatwiał PPSD kontakty z przedstawicielami endecji i ludowców w celu współdziałania w polityce niepodległościowej (ogłosił m. in. szereg artykułów w „Naprzodzie”, a także pod pseud. Jędrzej Zakrzewski, broszurę Polityka polska a uwięzienie Piłsudskiego, W. [1918]). W dn. 28 X 1918 wszedł z ramienia PPSD do prezydium powstałej w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej (PKL), obejmując stanowisko naczelnika Wydziału VIII (Aprowizacji). Wszedł następnie do prezydium powstałej w miejsce PKL Komisji Rządzącej (KRz). W nocy z 6/7 XI M. został powołany w skład Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej w Lublinie z teką ministra poczt i komunikacji. Wraz z ministrem oświaty Gabrielem Dubielem M. usiłował bez powodzenia podporządkować (8 XI) KRz w Krakowie nowo powstałej władzy. Sytuację zmienił radykalnie (10 XI) powrót Piłsudskiego do Warszawy. M. przybył natychmiast do Warszawy i już tego dnia wieczorem wziął udział w naradzie stronnictw lewicowych z Piłsudskim. W dn. 18 XI M. został dekretem Naczelnika Państwa Piłsudskiego powołany na premiera Rządu Ludowego Republiki Polskiej, obejmując w nim resort komunikacji. Powierzenie M-emu kierownictwa rządu (po odmowie ze strony Ignacego Daszyńskiego) wynikało niewątpliwie z faktu, że M. jako dotychczasowy kierownik prac politycznych Konwentu A należał do osób zaufanych i całkowicie oddanych Piłsudskiemu, a poza tym posłusznych jego zamiarom utrzymania tymczasowości tego rządu w przejściowym, przedsejmowym etapie władzy w państwie.
Pomimo tak ograniczonej w zamyśle Piłsudskiego roli M-ego, kierowany przezeń gabinet, działający w najtrudniejszych warunkach, odniósł pewne niezaprzeczalne sukcesy. Programowa deklaracja M-ego, złożona w imieniu rządu (21 XI), była w dziedzinie reform społecznych identyczną z manifestem lubelskiego Rządu Tymczasowego, stąd też wywołała sprzeciw bądź bierny opór ze strony endecji. Trudną sytuację rządu pogłębiał fakt, że sprawował władzę faktycznie na niewielkim obszarze Królestwa, części Śląska Cieszyńskiego oraz w Małopolsce Zachodniej. Do osiągnięć rządu M-ego zaliczyć należy wprowadzenie (przed zwołaniem Sejmu) 8-godzinnego dnia pracy, ubezpieczeń społecznych (na wypadek choroby i bezrobocia), stworzenie biur pośrednictwa pracy, inspektorów pracy, ustalenie najniższych płac oraz ustawę o ochronie lokatorów. Ogłoszono także (28 XI 1918) dekret o pięcioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej. Podczas gdy lewica rewolucyjna zarzucała M-emu zbytnią uległość wobec klas posiadających, premier stał się obiektem gwałtownej krytyki przede wszystkim ze strony endecji, wytykającej mu zaniedbanie interesów państwowych, a wykorzystującej potężny atut w postaci pozostającego w Paryżu Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) uznawanego przez koalicję za polityczną reprezentację Polski i sprawującego polityczne zwierzchnictwo nad pozostającymi we Francji oddziałami wojska gen. Józefa Hallera. Próby nawiązania kontaktów celem znormalizowania stosunków pomiędzy gabinetem M-ego a KNP w Paryżu, a także z rządem francuskim nie powiodły się wskutek niechęci prezesa KNP Romana Dmowskiego. Sytuację utrudniały także działania wojenne na terenie państwa, bojkot finansowy i gospodarczy posunięć rządowych oraz próby skompromitowania rządu i osoby M-ego w postaci wywoływania zamieszek wewnętrznych, a nawet mordów politycznych. Dodać trzeba, że Zarząd Główny Polskiego Stronnictwa Ludowego «Piast», uznając gabinet M-ego za jednostronny, winny zaniedbań na polu polityki zagranicznej i wewnętrznej, postanowił (17 XII 1918) odwołać z rządu swoich członków. Miary dotychczasowej walki z rządem M-ego dopełnił zamach stanu dokonany z ramienia endecji w nocy z 4/5 I 1919, m. in. przez płka Mariana Januszajtisa; porwanym i więzionym przez spiskowców był też sam M. Wprawdzie spisek ten został nazwany przez późniejszych historyków «operetkowym», jednakże skompromitował zarówno sprawców, jak i rząd. W tej sytuacji po zlikwidowaniu zamachu M., wraz z całym gabinetem, podał się (16 I t. r.) do dymisji, a Piłsudski, chcąc za wszelką cenę osiągnąć porozumienie z KNP i koalicją przed rozpoczęciem kongresu pokojowego w Wersalu, powołał nowy rząd z premierem Ignacym Paderewskim.
