Siemiginowski (Szymonowicz) Jerzy Eleuter (ok. 1660–ok. 1711), malarz, grafik. Był synem Jerzego Szymonowicza, malarza pracującego dla Jana III Sobieskiego, i Teodory (Teodozji) z lwowskiej rodziny Korunków. Do ok. r. 1684 używał nazwiska Szymonowicz.
Oddany w młodości pod opiekę Jana III, został S. ok r. 1677 wysłany przezeń na naukę do Rzymu do Akademii św. Łukasza. Zanim dotarł do Włoch, być może, odwiedził Paryż (M. Karpowicz). Nazwiska mistrzów S-ego nie są znane. Można jednak przypuszczać, że jego nauczycielami w Rzymie byli: L. Baldi, od którego S. przejął sposób kompozycji dzieł, i L. Garzi, u którego mógł nauczyć się rysunku i posługiwania kolorem (malowanie refleksów kolorem dopełniającym). Na twórczość S-ego oddziałała jednak przede wszystkim akademicka teoria sztuki. Dn. 11 I 1682 za rysunki Budowa wieży Babel i Gniew Boży z powodu budowy wieży Babel (oba w Arch. Akademii św. Łukasza w Rzymie) otrzymał S. pierwszą nagrodę w pierwszej klasie malarstwa w konkursie zorganizowanym przez Akademię, 6 IX 1682 został przyjęty do grona akademików. Podczas nauki w Rzymie pozostawał pod opieką bratanka papieża Innocentego XI – ks. L. Odescalchi. Jemu dedykował swoje pierwsze, znane dziś, dzieło – cykl sztychów powtarzających alegoryczne freski Baldiego, znajdujące się wówczas (obecnie nie istnieją) w jednej z sal rzymskiego Palazzo Odescalchi (karta dedykacyjna serii nosi datę 16 XI 1682). Zapewne także w Rzymie powstał obrazek Malarstwo prowadzące malarza przed posągi Jana III i Marii Kazimiery, w którym S. umieścił swoisty autoportret (Zamek Królewski na Wawelu). Jesienią 1682 S. postanowił wrócić do Polski. W czerwcu 1683 był w Wiedniu, gdzie wraz z Janem Reisnerem kupował obrazy dla króla. Być może, przed ostatecznym powrotem do kraju jeszcze raz odwiedził Francję; za podróżą tą przemawiają francuskie inspiracje niektórych jego późniejszych dzieł (powtórzenie postaci Cesarstwa – rzeźby Coysevox, wystawionej w Wersalu w r. 1683 – w plafonie Zimy).
Ok. r. 1684 był S. już w Polsce. Od tego czasu określał się mianem Kawaler Eleuter (gr. wolny, niezależny). Wiązało się to zapewne z nadaniem S-emu przez Innocentego XI Orderu Złotej Ostrogi i tytułu Eques Auratus. S. podkreślał w ten sposób swoją pozycję i aspiracje. Jan III, potwierdzając jego szlachectwo, aktem wydanym 7 VIII 1687 w Żółkwi dał mu w dożywocie wieś Łukę koło Złoczowa, a 31 VII 1688 obdarzył ze swej strony tytułem Eques Auratus. Nie wiadomo dokładnie, co S. robił zaraz po powrocie do Polski. W tym czasie powstał prawdopodobnie obraz Bachus i Ariadna (Lwowska Galeria Obrazów), będący być może projektem nie zrealizowanego plafonu do zamku w Żółkwi. W końcu 1686 r. ukończył malowanie plafonu do Wilanowa (potwierdza to list Augustyna Locciego do Jana III); jest to zapewne jeden z czterech alegorycznych plafonów, przedstawiających Pory roku, zachowanych do dziś w apartamentach króla i królowej w Wilanowie W r.n. S. odwiedził Lwów. Wtedy powstał namalowany na srebrnej blasze portret trumienny Marii Anny z Kazanowskich Jabłonowskiej (nie zachowany). W końcu l. osiemdziesiątych S. mieszkał w Wilanowie, gdzie wykonywał alegoryczne malowidła dekoracyjne i portrety, doglądał artystycznych zamówień króla, np. rzeźb dla kościoła Karmelitanek we Lwowie, uczestniczył w projektowaniu ratusza w Żółkwi. Uczył też malarstwa uczniów pracujących i szkolących się w «szkole wilanowskiej»; jego zapewne dotyczy wzmianka w jednym z listów króla z r. 1687 o wypłacie pewnej kwoty «profesorowi malarzowi w Wilanowie». W r. 1688 Jan III nazwał S-ego domownikiem, świadczy to o wyjątkowej pozycji malarza i bliskich stosunkach łączących go z królem. Ok. r. 1690 S. przeniósł się z Wilanowa do Warszawy na dwór królewicza Jakuba w pałacu Kazimierzowskim.
