Smoleński Jerzy Józef Gedeon (1881–1940), geolog, geograf, profesor UJ. Ur. 6 IX w Krakowie, był synem Stanisława, lekarza (zob.), i Heleny z Babireckich, bratankiem Macieja (zob.) i Władysława (zob.), starszym bratem Tadeusza (zob.), siostrzeńcem Jana Babireckiego (zob.).
Po śmierci obojga rodziców w r. 1889 S-m i jego bratem zaopiekowali się wujostwo Maria i Jan Babireccy, którzy prowadzili pensjonat dla młodzieży, a po śmierci wuja w r. 1902, stryjowie Maciej i Władysław Smoleńscy. S. uczył się początkowo w Krakowie w Gimnazjum św. Anny (1892–6), następnie w III Gimnazjum im. J. Sobieskiego, gdzie zdał maturę w r. 1899. Od t.r. studiował nauki przyrodnicze na UJ, specjalizując się z geologii u Józefa Grzybowskiego i Władysława Szajnochy. Po studiach w r. 1903 został nauczycielem geografii w II Gimnazjum św. Jacka i IV Gimnazjum w Krakowie (do r. 1904) i równocześnie był demonstratorem w Gabinecie Geologicznym UJ (do r. 1905), gdzie m. in. sporządzał opisy i rysunki kości mamutów. Dn. 30 VI 1906 doktoryzował się z geologii na podstawie rozprawy Dolny senon w Bonarce. I. Głowonogi i inoceramy („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU.”, S. 3, T. 6: 1906, Dział B: Nauki Biologiczne), napisanej pod kierunkiem W. Szajnochy, w której m. in. opisał nowe gatunki fauny kopalnej: «Inoceramus robustus» i «Inoceramus Cracoviensis». Następnie dzięki stypendium fundacji Kazimierza Klimowskiego (dla absolwentów UJ) kontynuował w l. 1906–8 studia geologiczne i geograficzne na uniwersytecie w Berlinie pod kierunkiem: W. von Branci, A. Pencka, O. Schlütera i F. Wahnschaftego.
Po ich zakończeniu w r. 1909 odbył S. podróż po Europie Zachodniej, zwiedzając ośrodki naukowe w Niemczech, Francji i Szwajcarii. Dn. 30 VI 1910 habilitował się na UJ na podstawie pracy O powstaniu północnej krawędzi podolskiej i roli morfologicznej młodszych ruchów Podola (tamże T. 10: 1910, Dział A: Nauki Mat.-Fizyczne) i otrzymał veniam legendi z geografii fizycznej. Ponieważ władze w Wiedniu nie zezwoliły na powołanie katedry z tego zakresu, S. został ponownie demonstratorem w Gabinecie Geologicznym (1910–12), a także wykładał na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego geologię (1911–14) i krajoznawstwo (1916–17). Ponadto dzięki stypendium naukowemu zwiedził południowe wybrzeża Bałtyku (1912) i odbył podróż do Włoch i południowej Francji (1913), zaznajamiając się przez dwa miesiące z osiągnięciami oceanografii u J. Murraya w Inst. Oceanograficznym w Monaco. T.r. otrzymał subwencję z Komisji Fizjograficznej AU na badania morfologii i utworów dyluwialnych okręgu krakowskiego i niektórych obszarów Karpat. Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. został w styczniu 1915 powołany do wojska austro-węgierskiego i po krótkim przeszkoleniu skierowany na front, ale już w marcu t.r. ciężko zachorował i po zdemobilizowaniu przebywał na rekonwalescencji w Zakopanem. Po powrocie do Krakowa w r. 1916 wykładał na UJ jako docent prywatny geografię fizyczną (do r. 1919), w zastępstwie Ludomira Sawickiego geografię ogólną wraz z ćwiczeniami kartograficznymi (1917–18) i geografię fizyczną Litwy (1918) na zaproszenie Komisji dla Wykładów Litewskich na UJ z fundacji Lubomirskich. W r. 1918 wziął udział w badaniach naukowych węgierskiego geofizyka R. Eőtvősa, prowadzonych w południowych Węgrzech i Słowenii, gdzie poznał nowe metody pomiarów grawitacyjnych.