Dn. 26 I na podstawie posiadanego mandatu do parlamentu wiedeńskiego z terenu Wschodniej Galicji (Stryj–Drohobycz) M. wszedł z ramienia PPSD do Sejmu Ustawodawczego RP i był w nim przewodniczącym Związku Polskich Posłów Socjalistycznych (ZPPS). W dn. 14 II t. r. M. został jednym z czterech wicemarszałków sejmu. Należał do Komisji Skarbowo-Budżetowej (był referentem budżetu kolejowego), Komunikacji i Wojskowej (m. in. 20 II 1919 zabierał głos w debacie nad poborem sześciu roczników, podnosząc brak funduszów na cele wojskowe, interpelował też rząd w sprawie możliwości nawiązania rokowań pokojowych z rewolucyjną Rosją). W okresie wyborów ogłosił (pod krypt. E. K.) relację Rządy ludowe. Szkic wypadków z czasów wyzwolenia Polski do 16 stycznia 1919 roku (Kr. 1919) jako część 1 zamierzonej serii Przewrót w Polsce, a także Granica między Polską a Ukrainą, Studium statystyczne (L. 1919). Na Zjeździe Zjednoczeniowym PPS (XVI Kongresie, Kraków 23–27 IV 1919) M. został wybrany do Rady Naczelnej (RN) oraz Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) PPS. Członkiem Rady był do r. 1926 (jej przewodniczącym od maja 1920 do lipca 1921), w CKW do r. 1923. Brał udział w wojnie 1920 r. w randze kapitana saperów. Do rezerwy przeszedł w stopniu majora (ze starszeństwem od 1 VI 1919). Poza Sejmem M. działał też w Związku Zawodowym Pracowników Kolejowych RP, będąc (od września 1920) jego II wiceprzewodniczącym. Z ramienia PPS M. wyjechał do Stanów Zjednoczonych (sierpień–październik 1922), gdzie odbył kilkadziesiąt spotkań w środowiskach polonijnych. W dn. 5 XI 1922 został wybrany z okręgu Drohobycz–Stryj–Kałusz do I Sejmu RP w kadencji 1922–7; pełnił w nim nadal funkcję wicemarszałka oraz wiceprzewodniczącego klubu sejmowego PPS (kwiecień–czerwiec 1923 był przewodniczącym). W dalszym ciągu pracował w Komisji Skarbowo-Budżetowej (tu m. in. głośne wystąpienie M-ego 2 IV 1924 przeciwko ministrowi skarbu Władysławowi Kucharskiemu: Pod pręgierz. Żyrardowski skandal Kucharskiego. Sprawozdanie i wnioski Komisji Skarbowej, wydane jako dodatek do „Naprzodu” nr 286, Kr. 1924) oraz Komunikacyjnej, a od r. 1925 był przewodniczącym Komisji Reform Rolnych. Wraz z Kazimierzem Czapińskim ogłosił Przeciw rządowi Chjeny i Witosa! Wrogowie ludu pracującego u steru rządu (W. 1923). Po dymisji premiera Władysława Grabskiego (popieranego przez PPS) w listopadzie 1925 w okresie kilkudniowego kryzysu gabinetowego kierownictwo PPS zaproponowało kandydaturę M-ego na premiera, ale nie uzyskała ona poparcia większości klubów poselskich. Natomiast wszedł M. (20 XI 1925) z ramienia PPS wraz z Norbertem Barlickim w skład koalicyjnego rządu Aleksandra Skrzyńskiego, obejmując w nim resort robót publicznych. Wejście dwóch socjalistów do rządu tłumaczyła PPS jedynie koniecznością ratowania państwa i klasy pracującej od katastrofy.
