Moraczewski Jędrzej (1802–1855), historyk, publicysta, polityk demokratyczny. Ur. 4 II w Dusinie w pow. krobskim,w rodzinie ziemiańskiej, był synem Tomasza i Józefy z Kierskich, bratem Bibianny (zob.). Uczył się zrazu w Poznaniu, a w l. 1816–22 w szkole wojewódzkiej w Kaliszu. Uczęszczał następnie na uniwersytety w Lipsku i Heidelbergu, skąd pisywał korespondencje do poznańskiej „Mrówki” i do „Weterana Poznańskiego”. W r. 1827 przedłożył na Wydziale Prawa Uniw. Warsz. rozprawę pt. Fr. XIV §3 D de alimentis legalis i w r. 1829 uzyskał patent magistra obojga praw. Obowiązującą aplikację odbywał w Komisji Spraw Wewnętrznych przy referendarzu Adamie Tomaszu Chłędowskim, Współpracując zarazem z redagowanym przezeń „Dziennikiem Powszechnym Krajowym”. Dla wydawanej przez Edwarda Raczyńskiego Biblioteki Klasyków Łacińskich przetłumaczył z oryginału, wierszem 13- i 11-zgłoskowym „Elegie i wiersze” Albiusza Tybulla (Wr. 1827), opatrując je komentarzem i ekskuzując się we Wstępie z frywolności tekstu. Po wybuchu powstania listopadowego jeździł z półurzędową misją do Saksonii, Bawarii i Palatynatu, agitując w postępowych środowiskach literackich za sprawą polską; pozyskał dla niej m. in. R. O. Spaziera, któremu później udzielał materiałów do historii powstania. W marcu i kwietniu 1831 jeździł powtórnie do Lipska, Norymbergi i Strasburga, tym razem dla zakupu broni. Wróciwszy do Warszawy zaciągnął się jako szeregowiec do pułku celnych strzelców sandomierskich. Służąc kolejno pod Wojciechem Chrzanowskim i Samuelem Różyckim bił się pod Lubartowem, Kockiem, Firlejem, Lipskiem i Iłżą; ranny 24 IX pod Pińczowem, dostał się do niewoli, lecz zdołał umknąć z lazaretu w Lublinie i w listopadzie t. r. wydostał się za granicę.
M. osiadł na gospodarstwie rolnym w Zielątkowie w pow. obornickim. W r. 1835 był pociągany do śledztwa z powodu rzekomych kontaktów z Tow. Demokratycznym Polskim (TDP), lecz udało mu się wybronić. Podjął różnorodną działalność społeczną organizując «gabinety archeologiczne» przy powiatowych kasynach w Gnieźnie, Szamotułach, Gostyniu, Raszkowie i in., zachęcając środowisko ziemiańskie do planowego zbierania narodowych pamiątek. Od r. 1838 zamieszczał w „Tygodniku Literackim” artykuły popularyzujące wiedzę historyczną. W r. 1836 rzucił myśl zbiorowego opracowania słownika historycznego. W l. 1842–3 ukazały się (P.) 2 t. „Starożytności polskich”, wspólne dzieło kilku autorów. M. zamieścił w nich kilkaset artykułów z zakresu kultury materialnej, miar i wag, flory i fauny, mitologii, a zwłaszcza zagadnień prawnych i ustrojowych. Niektóre artykuły, jak np. chłopi, chrześcijaństwo, dysydenci, dzieje bajeczne, gospodarstwo w Polsce, handel, jezuici, Kozacy, Krzyżacy, przybrały postać obszerniejszych rozpraw. Pracy nad słownikiem towarzyszyło zbieranie materiałów do historii Polski średniowiecznej. Z pierwszym ujęciem tematu wystąpił M. w cyklu wykładów wygłoszonych w r. 1841 w Pałacu Działyńskich w Poznaniu. Wiązało się to z podjętymi wówczas staraniami o założenie w tym mieście uniwersytetu.