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości S. w l. 1919–21 pracował w Krakowie jako geolog warszawskiego Państwowego Instytutu Geologicznego (PIG) i zainicjował powołanie odrębnej sekcji do badań nad dyluwium i morfologią różnych okolic Polski. Włączył się także w działalność publiczną. W r. 1919 należał do Komitetu Obrony Lwowa i w sekcji opieki nad uchodźcami prowadził schroniska dla uchodźców, działał też w Sekretariacie ds. Wschodniej Galicji i Narodowym Komitecie Obrony Spisza i Orawy. W r. 1920 odrzucił propozycję objęcia katedr geografii na KUL i Uniw. Wil. i w r. n. po utworzeniu katedry geografii fizycznej i kartografii na UJ otrzymał ją z równoczesną nominacją na profesora nadzwycz. W r. 1929 został profesorem zwycz. i objął po śmierci L. Sawickiego kierownictwo Inst. Geograficznego i katedrę geografii ogólnej UJ. W tym okresie prowadził seminarium geografii fizycznej (od r. 1922) oraz wykładał geografię fizyczną, geomorfologię i metodykę geografii na UJ (1921–39), geografię gospodarczą w Wyższym Studium Handlowym i geografię polityczną w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie (1928–39), był też dziekanem w r. akad. 1937/8, następnie prodziekanem Wydz. Filozoficznego UJ.
W działalności naukowej S. skupił się przede wszystkim na badaniach geomorfologicznych; m.in. przy zastosowaniu metod fizjograficznej, paleomorfologicznej i geologicznej przedstawił w pracy habilitacyjnej oryginalny pogląd na genezę i wiek form terenowych Podola oraz wpływ na ich rozwój młodych ruchów wypiętrzających. W pracy Z morfogenezy Beskidu Niskiego (w: „Księga pamiątkowa XI Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Krakowie 18–22 lipca 1911”, Kr. 1913) przeciwstawił się poglądom L. Sawickiego co do wieku i genezy fliszowych Karpat Polskich, określając ich wiek na okres potortoński i uzasadniając denudacyjny, a nie abrazyjny charakter poziomu pogórskiego na Podkarpaciu. Przełomową w geomorfologicznych badaniach polskich Karpat była praca O wysokich terasach dyluwialnych na zboczach Kotliny Sądeckiej („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU.”, S. 3, T. 17: 1917, Dział A: Nauki Mat.-Fizyczne), w której obalił panujący dotychczas pogląd, że w ukształtowaniu polskich Karpat fliszowych w epoce plejstoceńskiej brak było ważniejszych zmian. S. interesował się również zagadnieniami hydrograficznymi i oceanografią, w szczególności rzeźbotwórczą rolą wód płynących; wykazał, że dzisiejsza powierzchnia szczytowa Pogórza była niegdyś poziomem dennym dolin rzecznych (O „zubożałych” żwirach tatrzańskich w północnej części karpackiego dorzecza Dunajca, „Spraw. Pol. Inst. Geol.” T. 1: 1920–2 z. 1) oraz zrewidował teorię odmładzania dolin rzecznych (O wpływie zaburzeń dolnego biegu rzeki na działalność erozyjną w biegu wyższym, tamże z. 4–6). Na podstawie analizy materiałów kartograficznych, map głębinowych i batymetrycznych Pacyfiku określił zasięg i trzy główne okresy genezy Rowu Filipińskiego (Über die Entstehung der heutigen Tiefen des Philippinen-Gabens, „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, Série A: Sciences Mathématiques 1916 nr 9–10), a także stwierdził, że na temperaturę wód głębinowych decydujący wpływ ma wewnętrzne ciepło Ziemi, a nie adiabatyczne zmiany temperatury (O adiabatycznym wzroście ciepłoty w głębinach mórz, „Przegl. Geogr.” T. 2: 1920–1).
