Rytard Jerzy Mieczysław, właściwe nazwisko Kozłowski Mieczysław Antoni, krypt.: J. H. R., M. R., R., Ryt. (1899–1970), pisarz, dziennikarz. Ur. 8 XI w Krakowie, był synem Mieczysława Stanisława Kozłowskiego, urzędnika kolejowego (zm. 1904), i Izabeli Józefy z Buczyńskich (od r. 1913 Kozłowska-Berson), aktorki, znanej jako Iza Kozłowska (1884–1962). Dziadkowie ze strony matki, Ignacy i Maria, brali udział w powstaniu styczniowym – te rodzinne tradycje patriotyczne miały wpływ na życie i twórczość R-a poprzez babkę, pod której opieką długi czas się wychowywał.
Szkołę powszechną rozpoczął R. we Lwowie (1907–8), ukończył w Krakowie (1910). Następnie uczęszczał tutaj w l. 1911–14 do I Szkoły Realnej, w której zaczął uprawiać sport (pływanie, wioślarstwo, żeglarstwo, kolarstwo). W harcerstwie zetknął się z działalnością oddziałów «Strzelca». W lecie 1914 wyjechał z rodzeństwem i babką Buczyńską na wakacje do rodziny matki do Kijowa, gdzie zastał go wybuch wojny światowej. Ukończył tam szkołę realną dla uchodźców polskich. Na przełomie 1917 i 1918 r. – jeszcze jako uczeń – (dzięki matce) wszedł w polskie środowisko teatralne Kijowa: początkowo statystował w teatrze Franciszka Rychłowskiego, następnie został członkiem teatru «Studya» Stanisławy Wysockiej. Zaprzyjaźnił się z Jarosławem Iwaszkiewiczem, poznał Julisza Osterwę, Wandę Osterwinę i Stefana Jaracza. R. przeżywał wówczas fascynację poezją J. A. Rimbauda; wspólnie z Iwaszkiewiczem tłumaczyli jego „Iluminacje” i „Sezon w piekle”. Wtedy też powstały pierwsze własne, inspirowane przez Rimbauda, utwory literackie R-a – wiersze i proza poetycka Izochimeny – taki miał być tytuł ich zbioru, czy cyklu; wiersze z tego okresu wydrukowane zostały dopiero w r. 1939 w warszawskim „Pionie”. Z tamtego czasu pochodzą też jego pierwsze, nigdy nie opublikowane, utwory sceniczne (m. in. dramat poetycki Książęta z gór, do którego wstęp napisał Iwaszkiewicz). W kijowskim teatrze R. pracował nad projektem widowiska opartego na kompozycjach światła i dźwięku, usiłował także realizować, sposobami rękodzielniczymi, zamysły filmu abstrakcyjnego; oba te zamierzenia nie wyszły jednak poza stadium prób. W styczniu 1918 odbył z Iwaszkiewiczem i jedną z jego sióstr podróż przez objętą rewolucją Ukrainę – z Kijowa do Tokarówki, majątku kijowskich znajomych Iwaszkiewicza, w celu ratowania przed grabieżą pozostawionych tam pamiątek rodzinnych i kosztowności. W marcu t. r., po ustąpieniu Wysockiej i likwidacji teatru «Studya», R. wstąpił (wraz z Iwaszkiewiczem) do formującego się w Winnicy na Ukrainie III Korpusu Polskiego. Po miesiącu służby ich oddział został rozbrojony przez Austriaków w Uładówce; wtedy powrócili do Kijowa, skąd we wrześniu t. r. R. wyjechał do Warszawy, gdzie zamieszkał u matki.
