Potocki Jerzy Michał h. Pilawa (1753 – ok. 1801), starosta tłumacki, poseł na sejmy, poseł nadzwycz. i minister pełnomocny w Sztokholmie. Ur. 8 IV w Podhajcach, był trzecim synem Eustachego (zob.) i Marianny z Kątskich, bratem Ignacego (zob.), Stanisława Kostki (zob.) i brygadiera Jana (zob.).

Pod opieką pijara, ks. Dionizego Kuczkowskiego, kształcił się P., wraz z braćmi Kajetanem, Ignacym, Stanisławem i dalszym krewnym Aleksandrem, w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie. W lutym 1768 stracił oboje rodziców; opiekę nad P-m i jego rodzeństwem objęła siostra ojca Katarzyna Kossakowska (zob.). W r. 1771 bracia Potoccy dokonali działu majątkowego, w r. 1772 skwitowali z opieki Kossakowską. T. r. nabył P. (14 I) od Andrzeja Mokronowskiego star. tłumackie w ziemi halickiej. Dn. 21 II 1773 poślubił w Wilnie Barbarę Teresę, jedyną córkę Michała Brzostowskiego (zob.), podskarbiego w. lit. Przez małżeństwo to związał się z «familią» (żona P-ego była siostrzenicą hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego). Latem 1773 P. przebywał w galicyjskim Stanisławowie podczas wizyty złożonej K. Kossakowskiej przez cesarza Józefa II. Wtedy też nawiązał prawdopodobnie bliższe stosunki z dworem wiedeńskim, dzięki czemu utrzymał się w posesji świeżo nabytych dóbr tłumackich.

W r. 1775 P. znalazł się w gronie kandydatów wysuniętych przez króla do urzędu pisarza w. lit. Jego kandydatura została jednak odrzucona wobec wyraźnego oporu Antoniego Tyzenhauza, który sprzeciwiał się rozdawaniu dygnitarstw litewskich młodym, niezasłużonym magnatom. W l. n. P. przeszedł do jawnej opozycji. W początkach r. 1778 otrzymał Order Św. Stanisława, mimo to na sejmiku przedsejmowym w Wiźnie (sierpień) usiłował rozpędzić partię królewską, a gdy próba ta zakończyła się niepowodzeniem, ukonstytuował osobny sejmik, na którym sam obrał się posłem. Sejm 1778 r. uznał ten sejmik za nielegalny i nie uznano funkcji poselskiej P-ego podczas rugów. Na tymże sejmie został wybrany P. do Komisji Skarbu W.Ks.Lit. Na sejmie 1780 r. P., wraz z Antonim Dziekońskim, występował przed izbą poselską jako delegat Komisji Skarbowej Lit.; obaj starali się całą odpowiedzialność za nieporządki w skarbie lit. przerzucić na Tyzenhauza. Zwłaszcza P. domagał się wręcz wyznaczenia sądu sejmowego dla osądzenia całokształtu działalności Komisji. Sejm ten ponownie powołał P-ego do Komisji Skarbowej Lit. Na sejmie 1782 r. P. składał znów sprawozdanie z działalności tej Komisji jako jeden z dwóch delegatów z grona komisarzy skarbowych. Ok. r. 1784 P. nawiązał bliższe stosunki ze Szczęsnym Potockim. W r. 1786 dzięki jego poparciu uzyskał mandat poselski na sejmiku woj. bracławskiego. Na sejmie 1786 r. wszedł do sądów zadwornych W. Ks. Lit. oraz do sejmowej Komisji Skarbu. Dn. 26 X wystąpił w senacie ze sprawozdaniem z prac tej komisji (ogłoszone drukiem), 28 X złożył natomiast w izbie poselskiej w imieniu własnym i Szczęsnego projekt zapobiegania rozdwajaniu sejmików. W r. 1787 wraz w Sanguszkami i Jabłonowskimi występował w Trybunale Lubelskim w sprawie przeciwko Kazimierzowi Nestorowi Sapieże o dobra należące do rozwiedzionej z Sapiehą wdowy po Józefie Sanguszce – Anny Cetnerówny. W t. r. doprowadził w Warszawie do ugody pomiędzy swoim protegowanym, koadiutorem Jozafatem Ochockim a opatem Jazonem Smogorzewskim w sprawie o dobra opactwa bazylianów w Owruczu. Miał jakieś względy u dworu wiedeńskiego; przed r. 1786 otrzymał godność cesarskiego szambelana. Przed sejmem 1788 r. P. starał się bez powodzenia o umieszczenie siebie na liście kandydatów Puław na poselstwo z sejmiku podolskiego. Brat Stanisław proponował mu kandydowanie z ziemi wiskiej, lecz P., zdecydowany posłować z Podola, zwrócił się o poparcie do Szczęsnego Potockiego i protekcję otrzymał. Za P-m wypowiedzieli się podolscy działacze regalistyczni, sądząc, że popierając go poróżnią Szczęsnego z Czartoryskim. W dn. 3 XI 1788 domagał się w sejmie przywrócenia Komisji Wojskowej w miejsce departamentu Rady Nieustającej.

