Czartoryski Jerzy (ur. ok. 1560 †1626), ks. na Klewaniu, starosta łucki. Był młodszym synem Jana Teodorowicza Cz-go (gorącego propagatora unii Litwy z Koroną oraz posła z Litwy na sejm w r. 1564, † ok. r. 1572) i Anny ks. Zasławskiej z Ostroga († 5 I 1590). Nauki pobierał w wileńskim kolegium jezuickim, gdzie jako uczeń w r. 1579 napisał wiersz na cześć St. Batorego pt. Mysteria nominis… Następnie wyjeżdżał za granicę, a m. i. był w l. 1582–3 we Włoszech. Po powrocie do kraju oddał się sprawom majątkowym i gospodarczym, pozostającym dotychczas po zarządem opiekunów. Odziedziczywszy po ojcu liczne dobra wchodzące w skład tzw. księstwa klewańskiego oraz wielkie majątki w pow. łuckim, krzemienieckim i w woj. kijowskim, troskliwą gospodarką doprowadził je nie tylko do wielkiego rozkwitu, ale również do wydatnego ich zwiększenia. W r. 1583 wykupił od Poniatowskich zastawione przez brata Jana (poseł na elekcję w r. 1573, zginął pod Pskowem w r. 1581) dobra bielewskie. Około r. 1580 ożenił się z Aleksandrą ks. Wiśniowiecką, córką wojewody wołyńskiego Andrzeja. W posagu otrzymał Oleksiniec i dobra Morawicze, a po śmierci wojewody (1593) zapisała mu żona Wiśniowiec z zamkiem i przyległościami. W roku 1604 otrzymał majątek Zimno z połową monasteru, który mu zapisał stryjeczny synowiec, Jerzy Michałowicz. W tymże czasie rozwiódł się z żoną, co pociągnęło za sobą kilka długotrwałych procesów majątkowych o Wiśniowiec, zakończonych w r. 1613 odprzedaniem tego ostatniego ks. Michałowi Wiśniowieckiemu i wypłaceniem Aleksandrze kwoty 3.000 zł. Ks. Jerzy ożenił się powtórnie z Halszką Hołowicką; z pierwszego małżeństwa miał synów Aleksandra († przed r.1605), Jędrzeja Adriana i Mikołaja Jerzego.
Był ks. Jerzy bardzo zapobiegliwym gospodarzem, poddanych swych otaczał troskliwą opieką i nie szczędził grosza, aby przyjść im z pomocą. Dwór z Łucka przeniósł na stałe do Klewania, który rozpoczął równocześnie silnie rozbudowywać. Z opieki jego korzystali ubodzy wychowankowie różnych kolegiów jezuickich, »którym ze swojej szkatuły na nauki nakładał«. Cechowała go głęboka religijność oraz wielka dobroczynność, którą szczególnie okazywał bractwom i zakonom, zarówno greckiego jak i rzymskiego obrządku. Zrazu gorliwy schizmatyk, troskliwą opieką otaczał bractwa prawosławne. W r. 1595, pod warunkiem utrzymywania szpitala dla ubogich, darował czerńcom ruskim między innymi wieś Peresopnicę koło Klewania wraz z monasterem. Czynił to nawet jeszcze po przejściu na unię, do której przystąpił w r. 1598. Tegoż roku uczynił erekcję na rzecz już w r. 1590 zbudowanego przez siebie kościoła i plebanii w Klewaniu. Przy plebanii założył osobny dom szkolny, wyznaczył pensję dla bakałarzy i rektora. W szkole tej, prowadzonej przez zagranicznych nauczycieli, wychowywali się przez czas jakiś (1592–3) jego właśni synowie. Dobroczynności księcia wiele zawdzięczały również kolegia jezuickie w Wilnie, Winnicy, Barze, a przede wszystkim w Łucku, gdzie niezależnie od wielkich sum pieniężnych na rozbudowę kolegium ofiarował własny dwór wraz z przyległymi mu gruntami. Brał ks. Jerzy czynny udział w życiu religijnym. Obecny w r. 1616 na dyspucie religijnej w Lublinie pomiędzy karmelitami bosymi a arianami, relację z niej z własną przedmową wydał własnym kosztem. Dążył do odegrania roli pośrednika pomiędzy unitami a ich przeciwnikami Tym też tłumaczy się fakt, że po oficjalnym przystąpieniu do unii w dalszym ciągu wspomagał różne bractwa prawosławne. W r. 1601 podpisał postanowienie wołyńskie o obronie obrządku wschodniego, a w roku 1602–3 należał do dobroczyńców prawosławnego bractwa w Lublinie. Nic przeto dziwnego, że na równi z pisarzami jezuickimi nie szczędzili mu pochwał i słów wdzięczności oraz dedykowali mu swe prace również i pisarze uniccy i dysuniccy.