M. wykorzystał udział w rządzie dla forsowania sprawy powrotu Piłsudskiego do czynnego życia politycznego. W związku z nieustępliwością rządu w tej sprawie. M. na znak protestu podał się do dymisji (7 II 1926). Dopiero przejęcie przez Piłsudskiego władzy na drodze zamachu majowego (w którym M. wziął czynny udział, współdziałając w zorganizowaniu 12–13 V strajku kolejowego i w opanowaniu terenu dworca Warszawa Wschodnia, blokując w ten sposób oddziałom wojsk rządowych możliwość dotarcia do stolicy) spowodowało powrót M-ego w skład nowego rządu Piłsudskiego (2 X 1926) na stanowisko ministra robót publicznych (tekę tę piastował także w dwóch kolejnych dalszych gabinetach: Kazimierza Bartla i Kazimierza Świtalskiego do 28 XII 1929). Pracy w tym resorcie poświęcił sporo energii, koncentrując wysiłki zwłaszcza na budownictwie dróg i mostów, gmachów szkolnych i urzędów państwowych (m. in. budynku Sejmu), wojskowych i mieszkalnych, oznaczaniu granic państwa, regulacji rzek (przede wszystkim Wisły), inicjując prace nad elektryfikacją kraju, osuszaniem bagien poleskich, w zakresie pomiarów i zdjęć kraju oraz organizacji turystyki. Wygłaszał także liczne odczyty na temat programu i postępów prac w swym resorcie (Roboty publiczne, W. 1928). Swym udziałem w rządzie Piłsudskiego M. postawił PPS w trudnym położeniu. PPS stwierdziła wówczas, że M. wszedł w skład rządu «w charakterze ściśle osobistym». W listopadzie 1926 M. zrzekł się członkostwa RN PPS, a (25 I 1927) zawiadomił Sejm o złożeniu mandatu poselskiego. Na posiedzeniu CKW PPS 10 XI 1926 zawieszono M-ego w prawach członka PPS. Pogłębiające się stale konflikty pomiędzy Piłsudskim a Sejmem i w związku z tym przejście PPS do opozycji oznaczały konieczność wyciągnięcia ze strony PPS konsekwencji w stosunku do M-ego. Uchwałą CKW PPS z 16 VII 1927 sprawę przekazano Centralnemu Sądowi Partyjnemu, który wyrokiem z 24 IX t. r. (zatwierdzonym następnie przez CKW) usunął M-ego z szeregów PPS jako współodpowiedzialnego za szkodliwą dla mas ludowych politykę rządu, stwierdzając, że dalsze pozostawanie jego w szeregach PPS «groziłoby całości jej kadr organizacyjnych, dyscyplinie partyjnej i czystości ideowej». M. kwestionując prawomocność wyroku, wystosował List otwarty do Rady Naczelnej PPS, w którym domagał się anulowania krzywdzącej – jego zdaniem – decyzji sądu. Ogłoszenie wyroku wywołało też protesty m. in. ze strony Rajmunda Jaworowskiego, przewodniczącego warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS, Rady Robotniczej w Stryju, a także lwowskiego OKR PPS. M. znalazł wówczas trybunę dla szerzenia swych poglądów na łamach warszawskiego pisma „Przedświt” (1928–30), w którym bronił osoby Piłsudskiego i jego polityki, głosił znaczenie państwa jako czynnika ponadklasowego, znaczenie podziału społeczeństwa nie według klas, lecz grup zawodowych. Nie będąc formalnie redaktorem ani wydawcą pisma, M. należał do czołowych jego publicystów. M. i członkowie „Przedświtu” przystąpili (18 X 1928) do złożonej ze zwolenników Piłsudskiego rozłamowej PPS, dawnej Frakcji Rewolucyjnej, kierowanej przez R. Jaworowskiego, która też zaakceptowała udział M-ego w rządzie Piłsudskiego–Bartla, jako zasiadającego na własną odpowiedzialność.