W l. trzydziestych S. zainteresował się antropogeografią, zwłaszcza problematyką demograficzną, i skupił się na zagadnieniach narodowościowych. M. in. wyprowadził wzór na oznaczenie wielkości przewyżki, będący podstawą oceny trwałości przewagi pewnej grupy ludności w danej populacji (Względne przewyżki i niedobory ludności polskiej na obszarze Rzeczypospolitej, „Prace Inst. Geogr. UJ” 1926 z. 6) i pierwszy zastosował obliczenia przyrostu naturalnego w skali 1 km2 (Gęstość przyrostu naturalnego ludności i jej znaczenie międzynarodowe, W. 1939). Jego prace z geografii politycznej, do której wprowadził pojęcie i klasyfikację «bariery politycznej» jako obszaru polityczno-administracyjnego zamykającego dostęp do morza innemu państwu (Geopolityczne bariery nadmorskie, „Przegl. Geogr.” T. 14: 1934 z. 1–2), były naukową odpowiedzią na teorie ówczesnych niemieckich geopolityków o potrzebie przestrzeni życiowej dla Niemców na rzekomo niedoludnionych terenach Polski, m. in. Przyrodzony obszar Polski i jego granice w świetle nowoczesnych poglądów (tamże T. 6: 1926) i Geograficzne podstawy rzeczywistości polskiej („Kalendarz Ilustr. Kur. Codz.” na R. 12: 1939).
Wiele prac poświęcił S. krajobrazowi polskiemu i jego ochronie, ujawniając talent pisarski w malowniczych opisach. Tu należą książki: Krajobraz Polski (W. 1912) i wydane w cyklu «Cuda Polski» Morze i Pomorze (P. 1928, 1932) oraz Wielkopolska (P. 1930), a także rozdział Ochrona krajobrazu w pracy zbiorowej „Skarby przyrody i ich ochrona” (W. 1932). O zagadnieniach geografii regionalnej wypowiadał się najczęściej w formie popularnie ujętych artykułów, m.in.: Krajobraz okolic Krakowa („Ziemia” T. 8: 1923), Budowa i rzeźba dorzecza Prądnika („Ochrona Przyrody” 1924 z. 4). Interesował się też Tatrami, zorganizował Komitet dla Badań Wysokogórskich i działającą w l. 1928–31 stację naukową w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, która prowadziła pomiary batymetryczne jezior i wykonywała zdjęcia geomorfologiczne, a także publikował sprawozdania z całokształtu badań naukowych Tatr i Karpat na łamach „Wierchów”. W mniejszym wymiarze zajmował się kartografią (wspólnie z A. Krausem opracował mapę ścienną Rzeczpospolita Polska 1:600 000, Kat. 1924), słownictwem geograficznym, a zwłaszcza toponomastyką ziem polskich. Sporo uwagi poświęcił katolickiej działalności misyjnej w Azji i Afryce, publikując m.in. artykuły: Polska wobec dzisiejszych warunków akcji misyjnej („Misje Katol.” 1928 z. 5) i Znaczenie akcji misyjnej dla przyszłej kultury ludzkości (tamże 1930 z. 3) oraz prowadząc specjalistyczne studium geograficzne dla księży i zakonników wyjeżdżających na misje. Pisał też o wybitnych uczonych i podróżnikach, m.in. Benedykcie Dybowskim („Wiad. Geogr.” 1928 z. 4–5), W. Szajnosze (tamże z. 8–9), L. Sawickim (tamże z. 10), F. Nansenie (tamże 1930 z. 3) i Eugeniuszu Romerze (tamże 1934 z. 10).
S. zabiegał o wysoki poziom nauczania geografii w szkolnictwie średnim, działając od r. 1919 w programowej ministerialnej Komisji Geograficznej Sekcji Szkół Średnich. Opublikował podręcznik Geografia Polski dla I klasy gimnazjalnej (Lw. 1933) i kilka artykułów z metodyki geografii, m. in. W sprawie używania map topograficznych w szkole („Czas. Geogr.” 1923/4 z. 3/4) i Pomoce naukowe do geografii („Nauka i Szkoła” 1925 nr 1), a także brał udział w licznych kursach dokształcających dla nauczycieli geografii oraz ich ogólnopolskich zjazdach (Lw. 1928, P. 1929, Gdynia 1931, W. 1933). Był cenionym i lubianym dydaktykiem uniwersyteckim, pod jego kierunkiem wypromowało się 33 doktorantów i odbyło 11 habilitacji, uczniami byli m.in.: Jan Flis, Bronisław Halicki, Mieczysław Klimaszewski, Kazimierz Kordylewski, Stanisław Leszczycki, Kazimierz Łomniewski, Stanisław Małkowski, Wiktor Ormicki, Stanisław Sokołowski, Józef Szaflarski i Antoni Wrzosek. Uchodził za najwybitniejszego geomorfologa swoich czasów, a jego publikacje za wzór prac naukowych. Ogółem ogłosił ponad 130 prac w językach polskim, niemieckim, francuskim i angielskim. Od r. 1928 był redaktorem wydawnictw: „Prace Instytutu Geograficznego UJ” (10 tomów), „Komunikaty Instytutu Geograficznego UJ” (5 zeszytów) i „Krakowskie Odczyty Geograficzne” (2 zeszyty).