Żywo interesował się ks. Jerzy także i sprawami politycznymi, a nie zaniedbywał również służby wojskowej. W latach 1593–5 organizował obronę przeciwko najazdom tatarskim. Uczestniczył w wyprawie Zamoyskiego przeciw Michałowi »Walecznemu« do Multan (1600) a następnie w wojnie o Inflanty. W r. 1605 towarzyszył Dymitrowi w jego samozwańczej wyprawie na Moskwę. W późniejszych kampaniach nie brał już udziału, stawiał jednak na nie własnym kosztem liczne chorągwie. Pod Chocim (1621) posłał ich kilkanaście pod dowództwem syna Mikołaja, czym w znacznym stopniu przyczynił się do odniesionego zwycięstwa. W grudniu r. 1622 sejmik wołyński, wysyłając posłów na sejm do Warszawy, zalecił im, »aby ks. Jerzemu, który pod Chocimem wielkie położył zasługi, wyrobili przywilej na trzymanie przez pewien czas myt kijowskiego, wołyńskiego i bracławskiego«.
Trzykrotnie był Cz. deputatem woj. wołyńskiego na trybunał kor. w Piotrkowie. Po raz pierwszy w r. 1589, później w l. 1616 i 1621. W r. 1616 na sejmiku łuckim podpisał instrukcję posłom na sejm do Warszawy. Został wreszcie starostą łuckim, prawdopodobnie około r. 1623.
Zmarł Cz. w r. 1626, pochowany został w podziemiach kościoła klewańskiego. Jakkolwiek nie piastował żadnych wyższych godności, to jednak dzięki szerokim stosunkom i przyjaźni z wojewodą trockim ks. Michałem Radziwiłłem utorował swemu synowi Mikołajowi i wnukom drogę do najwyższych godności w Rzpltej.
Niesiecki; Boniecki; Uruski; Wolf, Kniaziowie, 31–2; Żychliński, VIII 25–6; Słow. Geogr. Król. Pol. t. IV (Klewań), t. VIII (Peresopnica); Enc. Orgebr.; W. Enc. Il.; Jocher, II 265 i noty II 552; Argentus, De rebus Societatis Jesu, Crac. 1620, 44–5; Gratulationes seren… Stephani I…, Wil. 1579, k. 11; Lissowski J., Encomium Ill... Georgii ducis de Czartoryski…, Crac. 1613; Disputatio habita a rev. patribus Discalceatis Ord. B. V. M. de Monte Carmelo… contra Arianos… conscripta ac opera Ill. D. D. Georgii ducis in Czartorysko typis mandata…, Zamoscii 1616; Evangelie uczitelnae albo kazania…, 1619 (przypisane ks. Jerzemu z 10 wiersz. epigramatem); Sakowicz K., Traktat o duszy, Kr. 1625 (dedyk.); Arch. Sapieh. I 376; Arch. Radziwiłł. (Script. rer. pol. VIII 233); Bielowski A., Pisma Żółkiewskiego, II 7; Sobieski J., Commentarii de bello Chotin, tłum. pol., Pet. 1854; Dzieje dobrocz., Wil. 1820; Arch. Sbor. I 202; Kiews. Centr. Arch. VII 19; Arch. J. Z. R., cz. I, t. 1, s. 473–7, t. 4, s. 490–9, dodat. s. 208, 246; cz. II, t. 1, s. 38, 114 i 144; cz. VI, t. 1, s. 131–7; Stecki T. J., Wołyń; Z boru i kniei; Książęce gniazdo; Siarczyński Fr., Obraz panowania Zygmunta III, Lw. 1828, 107; Likowski E., Unia brzeska, P. 1896, 229; Hruszewski M., Ist. Ukr.-Rusi, VI; Załęski St., Jezuici w Polsce, IV, cz. 2 i 3; Arch. Gł., Zapis. Tryb. Lub. nr 6, s. 313, nr 8, s. 654, nr 10, s. 399, nr 11, s. 61, nr 19, s. 685, nr 20, s. 165, nr 22, s. 410 i 810, nr 23, s. 341–52, nr 26, s. 816, nr 27, s. 63, nr 29, s. 321; Arch. Nieśw., Korespon. do Radziwiłł., T. 288, nry 2576–80 (4 listy ks. Jerzego do Mich. Radziwiłła z l. 1589–95); B. Ord. Zam., Listy do J. Zamojsk., T. IX, Plik XVI, nr 78 i T. XXV, Plik LXXXII, nr 55; Poza tym materiały znajdują się w rękopisach Bibl. Krasińskich nr 349, 4003 i 4021.
Eugeniusz Latacz