W r. 1930, przypuszczalnie pod wpływem klęski wyborczej w wyborach listopadowych do Sejmu i Senatu PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej bądź jeszcze przebiegu samej kampanii wyborczej, M. wycofał się z życia partyjno-politycznego («nie związał się z żadną partią, został politycznie dzikim w obozie marszałka Piłsudskiego» – jak to określił w swej autobiografii). Dlatego został pod koniec grudnia wybrany przez opozycyjną wobec R. Jaworowskiego grupę działaczy Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych (Marian Malinowski, Zygmunt Gardecki, Medard Downarowicz) jego przewodniczącym. Doprowadziło to do rozłamu w tej centrali związkowej, dotąd ściśle związanej z PSS dawną Frakcją Rewolucyjną. Rozłamowcy głosili hasła niezależności ruchu zawodowego od partii politycznych i zjednoczenia wszystkich «patriotycznych» (tj. prorządowych) organizacji zawodowych, uzyskali też poparcie ze strony rządzącego Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR). Kiedy zaś z inspiracji tegoż BBWR rozmaite prosanacyjne organizacje zawodowe utworzyły w pół roku później (25 V 1931) na kongresie w Warszawie nową centralę związków zawodowych – Związek Związków Zawodowych (ZZZ), w skład której weszła również kierowana przez M-ego część Centralnego Zrzeszenia (odłam Jaworowskiego zachował swoją odrębność organizacyjno-polityczną), M. został wybrany prezesem jej kierownictwa, Centralnego Wydziału Zawodowego ZZZ. Funkcję tę pełnił do września 1939. W pierwszych latach swej prezesury formułował w artykułach na łamach „Frontu Robotniczego” (organu ZZZ) i w broszurach również program tej centrali, stopniowo ewoluując od solidaryzmu społecznego do poglądów syndykalistycznych i teorii etatystycznych (Związki zawodowe wobec przesilenia gospodarczego, W. 1931, Założenia kierunkowe związków zawodowych, W. 1934). Niebawem jednak okazał się w ZZZ osamotniony, do głosu dochodziły grupy o różnej orientacji. Toteż w lipcu 1935 nie przyjęto jego propozycji zbojkotowania wyborów sejmowych przez ZZZ. Później zbliżył się do działającej w kierownictwie tej centrali grupy syndykalistycznej (Jerzy Szurig, Stefan Kapuściński, Stefan Szwedowski). Wspólnie z nią przeprowadził na kongresie ZZZ w marcu 1937 uchwałę odrzucającą propozycję przystąpienia do Obozu Zjednoczenia Narodowego. M. ostro krytykował jego założenia ideowe i taktykę. Jeśli wybór M-ego pod koniec 1930 r. oznaczał jego powrót do czynnego życia politycznego, to stopniowy upadek ZZZ, m. in. na skutek manewrów administracyjnych po uchwale z marca 1937, był równoznaczny z zakończeniem się roli politycznej tego starzejącego się już polityka. Również w samym ZZZ, gdzie faktyczne kierownictwo przejęła grupa syndykalistyczna, stawał się tylko figurantem.