W kwietniu 1789 P. otrzymał nominację na posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego w Sztokholmie. Niechętny utworzeniu szwedzkiej placówki Stanisław August wymógł na nim obietnicę, że nie wyjedzie do Szwecji bez jego zezwolenia. Dopiero 23 VI P. otrzymał dość ogólnikowe zresztą instrukcje. Dobrał sobie liczną świtę (18 osób); byli w niej sekretarze legacji Józef Sierakowski i A. Borysławski oraz jako kapelan Jan Chrzciciel Albertrandy. Dn. 18 VIII zaokrętował się w Gdańsku, by po niezbyt udanej podróży (m. in. rozbicie się okrętu pod Nyköpingiem) 7 IX dotrzeć do Sztokholmu. Listy uwierzytelniające P. złożył dopiero w końcu listopada lub na początku grudnia, po powrocie nieobecnego w stolicy Gustawa III. Terminujący w zawodzie dyplomaty okazał się człowiekiem naiwnym, nieporadnym i niezręcznym, budząc lekceważenie ze strony polityków szwedzkich i obcych dyplomatów. Już w kilka miesięcy po przybyciu do Szkokholmu żalił się, że jest ignorowany i myślał o rezygnacji. Afiszował się (już w czasie przejazdu przez Gdańsk) swoją antyrosyjskością. Poselstwo P-ego, liczne i ubrane po polsku, wywołało sensację i budziło sympatię wśród szerszej publiczności. Gustaw III okazywał mu dużo przychylności i chętnie podchwycił jego pomysły (wysunięte w lutym 1790 w rozmowie z sekretarzem stanu Francèm) sojuszu szwedzko-polskiego, traktując go zresztą czysto taktycznie. Propozycją tą zainteresowało się szwedzkie Kolegium Komercyjne, ale sprawa polskiego handlu bałtyckiego pozostawała podporządkowana przewlekłym rokowaniom polsko-pruskim. W Sztokholmie w r. 1790 namalował portret P-ego Per Kraft. W czerwcu 1790, otrzymawszy wiadomość o śmierci marszałka w. lit. Władysława Gurowskiego, podjął P. starania o urząd stolnika lit., spodziewając się postąpienia Józefa Klemensa Czartoryskiego na marszałkostwo. Dn. 5 VIII t. r. zamiast spodziewanego stolnikostwa, dzięki poparciu W. Engeströma, rezydenta szwedzkiego w Warszawie, otrzymał P. Order Orła Białego. We wrześniu i ponownie w listopadzie t. r. P. uzyskał od Gustawa III zapewnienie, że pomimo zawarcia z Rosją pokoju (Väräla 14 VIII) Szwecja zamierza kontynuować kurs zbliżenia z Rzpltą. Pozostając w bliskich stosunkach z Gustawem III, P. zaproponował mu w tym czasie ubieganie się o polską koronę. Król szwedzki zalecił więc Engeströmowi agitację za własną kandydaturą na wypadek nieprzyjęcia korony przez elektora saskiego. Wobec zarysowującego się zbliżenia szwedzko-rosyjskiego, po listopadzie 1790 wszelkie negocjacje między Polską i Szwecją zostały zawieszone.