Po powrocie Iwaszkiewicza z Kijowa jesienią t. r., obaj pisarze nawiązali kontakt z grupą poetów wydających miesięcznik literacki «Pro Arte et Studio». Dn. 29 XI 1918 wystąpił R. w inauguracyjnym wieczorze kabaretu literackiego w kawiarni «Pod Picadorem» (i potem jeszcze w kilku następnych). Recytował tam swoje kijowskie wiersze i utwory poetyckie prozą z cyklu Izochimeny. Wtedy właśnie przyjął pseud. Jerzy Rytard (modyfikacja anagramu Rutar, utworzonego od imienia Rimbauda). W grudniu 1918 wstąpił R. do Warszawskiego Ochotniczego Oddziału Odsieczy Lwowa, w którego szeregach służył pod Lwowem. Po zakończeniu walk w lutym 1919 samowolnie wrócił do Warszawy; sprawa została zatuszowana dzięki staraniom matki (wg J. Iwaszkiewicza). W t. r. debiutował drukiem: w poznańskim „Zdroju” ukazały się jego wspólne z Iwaszkiewiczem (który należał w owym czasie do redakcji „Zdroju”) przekłady z Rimbauda oraz wiersze. Utwory poetyckie R-a znalazły się też w opublikowanej w r. 1920 nakładem „Zdroju” antologii „Brzask epoki. W walce o nową sztukę”. W tym okresie R. próbował wypowiadać się także w malarstwie abstrakcyjnym (jeden z jego obrazów był w posiadaniu Iwaszkiewicza). W czasie wojny polsko-sowieckiej, w styczniu 1920, został R. powołany do wojska; służył w 8. P. Artylerii Lekkiej do końca wojny. Podczas służby wojskowej w Wilnie w r. 1920 uczestniczył w głośnym, wspólnym wieczorze poetyckim skamandrytów i futurystów, na którym Anatol Stern został zaaresztowany za odczytanie swego wiersza uznanego za bluźnierstwo.
W styczniu 1921 przeszedł R. do rezerwy w randze plutonowego. Zamieszkał w Warszawie i pracował jako dziennikarz w redakcji „Kuriera Polskiego”. Jednocześnie ogłaszał wiersze, opowiadania, felietony i sprawozdania sportowe w in. czasopismach, m. in. w „Gazecie Wieczornej” (1921), „Przeglądzie Sportowym” (1922), „Narodzie” (1920–1) i „Polsce Zbrojnej”; „Goniec Krakowski” drukował jego powieść Polowanie bogów (1923–4), a „Skamander” (1920–3), oprócz opowiadań i wierszy, napisany wspólnie z Iwaszkiewiczem pierwszy rozdział powieści Jack, Isy i Sasza oraz powieść poetycką Wniebowstąpienie (książkowe wydanie ukazało się w r. 1923 w Warszawie). Ten «poemat prozą» – wyrażający kult młodości, siły fizycznej i instynktu, a w sferze środków wyrazu odznaczający się gwałtowną ekspresyjnością i wizyjnością – został przyjęty przez ówczesną krytykę jako swego rodzaju wydarzenie literackie, wyraz nowego stylu artystycznego.
R. uprawiał, bardzo aktywnie, turystykę krajoznawczą. Wiele podróży odbył wspólnie z Iwaszkiewiczem. Byli m. in. w Płocku, Sandomierzu i w Górach Świętokrzyskich, przeszli piechotą Jurę Krakowsko-Częstochowską z Częstochowy do Krzeszowic, chodzili po Gorcach i Tatrach. W lecie 1922 odbyli pięciotygodniową wędrówkę po Huculszczyźnie: pasmem Czarnohory (z wejściem na Pop Iwana i Howerlę); w Słobodzie Rungurskiej odwiedzili Stanisława Vincenza, następnie w jego towarzystwie przeszli Gorgany (z wejściem na Chomiak). Od grudnia 1921 zaczął R. regularnie przyjeżdżać do Zakopanego. Z Anną i Jarosławem Iwaszkiewiczami, a później z Zofią i Karolem Szymanowskimi zamieszkiwali w willi «Limba». Przyjaźnił się z Szymanowskim i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, bliskie kontakty utrzymywał też, m. in. z Zofią i Karolem Stryjeńskimi, Stanisławem Mierczyńskim, Janem Mieczysławskim, Juliuszem Zborowskim, Augustem Zamoyskim, także z przyjeżdżającym tu często Mieczysławem Grydzewskim; stykał się z Leonem Chwistkiem, Julianem Tuwimem, Antonim Słonimskim, Julianem Przybosiem, Władysławem Orkanem, Janem Kasprowiczem, Leopoldem Staffem.
W kwietniu 1923 ożenił się R. z góralką, artystką ludową, Heleną Rojówną (zob. Roj-Kozłowska Helena) i zamieszkał na stałe z rodziną żony w Zakopanem przy Drodze do Rojów. Teraz wspólnie z żoną prowadzili amatorski regionalny zcspół ludowy – z kapelą Bartłomieja (Bartusia) Obrochty – którym dotąd kierowała Helena. W l. 1922 i 1923 pracowali razem nad scenariuszem do baletu „Harnasie” Szymanowskiego, wg wcześniejszego (1921) pomysłu kompozytora, dyskutowanego najpierw w szerszym gronie, z udziałem Iwaszkiewicza, Mierczyńskiego i Zborowskiego. Wokół autorstwa libretta „Harnasiów” narosły później nieporozumienia i toczyły się drastyczne spory. Szymanowski, wprowadziwszy do tekstu libretta pewne zmiany, w pierwszych inscenizacjach baletu – praskiej i paryskiej – pominął nazwiska autorów scenariusza. Stąd w późniejszych polskich – powojennych – realizacjach scenicznych dzieła także nie uwzględniano Rytardów jako twórców libretta. Z kolei R., domagając się w l. pięćdziesiątych uznania swych praw autorskich, przemilczał współautorstwo Heleny, której udział w powstawaniu scenariusza wiarygodni świadkowie – Iwaszkiewicz i Zborowski – uznali za istotny.