Najpoważniejszym zespołem malowideł sztalugowych, wykonanych w całości przez S-ego (a nie tylko wykańczanych przez niego wcześniejszych kompozycji C. Callota) są Pory roku. Źródłem inspiracji dla Lata, Jesieni i Zimy były przede wszystkim „Metamorfozy” Owidiusza, pierwowzorem literackim Wiosny – poemat G. Mariniego „La Rosa”. S-emu przypisywane są nadto cztery malowidła umieszczone w fasecie plafonu Wiosna ilustrujące „Georgiki” Wergiliusza: Kopanie roli pod przyszłą winnicę, Szczepienie drzewek, Narodziny roju, Walka byków. Natomiast obrazki z fasety Lata można tylko wiązać z jego warsztatem. Ważnym dziełem, przypisywanym S-emu jest dekoracja tzw. Gabinetu al Fresco w Wilanowie (Karpowicz). Freski z przedstawieniami Apolla i Issy, Apolla i Sybilli Kumejskiej oraz Apolla grającego nawiązują do włoskiego malarstwa imitującego gobeliny. Dekorację gabinetu uzupełniają alegoryczne figury umieszczone nad kominkiem, imitacje detali architektonicznych i malowane medaliony naśladujące płaskorzeźby z brązu. Być może, S. wykonał także niektóre dekoracje sal I i II piętra pałacu (malowane en grisaille figury Apolla, Herkulesa i Minerwy). Pierwowzory układów figur, scen malowanych przez S-ego można odnaleźć w pracach malarzy włoskich i francuskich oraz w rzeźbach antycznych.
Żądaniem, jakie miał do spełnienia S. była także gloryfikacja króla i jego rodziny. Antykizowane portrety króla w większości budzą wśród badaczy wiele kontrowersji co do swego autorstwa. Portret Jana III z wieńcem laurowym na głowie (Muz. w Wilanowie) przypisywany niekiedy S-emu (W. Drecka, T. Pocheć-Perkowska) nie jest jego dziełem. Wizerunek Jana III z synem Jakubem (Muz. w Wilanowie) łączony bywa nie tylko z S-m (Karpowicz), ale i z Janem Triciusem (A. Ryszkiewicz, I. Voisé), a portret Marii Kazimiery z córką Kunegundą jest tylko kopią. Portret Marii Kazimiery z dziećmi (Muz. w Wilanowie, kopia w Monachium) z r. 1684, wyrażający skomplikowane treści polityczne i etyczne, wiązany niekiedy z Marcinem Altomonte (Ryszkiewicz) jest – zdaniem Karpowicza – dziełem S-ego. Tylko portrety królewicza Konstantego z r. 1688 i królewicza Aleksandra z r. 1690 (Muz. w Wilanowie) są bezspornie pędzla S-ego. Wątpliwości atrybucyjnych nie budzą sztychy wykonywane wg rysunków S-ego przez Karola de la Haye. Największą popularność zyskała rycina przedstawiająca Jana III na koniu; ten wizerunek króla był wielokrotnie wykorzystywany jako wzór dla obrazów olejnych i gobelinów oraz dla scen batalistycznych i portretów królewskich. Dużą popularność zyskały także dwie inne, wykonane przez nich ryciny, tzw. mała i duża redakcja portretu króla Jana III w popiersiu, która powstała już w pałacu Kazimierzowskim i była dedykowana królowej Marii Kazimierze.