W początkach czerwca 1791 P. wyjechał na urlop do Warszawy (w Sztokholmie zastępował go Sierakowski), Stanisław August nosił się w tym czasie (wrzesień) z zamiarem likwidacji placówki sztokholmskiej i tylko poparciu brata Ignacego zawdzięczał P. utrzymanie swojej misji. Późną jesienią 1791 przez Drezno, Berlin, Hamburg i Kopenhagę powrócił do Sztokholmu (przed 16 XII). Zaraz też starał się o odwołanie z Warszawy niechętnego Polsce nowego rezydenta szwedzkiego (od września 1791) S. Casströma. Dn. 25 I 1792 wraz z Gustawem III pojechał na sejm do Gäfle. Był naocznym świadkiem zamachu na króla w dn. 16 III 1792 w sztokholmskiej operze. Wydarzenie to zainspirowało później P-ego do napisania książki, swoistego pamiętnika, w którym na tle historii Szwecji od śmierci Karola XII przedstawił szczegółowo dzieje spisku i przebieg zamachu na Gustawa III. Wydany anonimowo w Paryżu, pt. Histoire de l’assassinat de Gustave III. Roi de Suède par un officier polonais témoin oculaire, cieszył się pamiętnik P-ego dość dużym powodzeniem (5 wyd. w l. 1796–7). Poróżniony od dawna z sekretarzem legacji Sierakowskim, w r. 1792 domagał się jego odwołania. W kwietniu t. r. namawiał Engeströma do przyjęcia urzędu kanclerza dworu. Starał się też przekonać Szwedów, że elektor saski zgodził się przyjąć polską koronę. W maju zorganizował zaciąg szwedzkich ochotników do armii polskiej. Nie mógł jednak rozwinąć w Sztokholmie bardziej ożywionej działalności, gdyż jeszcze w końcu czerwca nie otrzymał z Warszawy nowych listów uwierzytelniających (stare straciły ważność po śmierci Gustawa III – 29 III). Po objęciu władzy przez targowicę P. zgłosił swój akces do konfederacji (przed 18 IX 1792). Dzięki interwencji Szczęsnego wstrzymano natychmiastowe odwołanie P-ego z placówki sztokholmskiej, nakazano mu jednak przyjazd do kraju «dla sprawienia się ze swoich czynów przed konfederacją». Uwikłanego w tarapaty finansowe P-ego, który z tego względu nie mógł opuścić Szwecji, władze konfederacji podejrzewały o złą wolę w przeciąganiu wyjazdu i przynaglały go do natychmiastowego powrotu do kraju (grudzień 1792). W marcu 1793 wyjechał P. z dworem szwedzkim do Upsali. W czasie sejmu grodzieńskiego starał się w Sztokholmie o wstawiennictwo Szwecji w Petersburgu i Berlinie. Zdaje się również, że w tym duchu oddziaływał na nowego posła szwedzkiego w Polsce gen. J. K. Tolla. W marcu 1794 opuścił Sztokholm ostatni ze współpracowników P-ego, skłócony z nim od dawna były sekretarz legacji Borysławski. Osamotniony w Sztokholmie P. podjął współpracę z władzami powstania kościuszkowskiego. W czerwcu 1794 próbował pośredniczyć w zakupie w Szwecji broni dla powstania. Borykając się z ogromnymi kłopotami finansowymi P. prowadził w Sztokholmie działalność propagandową, informował też władze powstania o sytuacji w Szwecji i w Petersburgu (od marca do października 1794 przesłał do Warszawy 6 przesyłek dyplomatycznych). W październiku t. r. uwikłał się w skandal dyplomatyczny związany z uruchomieniem przez dyplomatów akredytowanych w Sztokholmie nielegalnego domu gry.