Poza działalnością związkową oddawał się M. pracy publicystycznej w dziedzinie politycznej i gospodarczej, ogłaszając w l. 1929–38 liczne artykuły na łamach „Kuriera Porannego”, „Gazety Polskiej”, „Głosu Prawdy”, „Ostatnich Wiadomości”, „Przełomu” i in., a także książki i broszury, np. Projekt rozwiązania trudności gospodarczych w Polsce (W. 1932), Strajk, bojkot, lokaut (W. 1933), Społeczna strona przesilenia w górnictwie węglowym (Kat. 1936), Rozważania nad położeniem politycznym i gospodarczym Polski (W. 1938), powracając także do tematyki historycznej związanej ze swą działalnością jako premiera (Relacja, „Niepodległość” T. 15: 1937; Wspomnienia współpracy z Leonem Wasilewskim, tamże T. 16: 1937). Po śmierci Piłsudskiego przeżywał wielkie rozczarowanie do rządów Ignacego Mościckiego; dn. 2 IV 1936 w liście prywatnym skierowanym do marszałka Rydza-Śmigłego (Nieznany list J. M-ego, wyd. J. Żarnowski, „Mówią Wieki” R. 1: 1958 nr 8) wskazywał na gwałty i nadużycia administracji państwowej: cenzury, policji i władz bezpieczeństwa; solidaryzował się w imieniu ZZZ z robotnikami związków klasowych manifestujących przeciwko masakrze strajkujących robotników Krakowa. Rozgoryczony polityką następców Marszałka, żywił w dalszym ciągu w niczym nie zmieniony kult dla osoby Piłsudskiego, a nieustającą niechęć do endecji (potępiał zdecydowanie zwłaszcza antysemityzm), konserwatystów i ludowców. Jeśli chodzi o politykę międzynarodową II Rzpltej, odnosił się z nieufnością do hitlerowskich Niemiec, pozostając przy tym na stanowisku antyradzieckim. Na terenie Sulejówka (gdzie zamieszkał z rodziną od początku 1920 r.) założył Stowarzyszenie Przyjaciół Sulejówka (SPS), któremu przewodniczył do 12 XI 1939. Po wybuchu działań wojennych w r. 1939 zorganizował, wraz z żoną, w Sulejówku (25 X t. r.) Komitet Obywatelski pomocy ofiarom wojny, zasilając go w listopadzie t. r. gotówką ocaloną z zablokowanego przez okupanta konta bankowego i zasobów wegetującego jedynie do wiosny 1940 SPS.
Pomimo podeszłego wieku M. zaangażował się jeszcze w powołanie Spółdzielni Spożywców «Praca» w Sulejówku (od czerwca 1940), pertraktując z władzami «Społem» w Warszawie o zapewnienie pomocy w postaci przydziałów; wraz z żoną wszedł do Rady Nadzorczej, w której był przewodniczącym. «Praca» posiadała dwa sklepy powstałe w r. 1940 i 1943 oraz w r. 1944 piekarnię. Od r. 1940 rozpoczął pisać swe obszerne, zakrojone na wiele tomów Wspomnienia, w kolejnych trzech redakcjach, prowadząc równocześnie (od 5 IX 1939 do 1 VIII 1944) pod pseud. Erazm Topolnicki Dziennik wydarzeń. Interesował się polskim życiem politycznym zarówno konspiracyjnym w kraju, jak i na emigracji. Opracował (w październiku 1940) obszerny memoriał polityczny przeznaczony dla Kazimierza Sosnkowskiego, którego uważał za jedynego właściwego kandydata na naczelnego dowódcę polskich sił zbrojnych, krytycznie oceniając Władysława Sikorskiego. W grudniu 1940 M. został usunięty przez Niemców z mieszkania i przeniósł się wówczas do oficyny sąsiedniego dworku Piłsudskiego. Przy pomocy żony i sąsiadów zdołał ocalić bogate zasoby swego archiwum i bibliotekę. Aresztowanie, śledztwo oraz wywiezienie do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu czynnych w konspiracji syna i córki nie zdołały go załamać; pracował nadal bardzo intensywnie kończąc ostatecznie w formie maszynopisu (5 IV 1944) część I. w trzech tomach (obejmującą okres 1870–1907) oraz III. w pięciu tomach (1930–2) swych Wspomnień, liczących ok. 3 000 stron. Części II. (1907–30) nie napisał. Doczekał się jeszcze dnia ucieczki Niemców z Sulejówka (31 VII 1944); zginął w swym mieszkaniu ugodzony odłamkiem szrapnela w czasie walki artyleryjskiej w dn. 5 VIII 1944. Został wtedy pochowany prowizorycznie opodal domu (ponownie przez żołnierzy polskich 25 XI t. r.), a następnie dzięki staraniom żony zwłoki jego ekshumowano i złożono (21 IV 1948) w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Wojskowym (obecnie Komunalnym) na Powązkach w Warszawie. M. był odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari V kl., dwukrotnie Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Niepodległości.