Wynikiem współpracy obu artystów były nadto inne ryciny. Z r. 1694 pochodzi ilustracja do tezy filozoficznej młodego Stanisława Hozjusza (przyszłego bpa poznańskiego) zwana m.in. Tezą ze Świętą Lipką, symboliczne przedstawienie diecezji warmińskiej z portretami bpa warmińskiego Jana Stanisława Zbąskiego i kard. Michała Radziejowskiego. Do tezy Andrzeja Wołodkowicza, bronionej na Akad. Wil. w r. 1699, de la Haye i S. wykonali portret bpa wileńskiego Konstantego Brzostowskiego. Propagandowe funkcje pełnił przedelekcyjny sztych z r. 1696 zamówiony u S-ego przez królewicza Jakuba Sobieskiego, który został na nim wyobrażony jako uosobienie Wolności polskiej. Był to frontospis książeczki Stanisława Orzechowskiego „Fidelis subditus” (W. 1697). Dziełem obu artystów był również portret królowej Marii Kazimiery.
S. także sam wykonywał ryciny; w bibliotece Jana III w Żółkwi znajdowała się teka zawierająca «kopersztychy osób różnych ręki p. Szymonowicza». Ok. r. 1690 S. przygotował w Warszawie ilustracje do książki prof. Uniw. Krak. Sebastiana Piskorskiego „Flores vitae B. Salomeae” (Kr. 1691). Dwadzieścia trzy wykonane techniką mieszaną (akwaforta i sucha igła) ilustracje tworzą wraz z tekstem książki rozbudowany emblem, przedstawiają, czasem w sposób symboliczny (Narodziny Salomei), opisane wydarzenia z życia bł. Salomei. Stworzone przez S-ego wzorce szeroko oddziałały na ikonografię tej błogosławionej (dekoracja freskowa kościoła św. Andrzeja w Krakowie). Piskorski zamówił u S-ego także inne prace. Między 4 I a 30 III 1695 malarz wykonał wg podanej «inwencji» rysunek konfesji św. Jana Kantego (zrealizowany w l. 1695–1703 przez Baltazara Fontanę). Być może S. był także projektantem ufundowanego przez profesorów Uniw. Krak. relikwiarza w kształcie centralnej, ośmiobocznej świątyni, przeznaczonego na głowę św. Jana Kantego (wykonany w r. 1695 przez złotnika krakowskiego Jana Ceyplera).
W r. 1699 S. namalował obraz św. Anna Samotrzeć do ołtarza głównego kolegiaty św. Anny w Krakowie. Poza małym obrazem Chrystusa nauczającego (?), który został podarowany przez S-ego do klasztoru Wizytek w Warszawie 24 VI 1694 (dzieło warsztatu) oraz przypisywanym S-emu obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem (Muz. Narodowe we Wr.) jest to jedyny zachowany obraz religijny autorstwa tego malarza. Wiele obrazów S-ego, które znajdowały się w kościołach Warszawy uległo zniszczeniu w r. 1944. Obrazy z kościoła Kapucynów: Anioł Stróż, Św. Bonawentura i fragment obrazu Św. Feliks znane są z reprodukcji, podobnie obraz Ukrzyżowanie (1700) z ołtarza głównego kościoła św. Krzyża, za który S. otrzymał zawrotną sumę 2 560 złp. Nie zachowały się obrazy Św. Sebastian i Św. Roch z ołtarza bocznego tegoż kościoła, Przemienienie Pańskie – czwarty obraz z kościoła Kapucynów, obrazy namalowane do kościoła Franciszkanów we Lwowie i kościoła w Szczuczynie. Istnienie obrazów szczuczyńskich potwierdzają listy malarza do Stanisława A. Szczuki z r. 1706. S. był także projektantem małej architektury, dzieł złotnictwa, dekoracji przedmiotów użytkowych. Dla Szczuki miał wykonać projekty malowideł dekorujących jego karetę.
Śmierć Jana III i przegrana królewicza Jakuba Sobieskiego w walce o tron zmusiły S-ego do szukania nowych mecenasów i ponownego ustabilizowania swojej sytuacji. Od Augusta II otrzymał tytuł sekretarza królewskiego, pozostając jednocześnie nadwornym artystą Aleksandra Sobieskiego. W styczniu 1699 jako dekorator teatralny pracował wraz z M. Altomonte na Zamku Warszawskim, gdzie przygotowywali oprawę sali i sceny w Sali Senatu na przedstawienie, które miało uświetnić początek karnawału. W l. 1700–2 kierował pracami przy budowie bocznych skrzydeł pałacu wilanowskiego.