W r. 1840 M. sprzedał Zielątkowo, kupując w zamian w Poznaniu kamienicę (ul. Berlińska 32), gdzie osiadł z siostrą Bibianną. Do spółki z Napoleonem Kamieńskim otworzył na Starym Rynku księgarnię i dom wydawniczy (ogłosił tu m. in. „Pamiętniki” F. Karpińskiego, P. 1844). Współpracując zarówno z Karolem Libeltem i z Karolem Marcinkowskim, wszedł M. do władz Tow. Naukowej Pomocy i poznańskiego Kasyna, uczestniczył w zabiegach o zawiązanie Tow. Rolniczego. Miał równocześnie kontakt z poznańskim komitetem spiskowym uzależnionym od TDP, choć formalnie doń nie należał. W r. 1840 wystąpił w prasie ostro, z pobudek zasadniczych, przeciw emigracyjnemu wydawnictwu Karola Sienkiewicza, „Skarbiec”, ze względu na jego tendencję monarchiczną. W sierpniu i wrześniu 1842 jeździł przez Hamburg i Brukselę do Paryża; wracał przez Freiburg. Widział się z Joachimem Lelewelem i członkami Centralizacji, ale też z Mickiewiczem i towiańczykami, z Józefem Dwernickim i Teodorem Morawskim. Udzielał informacji o kraju oraz pozyskał dla miejscowej prasy szereg wybitnych piór emigracyjnych. Z „Tygodnika Literackiego” wycofał się w r. 1841, gdy zaczął się on radykalizować. Pisywał za to do „Przeglądu Naukowego” w Warszawie, a jego redaktora Edwarda Dembowskiego, równie jak Henryka Kamieńskiego i Teofila Lenartowicza, gościł u siebie w Poznaniu. Od r. 1843 redagował „Dziennik Domowy”, pismo popularyzujące w duchu postępowym aktualne zagadnienia społeczne. Wraz z Libeltem od t. r. redagował też „Rok”, najpoważniejsze z poznańskich czasopism naukowych. Zamieścił w nim, obok wielu rozpraw historycznych, obszerną apologię pruskiej reformy agrarnej, a także krytyczny rozbiór nauki Andrzeja Towiańskiego. Pisywał też do „Przyjaciela Ludu”, do „Szkółki Niedzielnej”, do „Przewodnika Rolniczo-Przemysłowego” i do „Gazety W. Ks. Poznańskiego”. W r. 1845 odbył wycieczkę krajoznawczą do Szczecina, Kopenhagi, Göteborgu i Christianii.
W przededniu wybuchu rewolucji 1846 r. M. jeździł do Lipska i Drezna, być może dla odnowienia stosunków z liberałami niemieckimi. Nazajutrz po katastrofie wszczął polemikę z poznańskim nacjonalistą H. Wuttkem, który na łamach „Augsburger Allgemeine Zeitung” wyszydzał ówczesny niemiecki polonofilizm. Broszura M-ego: Sendschreiben an Herrn Heinrich Wuttke die polnische Frage betreffend (Lipsk 2. wyd. 1846) odpierała w historycznym wywodzie zarzut agresywności Polaków w stosunku do Niemiec; twierdziła, że w Polsce biorą górę nastroje demokratyczne oraz że oferowała ona przyjaźń postępowym elementom narodu niemieckiego. Dn. 20 III 1848 M. został obrany do Komitetu Narodowego w Poznaniu. Należał do czynniejszych członków lewego skrzydła Komitetu, zwłaszcza przy organizowaniu ruchu na prowincji. Przewidując nieuchronność starcia z siłami reakcji pruskiej, przyczynił się do obrania 1 IV tajnego Rządu Tymczasowego. Głosował 25 IV przeciw rozbrojeniu obozów i uczestniczył, wraz z Libeltem i Rogerem Raczyńskim, w nieudanej próbie utworzenia nowego, radykalnego kierownictwa ruchu. Dn. 29 IV wyjechał z misją do obozu w Pleszewie, a następnego dnia wziął udział w bitwie pod Miłosławiem. Uznawszy dalszą walkę za bezcelową wyjechał do Wrocławia. Wziął udział w toczących się tam obradach polityków polskich z różnych dzielnic, zrezygnował jednakże z występowania na nich w roli przedstawiciela władz narodowych poznańskich.