S. był współpracownikiem Komisji Fizjograficznej AU (1907) i sekretarzem jej sekcji geologicznej (1917), 21 VI 1935 został członkiem korespondentem PAU i był sekretarzem jej Komisji Geograficznej (1927–38) oraz sekretarzem generalnym Komitetu Narodowego Geograficznego (1928–35). Jako członek od r. 1918 Polskiego Tow. Geograficznego założył w r. 1923 (wspólnie z L. Sawickim) jego Krakowski Oddział i pełnił w nim kolejno funkcje skarbnika, sekretarza i od r. 1928 przewodniczącego. Był też członkiem przybranym (1929) i czynnym (1934) Tow. Naukowego we Lwowie, członkiem zwycz. Polskiego Tow. Hydrologicznego i Meteorologicznego (1932), członkiem korespondentem Inst. Bałtyckiego (1932) oraz członkiem (od r. 1920) i przewodniczącym (1937–8) Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W l. 1937–9 był przewodniczącym Komisji Regionalnego Planu Zabudowania Okręgu Krakowskiego i zorganizował podległe jej Biuro, które m.in. opracowało plany regionalne Podhala, doliny Dunajca i Popradu, dorzecza Soły i górnej Wisły, Spiszu i Pienin oraz w r. 1939 członkiem takiejż Komisji Okręgu Sandomierskiego; jako członek Komisji Parku Narodowego w Pieninach opracował dla niego program badań geograficznych i klimatycznych. Był też członkiem zarządu Tow. Tatrzańskiego (1909–19), członkiem Komisji dla Spraw Regionalnych Podhala (1933–7), wiceprezesem Krakowsko-Śląskiego Oddziału Związku Ziem Górskich (1937–9). Ponadto w Krakowie przewodniczył Związkowi Katolickiej Inteligencji i brał udział w pracach Diecezjalnej Rady Akcji Katolickiej.
Za granicą S. był członkiem Komisji Bałtyckiej Stałej Międzynarodowej Rady dla Badań Morza w Kopenhadze (1926), członkiem korespondentem (1926) i honorowym (1934) Czeskiego Tow. Geograficznego, a także członkiem Meksykańskiego Tow. Geograficznego i Statystycznego (1930) i Tow. Geograficznego w Belgradzie (1930). Reprezentował Polskę w Komitecie Demograficznym Ligi Narodów 1938–9 (przewodniczył jego posiedzeniu w Genewie w kwietniu 1939) oraz polską naukę na pierwszych trzech Zjazdach Słowiańskich Geografów i Etnografów w Pradze (1924), Warszawie (1927) i Belgradzie (1930) i pierwszych dwóch Międzynarodowych Kongresach Ochrony Przyrody w Paryżu (1923, 1931). Jako członek (1928), następnie sekretarz Polskiego Narodowego Komitetu Międzynarodowej Unii Geograficznej uczestniczył w jej Kongresach w Kairze (1925, odbył wówczas wyprawę naukową do Górnego Egiptu i na Pustynię Libijską, w drodze powrotnej zwiedził Turcję), Paryżu (1930), Warszawie (1934) i Amsterdamie (1938).
W początkach okupacji niemieckiej S. wraz z innymi pracownikami krakowskich uczelni został 6 XI 1939 aresztowany w ramach «Sonderaktion Krakau» i po uwięzieniu w Krakowie i Wrocławiu osadzony w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen pod Oranienburgiem, gdzie zmarł z wycieńczenia 5 I 1940. Wydaną rodzinie urnę z prochami S-ego złożono w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (pas 46). Był odznaczony m.in.: Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, jugosłowiańskim Krzyżem Komandorskim Orderu św. Sawy i Krzyżem Komandorskim Orderu Korony Rumuńskiej.