Dn. 21 X 1701 został S. adoptowany przez zubożałą szlachecką rodzinę Siemiginowskich, której następnego dnia darował sporą sumę pieniędzy. Od tego czasu używał nazwiska Siemiginowski. W r. 1704 posiadał dom na Aleksandrii i dwór na Wielopolu między Grzybowem a Lesznem pod Warszawą, mieszkał przeważnie w Warszawie, później (po r. 1706) wiele czasu spędzał w Łuce koło Złoczowa, lub w samym Złoczowie, gdzie miał nieruchomość nabytą jeszcze w r. 1690. S-ego łączyły bliskie stosunki z artystami warszawskimi końca XVII w. Tylman van Gameren i Michelangelo Palloni byli świadkami na jego trzecim ślubie, M. Altomonte został jego szwagrem, Reisner był jego przyjacielem i ojcem chrzestnym jednej z jego córek. Także żony Palloniego i K. de la Haye podawały do chrztu dzieci S-ego. S. zmarł między 28 II 1708 a 13 III 1711. Być może zgon artysty nastąpił w Warszawie; wdowa po nim, w liście napisanym zapewne tuż po jego śmierci, wspominała o wysłanych niedawno farbach właśnie do Warszawy.
S. był czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Magdalena Georgiewiczówna, poślubiona zapewne zaraz po powrocie z Włoch. Na początku r. 1687 S. ożenił się z córką lwowskiego kupca Pelagią Afendykówną (zm. 1687). Trzecią żoną S-ego była od 31 VII 1690 Francuzka z dworu Wielopolskich w Warszawie Karolina Guerquin (zm. między r. 1694 a 1696). Po raz czwarty ożenił się S. 8 VI 1698 z Teresą Laroza (Larożanką, Larożańską) (zm. 15 I 1718), córką kupca warszawskiego. Z pierwszego małżeństwa miał dwoje dzieci: Jana, dworzanina królewicza Jakuba Sobieskiego, właściciela dóbr Manajowa i Isypowice, od r. 1739 łowczego wendeńskiego, żonatego z Katarzyną «de Sławce», i Magdalenę, w drugim – córkę Annę (ur. i zm. 1687), w trzecim – dwie córki: Różę (ur. 2 IX 1690) i Karolę Magdalenę oraz synów: Jakuba i drugiego, którego imienia nie znamy. Z czwartą żoną miał czworo dzieci: Mariannę (Marię) (ur. 1700), żonę Antoniego Kościńskiego, cześnika żydaczowskiego, Jerzego (Eleutera), późniejszego chorążego inflanckiego, Michała i Bonifacego Bonawenturę.
S. był artystą znanym i wysoko cenionym, jednym z najważniejszych malarzy klasycyzującego baroku w czasach Jana Sobieskiego. W swoich pracach łączył akademicką teorię sztuki z elementami rodzimymi. Do grona jego uczniów należał freskant Adam Swach. W XVIII w. postać S-ego obrosła, m.in. w wyniku zabiegów jego potomków, legendą, która trafiła do „Herbarza” Kaspra Niesieckiego, a później do literatury (B. Gubrynowicz, „Malarze na dworze Jana III. Szkic historyczny”, Lw. 1896 s. 20–21, M. Gerson-Dąbrowska, „Polscy artyści, ich życie i dzieła”, Kr. 1930).