Po upadku powstania P. zabiegał u króla oraz u N. Repnina o przejęcie przez Rosję jego długów i umożliwienie mu powrotu do kraju. Dn. 1 VII 1795 oficjalnie poinformował kanclerza F. Sparrego o upadku Rzpltej i zakończeniu swojej misji dyplomatycznej. Po długich zabiegach P-ego Repnin przyznał mu w listopadzie 1795 sumę 5 000 dukatów tytułem należności ze Skarbu Rzpltej. Suma ta okazała się jednak zbyt mała, by P. mógł spłacić swoich wierzycieli i opuścić Szwecję. W Sztokholmie zastał go jeszcze uwolniony z więzienia petersburskiego, towarzyszący Kościuszce w jego podróży do Ameryki, Julian Ursyn Niemcewicz (styczeń–luty 1797). Sytuacja P-ego była w tym czasie zupełnie katastrofalna. Jego długi oceniano na 20 000 dukatów, wobec czego przydzielono mu kuratora i zakazano opuszczać miasto. Od zupełnej ruiny uchroniła P-ego protekcja królowej wdowy (Zofii Magdaleny), która wspierała go małą pensyjką. Zrujnowany finansowo, P. starał się ponownie o przejęcie swoich długów przez rząd carski. W liście do Pawła I swoje pretensje do byłej Rzpltej oceniał na 15 000 dukatów. Zabiegi te pozostały jednak bezowocne. Dopiero w grudniu 1799 powrócił do kraju dzięki interwencji w Szkokholmie brata Stanisława Kostki, który w imieniu pozostałych braci poręczył wypłacalność P-ego.

W wyniku działu dóbr (1771), wg którego na każdego z braci miała przypaść scheda dająca ok. 80 000 złp., wziął P. hrabstwo sidrzańskie (miasto Sidra i 12 wsi w pow. grodzieńskim), klucz szczuczyński (miasto Szczuczyn, miasteczko Ossowiec i 11 wsi w ziemi wiskiej), Wysokie Mazowieckie (miasto i 3 wsie w pow. drohickim) oraz dwie jurydyki w Grodnie. W r. 1779 przekazał bratu Ignacemu dobra sidrzańskie i jurydyki grodzieńskie, a wziął Horodyszcze z 2 wsiami koło Włodawy, dobra «Palaicze» (Pałahicze?, 3 wsie) koło Tłumacza, wieś Babińce na Podolu oraz dwie jurydyki w Warszawie. W r. 1772 dokonał P. niezbyt dużej darowizny na rzecz szpitala sióstr miłosierdzia w Szczuczynie, w r. 1773 ufundował drewniany kościół w Wysokiem Mazowieckiem (w jurydyce Bielino miał kamienicę z wozownią). Zapewne pokaźne sumy pochłonął rozwód P-ego z pierwszą żoną, a choć druga (w r. 1784) wniosła mu znaczny posag, majętności P-ego szybko topniały. Począwszy od r. 1780 z jego dóbr ziemskich ubyły kolejno: Wysokie Mazowieckie, jurydyki warszawskie, Horodyszcze (w ich posiadanie weszła żona P-ego) i Szczuczyn. Zrujnowany materialnie borykał się również z kłopotami rodzinnymi, gdyż jak się zdaje podczas długiej nieobecności P-ego w kraju jego małżeństwo uległo kompletnemu rozkładowi. Od dłuższego już czasu chory, zmarł prawdopodobnie w r. 1801, w tym bowiem czasie Austriacy przejęli na skarb państwa dzierżawione przez niego dobra tłumackie (wraz z Palaiczami).

Z pierwszego małżeństwa z Barbarą z Brzostowskich (zm. w lutym 1820 w Wilnie) pozostawił P. córkę Kazimierę, wydaną w r. 1794 za Joachima Wilgę, wojewodzica czernihowskiego. Z drugiego małżeństwa zawartego w r. 1784 z Teklą z Jabłonowskich (zm. po 2 II 1807), córką Antoniego (zob.). miał P. córkę Cecylię (zm. 1861), od ok. r. 1805 żonę wojewodzica sieradzkiego Hieronima Jerzego Walewskiego, i syna Antoniego (po 1784–po 1802), który służąc w wojsku austriackim zmarł młodo i bezpotomnie. Pamiętnikarz L. Dembowski nazywa go Ludwikiem i dodaje, że zginął w pojedynku na Węgrzech.

