Matulewicz (Matulaitis, Matulevicius) Jerzy Bolesław (1871–1927), działacz społeczny, reformator i generał marianów, biskup wileński, wizytator apostolski na Litwie, Litwin. Ur. 13 IV w Lugine koło Mariampola na Suwalszczyźnie, w rodzinie chłopskiej, był synem Andrzeja Matulaitisa i Urszuli z domu Matulis. Mając 3 lata stracił ojca, a w 10 roku życia matkę. W l. 1881–85 ukończył 4 klasy gimnazjum w Mariampolu. Naukę przerwał z powodu gruźlicy kości, na którą chorował przez całe życie. W r. 1889 zabrał M-a do siebie brat stryjeczny Jan Matulewicz, profesor języków klasycznych w gimnazjum i języka rosyjskiego w Seminarium Duchownym w Kielcach. Pod jego kierunkiem M. prywatnie uzupełnił wykształcenie średnie i w r. 1891 wstąpił do miejscowego Seminarium Duchownego zmieniając nazwisko Matulaitis na Matulewicz. Pisząc po litewsku, zgodnie z duchem tego języka, podpisywał się Matulevičius. Po zamknięciu w r. 1893 seminarium kieleckiego kształcił się w seminarium warszawskim (1893–5) i Akademii Duchownej w Petersburgu (1895–9), gdzie otrzymał święcenia kapłańskie w r. 1898. Po studiach na uniwersytecie we Fryburgu (1899–1902) otrzymał doktorat z teologii za pracę Doctrina Russorum de statu iustitiae originalis (Cracoviae 1903). Przez 2 lata pracował w seminarium kieleckim jako profesor prawa kanonicznego i języka łacińskiego. Ciężko chory, znalazł pomoc i opiekę w zakładzie C. Plater-Zyberkówny w Warszawie; w czasie pobytu w zakładzie rozwijał szeroką działalność społeczno-religijną w l. 1904–7.
M. należał do zwolenników nurtu odnowy w Kościele katolickim, był nawet posądzany o modernizm. Uważał, że Kościół pod groźbą utraty klasy robotniczej musi się zająć ukształtowaniem inteligencji katolickiej, musi zreformować wychowanie księży i w oparciu o encyklikę papieża Leona XIII „Rerum novarum” podjąć złożoną problematykę społeczną. W tym duchu w l. 1904–6 współpracował z rodzącym się stowarzyszeniem młodzieży akademickiej «Odrodzenie». W r. 1905, wraz z H. Przezdzieckim, opracował zasady prowadzenia prac społecznych, które nowo powstała Komisja Społeczno-Religijna archidiecezji warszawskiej uznała za swoje. Wydano je anonimowo pt. „Demokracja Chrześcijańska” (W. 1906). W tym samym roku pomagał M. Godlewskiemu przy zakładaniu Stowarzyszenia Demokracji Chrześcijańskiej. W latach następnych m. in. założył bibliotekę dzieł ekonomiczno-społecznych i apologetycznych i przez r. 1906 redagował organ stowarzyszenia „Towarzysz Pracy”. W r. 1907 wygłosił parogodzinny referat na tzw. «Kursach Społecznych», pt. Chrześcijańska teoria prawa własności, który jest jego główną pracą z zakresu nauk społecznych (W. 1907). T. r. powołano M-a na profesora katedry socjologii chrześcijańskiej w Akademii Duchownej w Petersburgu. W r. 1909 objął w tej uczelni obowiązki prorektora i przeszedł na katedrę teologii dogmatycznej. W tym samym czasie został pierwszym prezesem Rzymskokatolickiego Stowarzyszenia «Oświata», rozwijającego pracę charytatywno-oświatową wśród robotników i studentów Petersburga.
Od r. 1904 M. stał na czele tajnego Stowarzyszenia Mariańskiego Świeckich Kapłanów, zorganizowanego w oparciu o normy napisane przez H. Koźmińskiego. Po upadku Stowarzyszenia (prawdopodobnie przez wytworzenie nie sprzyjającej atmosfery przez mariawityzm) zwrócił uwagę na założony w r. 1673 przez S. Papczyńskiego Zakon Marianów, który skazany w r. 1864 na wymarcie dogorywał w jego rodzinnej parafii Mariampolu. Wysunął propozycję przystosowania go do potrzeb współczesnych i ukrycia przed władzami rosyjskimi. Projekt zyskał aprobatę generała zakonu Wincentego Sękowskiego i Stolicy Apostolskiej. Dn. 29 VIII 1909 M. złożył śluby zakonne, a 28 XI 1910 Pius X zatwierdził nowe konstytucje (zakon został przekształcony w zgromadzenie, zniesiono habit). Po śmierci Sękowskiego w r. 1911 M. został generałem zgromadzenia (którym był aż do śmierci), powiększył liczbę zakonników do 234. Z powodu niebezpieczeństwa wykrycia zakonu zrzekł się w r. 1911 obowiązków w Akademii i przeniósł nowicjat do Fryburga szwajcarskiego. Po opuszczeniu przez Rosjan Warszawy w r. 1915 otworzył na Bielanach warszawskich dom zakonny marianów oraz schronisko dla 200 bezdomnych dzieci, z którego z czasem wyrosło kolegium bielańskie. M. cieszył się w Warszawie wielkim uznaniem, o czym świadczy wybranie go na przewodniczącego zjazdu księży prefektów Królestwa w r. 1917, zaproszenie na członka zarządu miasta w r. 1918 oraz w tym samym roku powołanie przez biskupów metropolii warszawskiej na członka centralnej komisji do spraw zakonnych.