Autoportret na obrazku Malarstwo prowadzące malarza przed posągi Jana III i Marii Kazimiery (Zamek Królewski na Wawelu); Portret z 2. poł. XVIII lub z początku XIX w., będący kopią wcześniejszego, zapewne z 2. ćwierci XVIII w., w zbiorach rodzinnych Siemiginowskich w Kat. (reprod.: M. Karpowicz, Autoportret Siemiginowskiego, „Biul. Hist. Sztuki” T. 17: 1956 nr 1 s. 139–44), druga wersja tego obrazu znajduje się w Muz. Narod. w W.; – Rastawiecki, Słown. malarzów, I 157–60, II 163–4, III 385–90; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (s.v. Szymonowicz; Z. Batowski); Niesiecki; Chwała i sława Jana III w sztuce i literaturze XVII–XX w. Katalog wystawy jubileuszowej z okazji trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej, wrzesień–grudzień 1983, W. 1983; Gdzie Wschód spotyka Zachód. Portret osobistości dawnej Rzeczypospolitej 1576–1793. Katalog wystawy pod kierunkiem Jerzego Malinowskiego, Muzeum Narodowe w W., 1993; Katalog wystawy jubileuszowej zabytków z czasów króla Stefana i Jana III w czterechsetlecie urodzin Stefana Batorego i dwieściepięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, W. 1933; Malinowska J., Polacchi all’Accademia di San Luca, w: Polonia: arte e cultura dal medioevo all’illuminismo, [Katalog wystawy], Roma, Palazzo Venezia, 23 maggio/22 luglio 1975, Roma 1975 s. 217–57; Polska sztuka kościelna XVIII, XIX i XX w. Katalog wystawy, W. 1932 s. 28–9 nr 45, 47–9; Portrety osobistości polskich znajdujących się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie. Katalog, W. 1967; Sztuka warsz. Katalog; – Aleksandrowicz W. S., Nowe materiały do biografii i twórczości Jerzego Szymonowicza starszego oraz Jerzego Eleutera Szymonowicza – Siemiginowskiego, „Foliae Historiae Artium” T. 27: 1991 s. 111–24; Batowski Z., Kto jest autorem obrazu „Chrystus na krzyżu” w kościele Św. Krzyża w Warszawie, „Dawna Sztuka” T. 1: 1938 z. 1 s. 131–43; Drecka W., Z twórczości Siemiginowskiego, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 8: 1964 s. 305–41; Galicki J., Dzieło godne większej troski. Nieznany obraz Jerzego Eleutera Szymonowicza, „Biul. Hist. Sztuki” T. 30: 1968 nr 4 s. 482–6; Gębarowicz M., Młodość i pierwsze prace Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego, w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, Lw. 1925 s. 391–416; Karpowicz M., Jerzy Eleuter Siemiginowski malarz polskiego baroku, Wr. 1974; tenże, Malowidła Gabinetu al Fresco w Wilanowie, rozważania nad autorstwem, „Roczn. Hist. Sztuki” T. 7: 1968 s. 222–42; tenże, Portret Marii Kazimiery z dziećmi, „Biul. Hist. Sztuki” T. 20: 1958 nr 2 s. 223–35; tenże, Przyczynki do działalności Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego, tamże T. 17: 1955 nr 2 s. 255–63; tenże, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, W. 1970; tenże, Sztuka Warszawy czasów Jana III, W. 1987; Kozak A., Związki literacko-obrazowe w utworze S. Piskorskiego „Flores Vitae B. Salomeae”, w: Słowo i obraz, W. 1982 s. 113–28; Mańkowski T., Mecenat Jana III w Żółkwi, „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 9: 1948 s. 147–8; tenże, Malarstwo na dworze Jana III, „Biul. Hist. Sztuki” T. 12: 1950 nr 1–4 s. 222–39; Maślińska-Nowakowa Z., Literackie źródła dekoracji kościoła św. Anny w Krakowie, „Roczn. Krak.” T. 42: 1971 s. 49–50; Morka M., Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza, Wr. 1986; Ostrowski J., Flores Vitae B. Salomeae, nieznany cykl graficzny Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego, „Biul. Hist. Sztuki” T. 25: 1973 nr 1 s. 43–52; Owsijczuk W., „Bachus i Ariadna” Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego z Lwowskiej Galerii Obrazów, tamże T. 53: 1991 nr 1–2 s. 99–102; Ruszczycówna J., Ikonografia Jana III Sobieskiego, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 26: 1982 s. 228–32, 242–6, 252–6, 279–86, 303–5; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961; Starzyński J., Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, W. 1933; Walicki M., Tomkiewicz W., Ryszkiewicz A., Malarstwo polskie. Manieryzm. Barok, W. 1971 s. 382–3; Wallis M., Autoportrety artystów polskich, W. 1966.
Renata Sulewska