Reprod. portretu P-ego w: Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1902 II 14; – Estreicher; Nowy Korbut; PSB, (Kraft Per); Słown. Geogr., (Sidra, Szczuczyn, Tłumacz, Wysokie Mazowieckie); Dworzaczek; Kossakowski S., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; Żychliński; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Czapska A., Rozwój przestrzenny i architektura Szczuczyna od XVII do XIX w., „Roczn. Białostocki” R. 10: 1970 s. 181; Czołowski A., Z przeszłości Jezupola i okolic, Lw. 1890 s. 139; Dembiński B., Polska na przełomie, W. 1913; Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764–1793, W.–P. 1975; Kalinka W., Sejm Czteroletni, w: Dzieła, Kr. 1895 VII 242–5, 249–51, 253–4; Konopczyński W., Polska a Szwecja od pokoju oliwskiego do upadku Rzeczypospolitej 1660–1795, W. 1924; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1; Kraushar A., Z Archiwum Literackiego, „Kłosy” 1886 II 346, 364; Łojek J., Materiały do historii polskiej służby zagranicznej w latach 1788–1795, „Przegl. Hist.” R. 53: 1962 z. 3 s. 520–30; tenże, Ostatni rok działalności polskiej służby dyplomatycznej (1794), w: Z dziejów wojny i polityki, W. 1964; tenże, Upadek Konstytucji 3 maja, Wr. 1976; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” R. 51: 1960 z. 2 s. 333–7; Morawski K., Ignacy Potocki, Kr.–W. 1911; Reychman J., Likwidacja placówek dyplomatycznych polskich po II i III rozbiorze Rzeczypospolitej, „Kwart. Hist.” R. 74: 1968 z. 2 s. 301–27; Śląski K., Wyniki poszukiwań źródłowych dotyczących kontaktów naukowych polsko-szwedzkich dokonanych w zbiorach szwedzkich w 1959 r., „Przegl. Hist.” R. 52: 1961 z. 4 s. 765–74 (tu sygn. archiwaliów w Szwecji); Waszkiewicz J., Jurydyka Bielino, w: Warszawa XVIII w., W. 1972 z. 1; – [Albertrandy J.], Listy … do Pijusa Kicińskiego od roku 1789–1790, „Arch. Domowe” 1856 s. 137–77; Ciąg dalszy Summariuszu czynności konfederacji Gen. Targowickiej w II tomie od dn. 12 IV 1793 w Grodnie zaczynającym się umieszczonych, nr 427; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 79; Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi, Wyd. 2., Lw. 1858 s. 94; [Kossakowska K.], Listy … 1754–1800, P. 1883; [taż], Listy … do siostrzeńca Ignacego..., Arch. Wróblewieckie, Lw. 1878 z. III; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 I; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 II; tenże, Podróże po Ameryce 1797–1807, Wr.–W. 1959; [Ochocki J. D.], Pamiętniki …, W. 1857 II 6–7; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1967 II; Raporty rezydentów francuskich w Gdańsku w XVIII wieku, Gd. 1976 III; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; Vol. leg., VIII 576, 584, IX 13, 33, 49; – AGAD: Arch. Kor. Warsz. Dz. szwedzki, k. 11 teczki 7, 26, 31, Arch. Król. Pol., rkp 204, 278, 355, Arch. Publ. Potockich, rkp 227, 261, 264 s. 359, 361, 370, 279b/II s. 504, 318/I–II, 374, Księgi Kanclerskie, 82, Sigillata, 32 s. 153, Zbiór Popielów, rkp 112, 392, 405, 406, 407; B. PAN w Kr.: rkp. 1652, 1657, 3927.

Zbigniew Anusik