W r. 1923 R. współredagował (z Wacławem Denhoff-Czarnockim, K. Stryjeńskim i Zborowskim) pismo „Gazeta Zakopiańska i Dekady Literackie” (pisywali tam m. in. Słonimski i K. Makuszyński), będące efemeryczną kontynuacją drugiej serii „Gazety Zakopiańskiej”. R. był jednym z inspiratorów Tow. Teatralnego w Zakopanem, z którego w r. 1925 wyłonił się Teatr Formistyczny, znany z inscenizacji dramatów S. I. Witkiewicza. W lecie 1925 przebywał R. przez miesiąc w Paryżu na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej jako kierownik występującego w pawilonach polskich Wystawy podhalańskiego zespołu regionalnego, z udziałem jego żony Heleny i skrzypka B. Obrochty. W tych latach R. uprawiał intensywnie turystykę tatrzańską (był członkiem Sekcji Turystycznej i Sekcji Narciarskiej Polskiego Tow. Tatrzańskiego); chodził po Tatrach m. in. z Iwaszkiewiczem i S. I. Witkiewiczem. Uprawiał też turystyczne narciarstwo wysokogórskie i taternictwo. W tej ostatniej dziedzinie najwybitniejszym jego osiągnięciem było poprowadzenie, wraz z Tadeuszem Ciesielskim, nowej drogi wspinaczkowej północno-wschodnią ścianą Zawratowej Turni (lipiec 1925). Przejście to stało się tematem opowiadania R-a pt. Między niebem a dolinami (w tomie Bal jesienny).
W l. 1926–32 R. ponownie mieszkał w stolicy; w tym okresie mieli z żoną willę («Butorów») w Podkowie Leśnej pod Warszawą. Zaprzyjaźnił się m. in. z Aleksandrem Watem, bywał w salonie Zofii Nałkowskiej. Pracował jako dziennikarz w redakcji „Głosu Prawdy” (1927–9), a następnie, na stanowisku redaktora działu wychowania fizycznego i sportu, w „Gazecie Polskiej” (1929–32). Ogłaszał też artykuły i impresje literackie na tematy związane ze sportem i turystyką górską w innych pismach, m. in. w tygodniku „Świat” (w l. 1926–7 prowadził tu stałe działy Ze sportu i Tydzień sportowy), w „Przeglądzie Sportowym” (w l. 1926–30) i w „Wiadomościach Literackich”, w których w l. 1932–3 prowadził stały dział Sto wierszy o sporcie.
Uprawiany przez R-a rodzaj pisarstwa należał do pierwszych w Polsce prób eksploatacji na szerszą skalę nowoczesnego sportu boiskowego jako tematu literackiego. W r. 1928 ukazał się tom wierszy R-a Noże wiosny (postdatowany 1929, W.); zawierał utwory pisane w l. 1918–28, odzwierciedlające różne konwencje i światopoglądy artystyczne – od ekspresjonizmu i futuryzmu, przez skamandrycki witalizm i sensualizm, do poetyki Awangardy. Plonem sportowej praktyki dziennikarskiej R-a oraz jego pasji turystycznych i górskich był wydany w r. 1930 zbiór opowiadań Bal jesienny (W.), którego zasadniczą część stanowiły utwory o tematyce sportowej, pisane prozą, którą Witkacy nazwał, ze względu na zredukowanie w nich składników epickich, «pościgiem za poezją». W tym okresie R. nie zerwał z Tatrami i Zakopanem. W l. 1926–32 prowadził tam, wspólnie z żoną, amatorski teatr regionalny, który wystawił m. in. opracowane i wyreżyserowane przez nich widowisko muzyczno-taneczne Podhale tańczy; było ono później z powodzeniem inscenizowane w warszawskim teatrze «Ateneum» (31 XII 1929), zostało dobrze przyjęte przez krytykę i zainspirowało rozliczne teatralne stylizacje regionalnych wesel. W r. 1930 R., wraz z żoną, organizował na terenie Lipek w Zakopanem dziecięce zawody narciarskie (debiutowali w nich m. in. Helena Marusarzówna w biegach oraz Jan i Stanisław Kulowie w skokach).