W marcu 1918 M. osiadł w Mariampolu, gdzie zorganizował dom zakonny dla marianów Litwinów. W trosce o potrzeby religijne i społeczne swoich rodaków założył Zgromadzenie Sióstr Ubogich (w r. 1940 liczyło 192 zakonnice). W dn. 23 X 1918 został mianowany biskupem wileńskim, a 8 XII objął diecezję. Nominacja M-a nastąpiła za zgodą litewskiej Rady Narodowej i niemieckich władz okupacyjnych oraz czynników polskich, o czym wizytator apostolski A. Ratti wyraził się do kapituły wileńskiej: «post habitam multorum ex omni parte (vestra etiam) Polonorum testificationem» oraz jako papież Pius XI do posła polskiego przy Watykanie W. Skrzyńskiego: «biskup M. mianowany został na skutek zabiegów biskupów polskich» (pismo Min. Spraw. Zagran. do Prezesa Rady Ministrów z 25 I 1924).
W diecezji wileńskiej prawie połowę mieszkańców stanowili prawosławni i Żydzi. Wśród katolików byli Polacy, Białorusini i Litwini. Od października 1920 część diecezji, w której mieszkała połowa wszystkich Litwinów, znalazła się w Republice Litewskiej. Dominujące stanowisko w diecezji posiadali Polacy. Przez cały czas rządów M-a Litwini i Polacy, przy dużym zaangażowaniu księży po obu stronach, prowadzili otwartą lub zimną wojnę o Wilno. Faktycznie, z wyjątkiem 6 miesięcy, Wilno pozostawało w rękach polskich. Również Białorusini nie byli politycznie obojętni – budziła się wśród nich świadomość narodowa, natomiast polityka polska miała tendencję do ich asymilacji, zwłaszcza katolików, w czym powołując się na historię, bardzo liczono na Kościół katolicki.
M. głosił, że jego misja jest czysto religijna, również zmierzająca do pogodzenia zwaśnionych diecezjan w duchu sprawiedliwości. Sądził, że Kościół musi dostosować się do języka i kultury danego narodu. Sytuację Białorusinów katolików, którzy posiadali znikomą ilość własnego duchowieństwa i w życiu religijnym posługiwali się w ogromnej większości językiem polskim, uważał za nienormalną, utrudniającą wśród nich pracę, uniemożliwiającą docieranie do prawosławnych. Obawiał się, że Białorusini po dojściu do świadomości narodowej mogą wraz z językiem polskim odrzucić i wiarę katolicką. W tak napiętej sytuacji politycznej nie przeprowadził jednak gruntownych zmian. Ostrożnym posunięciem jego w tym kierunku było założenie w r. 1923, z myślą głównie o pracy wśród Białorusinów, Zgromadzenia Sióstr Eucharystek (w r. 1945 ilość zakonnic wynosiła 47) i domu zakonnego marianów w Drui (zakonnicy wysiedleni w r. 1938) oraz pozwolenie na osiedlenie się jezuitów obrządku wschodniego w Albertynie i bazylianów w Torokaniach (za rządów M-a liczba wszystkich zakonników w diecezji niemal od zera doszła do 60, a zakonnic habitowych do 230). Starał się też M. stworzyć w seminarium warunki dla zabezpieczenia wolności narodowej.
Do najczęstszych konfliktów w diecezji dochodziło na tle obsady personalnej i proporcji języka w mieszanych narodowościowo parafiach. W tych sprawach M. na ogół stawał po stronie mniejszości, jego zdaniem krzywdzonych przez Polaków. W opinii mniejszości narodowych, w tym także prawosławnych, protestantów i Żydów, M. cieszył się wielkim szacunkiem. Osąd Polaków jest zróżnicowany i oscyluje pomiędzy pełnym uznaniem dla M-a a uważaniem go za szowinistę i polakożercę. Za najbardziej reprezentatywną należy uznać opinię delegata rządu Walerego Romana, odpowiedzialnego za politykę polską na Wileńszczyźnie, który domagając się usunięcia M-a z Wilna, tak pisze 19 V 1923 do Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ.: «Działalność biskupa M-a można zatem określić jako świadome i systematyczne rugowanie z Kościoła polskości i osłabienia w ten sposób politycznych i kulturalnych wpływów polskich na korzyść elementu litewskiego i białoruskiego, które biskup za autochtonicznych i prawnych gospodarzy tego kraju jedynie uważa. Ze stanowiska wyłącznie objektywnego pobudki biskupa można uznać za bardzo wzniosłe i niepozbawione uzasadnienia logicznego, dla osoby jego zaś jako człowieka i kapłana żywić wysoki szacunek. Tym niemniej stwierdzić należy, że z punktu widzenia interesów państwowych ks. M. na wileńskiej stolicy biskupiej pozostać nie może już przez to samo, że jako gorący patriota litewski nie jest obojętny na rozgrywający się przed jego oczami konflikt polski-litewski, zaś zbyt potężnymi środkami oddziaływania rozporządza, aby można było na jego udział w tym konflikcie nie zwracać uwagi… Mając jednak na względzie wysokie zalety biskupa M-a jako człowieka i kapłana oraz zewnętrzną jego lojalność i poprawny stosunek do formalnych wymagań państwa, wyobrażam sobie, iż usunięcie jego musiałoby mieć charakter przesunięcia, może nawet na wyższe stanowisko w hierarchii kościelnej, a w żadnym razie nie wywoływać na zewnątrz represji osobistej». W opinii swego przełożonego kościelnego Piusa XI M. cieszył się najwyższym szacunkiem i był uważany za najlepszego biskupa w Polsce.