M. był ożeniony we Lwowie (17 X 1896) z Zofią z Gostkowskich Moraczewską (zob.), z którą miał czworo dzieci: Tadeusza (1901–2), Kazimierza (1903–20), Adama (zob.) oraz córkę Wandę Helenę (ur. 30 VIII 1905 w Winnikach), magistra filozofii w zakresie filologii klasycznej Uniw. Warsz. (1931), od r. 1933 nauczycielkę łaciny w szkołach średnich (Gimnazjum im. J. Słowackiego w W.), działaczkę Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej oraz uczestniczkę tajnego nauczania w Warszawie, czynną w konspiracji (ZWZ), aresztowaną w kwietniu 1942 za komunikowanie się z Polakami wywiezionymi w głąb Niemiec, więźnia Pawiaka oraz (od 16 X 1942) obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zmarła w szpitalu obozowym 1 XII 1942.
M. jest pierwowzorem postaci posła Rybnickiego z powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego „Generał Barcz” (1. wyd. W. 1923).
Konopka S., Bibliografia druków o Józefie Piłsudskim, w: Idea i czyn J. Piłsudskiego, Praca zbiorowa pod red. W. Sieroszewskiego, W. 1937; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; taż, Mater. do bibliogr. 1918–39; Wydawnictwa NKN 1914–1917. Spis bibliograficzny, Kr. 1917; Enc. Ultima Thule; Ilustr. Enc. Trzaski; Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit., wyd. nowe, uzup., P. 1932; W. Enc Powsz. (PWN), (fot.); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Album sterników państwa pol., s. 25 (fot.); Bar, Słown. pseudonimów; Działacze Polski „Współcześni”, W. [1927]; Freund F., Das österreichische Abgeordnetenhaus. Ein biographisch-statistisches Handbuch, 11–12 Legislaturperiode: 1907–1917, Wien 1907–17 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Masarykův Slovník Naučný, dil 4, Praha 1929; Mościcki–Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27; Oesterr. Biogr. Lexikon; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7; Rzepecki, Sejm 1919; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Uruski; Hass L., Organizacje zawodowe w Polsce 1918–1939 (Informator), W. 1963; Kalendarz niepodległości. Kronika 3 900 wydarzeń w okresie 1914–1938…, Red. M. Wieliczko, Ł. [1938]; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich w dniu oddania Legionów Polskich Wojsku Polskiemu (12 kwietnia 1917), W. 1917; – Album Legionów Polskich, Oprac. W. Lipiński, W. 1933 (fot.); Arski S., My Pierwsza Brygada, W. 1963 (fot.); Buszko J., Ruch socjalistyczny w Krakowie 1890–1914 na tle ruchu robotniczego w Zachodniej Galicji, Kr. 1961; Czubiński A., Centrolew, P. 1963; Drozdowski M., Na marginesie listu J. Daszyńskiego do N. Barlickiego w sprawie kandydatury J. M-ego na premiera rządu, Najnowsze Dzieje Polski… 1914–1939, W. 1964 VIII 145–9; 20-lecie komunikacji w Polsce Odrodzonej, Kr. 1939 s. 138 (fot.); Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Groth L. F., Stosunek rządu J. M-ego do powstania wielkopolskiego (1918–19), Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit. im. F. Dzierżyńskiego, Nr 44, W. 1966 s. 28–36; Holzer J., Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1973; Ihnatowicz, Vademecum; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–1918 r., W. 1958; Jabłoński T., Zarys historii P. P. S., Wyd. 2., W. 1947; Kaczanowska J., Skład władz naczelnych PPS 1919–1939, „Z Pola Walki” R. 12: 1969; Kozłowski C., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–18, W. 