W małżeństwie zawartym w r. 1910 z Heleną Marią z Jordanów (1882–1946) miał S. troje dzieci: Zofię (1911–1992), geografa, zamężną za Stefanem Piotrowskim, profesorem astrofizyki Uniw. Warsz., Stanisława (ur. 1915), doktora teologii, bpa pomocniczego krakowskiego, i Annę (1922–1982), psychologa.
Imię S-ego upamiętniono nazwaniem ulicy w Krakowie oraz na tablicach w Collegium Novum UJ i gmachu Inst. Geografii UJ przy ul. Grodzkiej 64, tam 3 III 1968 odbyła się poświęcona mu sesja naukowa, której materiały uzupełnione m.in. życiorysem, fotografiami i bibliografią prac S-ego opublikowano w „Studiach i Materiałach z Dziejów Nauki Polskiej” (1988, S. 2, z. 1).
Portret S-ego, olej, przez N. Rumińską w posiadaniu rodziny; Fot. S-ego w Inst. Geogr. UJ; – Bibliografia geografii polskiej 1918–1927, W. 1971; toż za l. 1936–44, W. 1959; Fleszarowa, Bibliogr. geol., I cz. 1; Ormicki W., Bibliografia geograficzna za lata 1928–1933, Kr. 1935; Polak K., Bibliografia „Wierchów” za lata 1923–1972, W.-Kr. 1976; Radwańska-Paryska Z., Paryski W., Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995; Biogramy uczonych pol., Cz. 7: Nauki o Ziemi i górnicze; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słownik biograficzny prekursorów turystyki oraz działaczy PTT, PTK i PTTKK, W. 1988; Słown. biologów (błędny miesiąc ur.); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990 II cz. 1; Straty kultury pol. 1939–44; Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, W. 1995 s. 143; Who’s Who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; toż za l. 1935/36, Zurich 1937; Bolewski A., Pierzchała H., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939–1945. Straty osobowe, Wr. 1989; Krawczuk A. i in., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, W. 1988; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; – Brzoza C., Kraków między wojnami, Kr. 1998; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Dziewięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, W. 1967 s. 383–409 (J. Flis, fot.); Fedorowicz Z., Zarys rozwoju fizjografii Polski ze szczególnym uwzględnieniem faunistyki, Wr. 1963; Hist. Nauki Pol., IV; Historia nauki polskiej. Wiek XX. Nauki o Ziemi, W. 1995; Kras J., Wyższe Kursy dla Kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868–1924, Kr. 1972; Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, W.-Kr. 1988; Leszczycka W., Jerzy Smoleński. W dwudziestą rocznicę śmierci, „Poznaj Świat” 1960 nr 3 s. 27–8 (fot.); Leszczycki S., Jerzy Smoleński 1881–1940, „Geographers: Bibliographical Studies” T. 6: 1982 s. 123–7 (częściowa bibliogr., fot.); 50 lat działalności Instytutu Geologicznego w służbie nauki i gospodarki narodowej, W. 1970 s. 347; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Zaborowski J., Poznański S., Sonderaktion Krakau. W dwudziestą piątą rocznicę 6 listopada 1939, W. 1964 s. 70, 78 (fot.), 92–3, 95; – Gwiazdomorski J., Wspomnienia z Sachsenhausen, Kr. 1964; Urbańczyk S., Uniwersytet za kolczastym drutem (Sachsenhausen-Dachau), Kr. 1975; Wspomnienia pośmiertne: „Przegl. Geogr.” T. 19: 1939/45 s. 78–98 (S. Leszczycki, fot., bibliogr. prac), „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 19: 1949 s. 255–62 (M. Klimaszewski, częściowa bibliogr.), „Wierchy” R. 17: 1947 s. 11; – „Roczn. PAU” 1934/5 s. XXX–XXXII (częściowa bibliogr.), 1939/45 s. 106 (nekrolog); – Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa S-ego), WF II 121 (teczka habilitacyjna S-ego); WF II 504 (teczka doktorska S-ego), – Mater. rodzinne w posiadaniu Bartłomieja Piotrowskiego z W.; – Informacje syna, Stanisława Smoleńskiego z Kr.
Stanisław Tadeusz Sroka