M. był niezwykle ostro zwalczany, również przy użyciu najbardziej drastycznych środków, przez prawicowe ugrupowania polskie. Rząd polski zdecydowanie domagał się odwołania M-a z Wilna po uznaniu granic północno-wschodnich w r. 1923. M. został zwolniony na własną prośbę 14 VII 1925 w warunkach stworzonych przez konkordat i mianowany tytularnym arcybiskupem Aduli. W tym czasie senat Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zaproponował mu objęcie rektorstwa uczelni. M. jednak wyjechał do Rzymu w celu zorganizowania tam zarządu generalnego i domu studiów dla marianów. Rząd litewski uważając, że konkordat polski, włączając diecezję wileńską do kościelnej administracji polskiej, godzi w interesy Litwy, zerwał stosunki dyplomatyczne z Watykanem, a wśród Litwinów powstało ogromne wzburzenie przeciwko Stolicy Apostolskiej. W celu naprawienia zaistniałej sytuacji M. został wysłany 7 XII 1925 do Kowna z tytułem wizytatora apostolskiego. W ciągu trzech miesięcy opracował projekt nowej prowincji kościelnej dostosowanej do granic Republiki Litewskiej. Została ona ustanowiona konstytucją apostolską „Lituanorum gente” z 4 IV 1926, a na czele diecezji zostali postawieni odpowiedzialni biskupi. Zwizytował i przeprowadził reformy w centralnych instytucjach katolickich, jak wydział teologiczny, seminaria duchowne, domy zakonne. Zaprowadził Akcję Katolicką. W ten sposób położył silne podwaliny pod działalność Kościoła na Litwie. W dniach 20–24 VI 1926 wziął udział w kongresie eucharystycznym w Chicago, gdzie wygłosił referat O misjach wśród prawosławnych Rosjan, a następnie zwizytował litewskie parafie w Stanach Zjednoczonych. Po przewrocie grudniowym na Litwie prowadził rozmowy z rządem A. Smetony – A. Voldemarasa i przygotował projekt konkordatu, który podpisano po jego śmierci 27 IX 1927. Zmarł na zapalenie wyrostka robaczkowego 27 I 1927 w Kownie. W r. 1934 jego ciało przeniesiono z katedry kowieńskiej do Mariampola. Staraniem marianów od r. 1953 toczy się jego proces beatyfikacyjny. Dziennik duchowy M-a został wydany w Rzymie w r. 1973.
Fot. w: M. J., Dziennik duchowy; – Hagiografia polska, P. 1972 II (zestawienie prac M-a i bibliogr.); – Arkivyskupas Jurgis Matulevičius, Praca zbiorowa pod red. K. Cibirasa, Marijampole 1933; Floridi U., Il servo di Dio G. Matulaitis e la conversione della Russia, „La Civiltà Cattolica” 1957 z. 2567 s. 491–503 z. 2569 s. 60–71; Jarra E., Ks. dr J. Matulewicz, odnowiciel zgromadzenia XX marianów, biskup wileński na tle epoki, „Horyzonty” 1961 nr 62–3 s. 12–35; Pro Christo et Ecclesia, Praca zbiorowa pod red. J. Bukowicza, Londyn 1968; Materiały z sesji poświęconej 300-leciu marianów z 24–25 V 1973, w: Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL (w przygotowaniu do druku); Werner M., O. Honorat Koźmiński, kapucyn, 1826–1916, W. 1972; Zimorowicz S., Prawdziwa świętość prawdy się nie lęka, „Homo Dei” R. 37: 1968 s. 235–8; – Koźmiński H., Wybór pism, „Nasza Przeszłość” T. 28: 1968; – AAN: zespół MWRiOP, sygn.: 350, 401, 422, 891, 904, 906; Arch. Generalne Marianów w Rzymie; Arch. Pol. Prowincji Marianów w Warszawie; B. Centr. Akad. Nauk Lit. SRR w Wil.: sygn. F 43, VKF-520.
Tadeusz Górski