1967; Księga jubileuszowa PPS; Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie 1858–1908, Zest. J. Białynia-Chołodecki, Lw. 1909 s. 300; Kutrzeba S., Polska Odrodzona 1914–21, Kr. 1921 s. 97–8, 102–3; Landau Z., Władysław Byrka – pierwszy kierownik Ministerstwa Skarbu II Rzeczypospolitej, „Studia Hist.” R. 19: 1976 s. 396–400; Malinowski (Pobóg-Malinowski) W., Najnowsza historia polityczna Polski, Wyd. 2., Londyn 1963–7 I–II (fot); Mroczkowski W., Materiały dotyczące ruchu robotniczego w aktach J. i Z. Moraczewskich, „Z Pola Walki” R. 4: 1961; Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, W. 1957; Rappaport H., Na marginesie biografii politycznej J. M-ego, „Z Pola Walki” R. 14: 1971; Tomicki J., Norbert Barlicki 1880–1941, W. 1968; Tymieniecka A., J. E. Moraczewski (Szkic biografii politycznej), „Z Pola Walki” R. 11: 1968; Wereszycki H., Historia polityczna Polski w dobie popowstaniowej 1864–1918, W. 1948; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I–II; Diamand H., Pamiętnik… zebrany z wyjątków listów do żony, Kr. 1932 s. 53, 65, 86, 134–6,156, 161, 211, 256, 260; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–4 I–III; Drobner B., Bezustanna walka. Wspomnienia, 1883–1935, W. 1962–5 I–II; Głąbiński S., Wspomnienia polityczne, cz. 1, Pelplin 1939 s. 337, 380–8, 544; Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; Hupka J., Z czasów Wielkiej Wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2., Lw. 1937; Lasocki Z., Społeczeństwo polskie w czasie wielkiej wojny w świetle pamiętnika dra Hupki, Kr. 1937s. 49; tenże, Wspomnienia szefa administracji P. K. L. i K. Rz., Kr. 1931 s. 19, 26, 30, 51–3, 55–6, 58–62, 75–6, 96–7, 102, 118, 121, 133, 136, 138–40, 144; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1961–73 III–IV; Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912 – styczeń 1924, [Wyd.] K. W. Kumaniecki, W.–Kr. 1924; [Piłsudski J.], O przyczynach upadku rządu J. M-ego, „Kwart. Hist.” R. 65: 1958 s. 1149–54; Polska w latach wojny światowej w kraju i na obczyźnie. Pamiątkowy zbiór fotografii i dokumentów zebrał i ułożył M. Wieliczko, W. 1931 s. 251 (fot.); Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Rząd J. M-ego i zamach 5 I 1919 r. według relacji z r. 1923 i dokumentów współczesnych, „Niepodległość” T. 15: 1937; Sławoj Składkowski F., Strzępy meldunków, W. 1936 (fot.); Spraw. stenogr. Sejmu, 1919–22, 1922–7; Stroński S., Pierwsze lat dziesięć (1918–1928), Lw. 1928; Thugutt S., Wybór pism i autobiografia, W. 1939 s. 58–72; Wasilewski L., Przyczynek do historii zamachu na rząd M-ego, „Droga” R. 7: 1928 s. 732–45; Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915, W. 1927; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964–5 II–III; – Eisenbahn-Schematismus für Österreich-Ungarn, Jg 27, 30, 33, 43: 1901/2–1917/18, Wien 1901–17; – B. Narod.: rkp. Akc. 8527 (fot.), 8528, 8044 (fot.); Biuro Hist. Centr. Rady Związków Zawodowych w W.: Papiery J. M-ego; Centr. Arch. KC PZPR: Spuścizny, Archiwum J. i Z. Moraczewskich, rkp. 71 I–V; Österreichisches Staatsarchiv, Abteilung Verkehrsarchiv Wien: rkp. Dienst-Tabellensammlung der österreichischen Staatsbahnen (J. M.); – Autobiografia J. M-ego [1870–1934] w materiałach Red. PSB; – Informacje Anieli Moraczewskiej z Warszawy i korespondencja w posiadaniu autora.
Wiesław Bieńkowski