W l. 1932–6 R. znów mieszkał w Zakopanem – w wybudowanym wspólnie z żoną domu przy ul. Za Strugiem (willa «Butorów» w Podkowie Leśnej została sprzedana w r. 1935). W lecie 1932 był R. w Szwajcarii; cały pobyt poświęcił turystyce alpejskiej. Prowadzony przez Rytardów amatorski zespół ludowy przekształcił się w r. 1933 w pierwszy na Podhalu zinstytucjonalizowany teatr regionalny – Teatr Ludowy im. Orkana («Orkanowy Teatr Regionalny»), afiliowany przy Oddziale Zakopiańskim Polskiego Tow. Tatrzańskiego i zakopiańskim Związku Artystów Plastyków. W t. r. teatr ten wystawił napisany przez R-a i jego żonę «komediodramat góralski w trzech aktach» – Karczma, w reżyserii R-a. W r. 1934 ukazał się drugi tom nowel R-a – Dalekie spojrzenie (W.). Tytułowy utwór zbioru, to opowiadanie osnute wokół pobytu Józefa Korzeniowskiego (Conrada) w r. 1914 w Zakopanem, pozostałe mieszczą się w kręgu tematyki tatrzańskiej i turystyczno-narciarskiej. W tym okresie R. wspólnie z żoną napisał kilka powieści przygodowych dla młodzieży – w swoim czasie poczytnych – z wątkami sportowymi i turystycznymi oraz folklorystyczno-regionalnymi (autentyczna, nie stylizowana gwara), których akcje zostały umieszczone bądź w Tatrach, bądź w Karpatach Wschodnich: Koleba na Hliniku (W. 1933), Wilczur z Prohyby (W. 1935) i Na białej grani (W. 1936). Później – już sam – ogłosił jeszcze dwa utwory o podobnym charakterze – Dolina wiatrów (Kr. 1937) i Wierchowina (Kr. 1938). Nie zauważona została przez ówczesnych recenzentów, choć przyciągała uwagę późniejszych krytyków, psychologiczna powieść R-a, z wątkami kryptoautobiograficznymi, Tysiąc chwil (W. 1936) – rzecz o rewolucji październikowej i wojnie polsko-sowieckiej 1920 r., widzianej i przeżywanej przez artystę. W r. 1936 rozpadło się małżeństwo Rytardów; po uzyskaniu przez nich urzędowej separacji zakopiański dom Za Strugiem został sprzedany, a R. przeniósł się ponownie do Warszawy, gdzie w l. 1937–8 wznowił współpracę z „Wiadomościami Literackimi”. W l. 1938 i 1939 przebywał na Huculszczyźnie (w Kosowie, Żabiem i Worochcie); zbierał tam materiały dla Tow. Przyjaciół Huculszczyzny. Zetknął się wtedy powtórnie z S. Vincenzem. W związku z tymi podróżami pozostają jego późniejsze przekłady utworów huculskich, m. in. prozy P. Szekieryka (nie publikowane).
W czasie drugiej wojny światowej R. przebywał początkowo w Warszawie; przeżyciom tamtego czasu dał świadectwo w reportażu literackim W oblężonej Warszawie („Głos Robotn.” 1945 nr 134–142). Później jakiś czas mieszkał i pracował jako ogrodnik u Iwaszkiewiczów w Stawisku koło Podkowy Leśnej. Tam R. poznał swą przyszłą drugą żonę, Helenę Zielińską, z którą od września 1941 zamieszkał w Milanówku pod Warszawą, w bardzo trudnych warunkach. Zarobkował w tym czasie jako urzędnik, m. in. w Polskim Komitecie Opiekuńczym; brał też udział w konspiracyjnym życiu kulturalnym stolicy, współpracując z referatem literackim Wydz. Propagandy Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej.