Już 23 IV M. pisał do Pragi do F. Braunera na temat celowości zwołania zjazdu słowiańskiego, który by przeciwstawił się naciskowi germanizmu. Wziął też udział w zjeździe praskim w czerwcu jako członek sekcji polsko-ruskiej oraz wydziału dyplomatycznego; zabierał głos kilkakrotnie, przeważnie jednak w sprawach proceduralnych. Opuścił Pragę wkrótce po wybuchu powstania zbrojnego, w którym nie miał, jak się zdaje, udziału. W końcu czerwca bawił we Frankfurcie nad Menem, w lipcu w Paryżu, przed końcem sierpnia wrócił do Poznania. Przebieg wydarzeń 1848 r. i własny swój udział opisał w broszurach: Opis pierwszego zjazdu słowiańskiego w Pradze (P. 1848) oraz Wypadki poznańskie (P. 1850). Do prac organicznych Ligi Polskiej odniósł się M. zrazu krytycznie, wziął jednak udział w walnym zebraniu Ligi w Kórniku w styczniu 1849. Na zlecenie Ligi opracował przeznaczone dla ludu Gospodarza Jędrzeja opowiadanie podług starych ksiąg polskich, jaka to dawniej była Polska i jacy byli starzy Polacy (2 zeszyty P. 1850). Ujęty w demokratycznym duchu wykład historii Polski doprowadził do r. 1500. Nierozprzedaną resztę nakładu władze pruskie skonfiskowały w księgarni już po śmierci M-ego.
Odsunąwszy się w dobie reakcji od robót społecznych, M. skupił się na opracowaniu Dziejów Rzeczypospolitej Polski. Pierwszy ich tom (P. 1843) doprowadzony do r. 1399 był powierzchowną kompilacją kronik; ostra ówczesna krytyka Wacława Aleksandra Maciejowskiego wytykała mu jednak głównie prezentyzm republikański. Dalsze części, drukowane w latach pięćdziesiątych, były już szczegółowsze, chociaż nadal oparte tylko na źródłach drukowanych: wiek XV zamknął się w 2 tomach, wiek XVI w 2 tomach, niecały wiek XVII w 4 tomach. Ostatni tom IX, urwany na abdykacji Jana Kazimierza, ogłosił pośmiertnie Libelt (P. 1855). M. pracował stale nad ulepszaniem tomów już wydanych, drugie wydanie całości (P. 1862–7) zawiera też liczne uzupełnienia i poprawki samego autora. Dzieje stanowią pierwszy w naszej historiografii tak drobiazgowy wykład historii panowania Jagiellonów i Wazów. Pisane były w duchu republikańskim, z dominującą tezą o wczesnych w Polsce tendencjach do elekcyjności tronu. Krytyczny w stosunku do wszystkich polskich monarchów (z jedynym wyjątkiem Zygmunta Starego), niechętny związkom Polski z Habsburgami, był jednak M. powściągliwszym od Lelewela w pochwale szlacheckiego gminowładztwa; nie lubił papiestwa, sympatyzował z reformacją. Walorem książki było obszerne traktowanie zagadnień ustrojowych i obyczajowych. Poświęcony im fragment tomu VI został też ogłoszony osobno pt. Polska w złotym wieku (P. 1851). Zasługi M-ego ocenił pośmiertnie Lelewel w pięknym liście do Jana Konstantego Żupańskiego. Samo dzieło jednakże zestarzało się stosunkowo szybko wraz z postępem badań tzw. szkoły krytycznej. Dla zarobkowych celów tłumaczył M. „Dialogiczną gramatykę francuską dla Polaków” H. Ollendorffa (2 t. P. 1854–5). Od r. 1853 chorował, jak się zdaje, na raka. W r. 1854 leczył się w Kissingen i Ostendzie, odwiedził wówczas w Londynie A. Hercena. Zmarł w Poznaniu 20 II 1855 i tamże został pochowany. Nie był żonaty.
Podob.: „Tyg. Illustr.” 1862 t. 2 s. 133, Literackie przystanki nad Wartą, P. 1962; – Nowy Korbut, VIII; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; – Bardach J., W. A. Maciejowski, Wr. 1971; Grot Z., Hipolit Cegielski, P. 1947; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski, P. 1951 I; Owsińska A., Sprawa chłopska w świetle publicystyki poznańskiej, P. 1955; Paprocki F., W. Księstwo Poznańskie pod rządami Flottwella, P. 1970; Tyrowicz M., Polski kongres polityczny we Wrocławiu, Kr. 1946; Žàček V., Čechove a Polàci r. 1848, Praha 1948 II; – Goszczyński S., Listy, Kr. 1937; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1950; Lelewel, Listy emigracyjne, III–IV; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 I–II; Slovanský sjezd v Praze, Praha 1958; Trentowski B., Listy, Kr. 1937; – B. Jag.: 3401, 3685, 5542; B. PAN w W.: rkp. 717.
Stefan Kieniewicz