Lata powojenne były dla R-a bardzo trudne. Po przebytym w czasie wojny zapaleniu płuc zachorował na gruźlicę (później rozwinęła się astma i choroba serca); wciąż w tych samych warunkach mieszkaniowych (w Milanówku) nie miał możliwości ani leczenia, ani pracy twórczej. W l. 1945–8 ogłaszał w różnych czasopismach (m. in. „Rzeczpospolita”, „Płomień”, „Płomyk”, „Warszawa”, „Nowiny Liter.”, „Radio i Świat”) wspomnienia, felietony i opowiadania (głównie dla młodzieży) – była to w znacznej części jego twórczość przedwojenna. Współpracował też z działem audycji lokalnych Polskiego Radia w Warszawie. W r. 1946 wydał adaptację sceniczną „Placówki” B. Prusa, pt. Ziemia, a w r. n. Wspomnienia o Karolu Szymanowskim (Kr.) oraz kolejną «tatrzańsko-narciarską» powieść dla młodzieży – W pięknych górach (Kat. 1947). W r. 1948 opublikował «komediodramat w trzech aktach» Zielone Święta (W.), poprzedzony autorskim wstępem, wyjaśniającym sens utworu: krytyka społeczności góralskiej jako obrazu społeczeństwa w ogóle. Autor nie ujawnił jednak, iż utwór ten jest nieco tylko zmodyfikowaną wersją Karczmy, której współautorką była H. Roj-Kozłowska. W l. 1948–56 R. pozostawał bez środków do życia – wydawnictwa odmawiały wznawiania jego przedwojennych książek. R. nie zaakceptował ówczesnego ustroju Polski; nie próbował przystosować się do nowych warunków w twórczości – komunizm przyjmował jako «totalne szaleństwo», które musi przeminąć samo przez się. Stąd jego wyizolowanie się z oficjalnego środowiska literackiego, osamotnienie i – w konsekwencji – pogłębiająca się mizantropia. W tym czasie nieustannie zabiegał w Związku Literatów Polskich (którego był członkiem od czasu jego powstania, a w r. 1945 delegatem oddziału Warszawskiego na I Zjazd), o poparcie starań o mieszkanie oraz o zapomogi i stypendia – z nikłymi tylko rezultatami. Otrzymywał też pomoc materialną od mieszkającej w Anglii siostry Krystyny Brzozowskiej. Na początku l. pięćdziesiątych R. współpracował z Iwaszkiewiczem w przygotowaniu scenicznej wersji I tomu „Emancypantek” B. Prusa, wydanej w r. 1953 pt. Pensja pani Latter (W.) i wystawionej 5 VI 1954 w Teatrze Współczesnym w Warszawie, w reżyserii Erwina Axera (z późniejszej korespondencji pisarzy, ujawniającej konflikt na tle praw autorskich, zdaje się wynikać, iż inicjatywa adaptacji należała do Iwaszkiewicza).
W r. 1956 ukazała się, pisana w l. 1949–50, powieść R-a dla młodzieży Barba (W.), z obszernym posłowiem Jerzego Eugeniusza Płomieńskiego, omawiającym całą twórczość R-a. W wydanej w r. n. księdze zbiorowej „Stanisław Ignacy Witkiewicz. Człowiek i twórca” pomieszczono fragment wspomnień R-a pt. Witkacy, czyli o życiu po drugiej stronie rozpaczy. W r. 1957 R. wyjechał do zamieszkałej w Londynie siostry. Przebywał tam (wraz z matką) dwa miesiące. Miał kilka wieczorów autorskich, w miejscowej prasie polskiej drukowano jego wiersze i fragmenty prozy, nawiązał kontakty z pisarzami emigracyjnymi. W toku były przygotowania do edycji w Londynie jego poezji zebranych oraz tomu wspomnień z l. 1917–39, nie doszło jednak do ich publikacji. Powtórnie był w Londynie w r. 1959. Natomiast w kraju wydano w t. r. retrospektywny wybór jego prozy – Na wielkiej grani. Wniebowstąpienie, z przedmową Stefana Lichańskiego (W.), zawierający m. in. nie opublikowane przedtem w formie książkowej utwory: Szalona ballada, cykl nowel huculskich Echo starowiecza według «wierchowiańskiej opowieści Piotra Szekieryka». W r. 1960 po wieloletnich staraniach R. otrzymał mieszkanie w Warszawie. Tam zmarł 21 IX 1970. Pochowany został w rodzinnym grobowcu Kozłowskich na cmentarzu Powązkowskim.
Oba małżeństwa R-a, z Heleną Rojówną oraz z Heleną Zielińską, pozostały bezdzietne.
R. miał dwoje rodzeństwa: siostrę Krystynę Brzozowską (ur. 1901), krytyka literackiego, autorkę powieści dla młodzieży, która po drugiej wojnie światowej przebywała na emigracji w Londynie i współpracowała m. in. z „Orłem Białym” i „Wiadomościami”, brata Tadeusza Kozłowskiego (ur. 1902), profesora Politechn. Pozn. (1946–58) i Krakowskiej (do r. 1972), a zarazem autora nowel i powieści.
Spuścizna rękopiśmienna R-a znajduje się w B. Jag. (m. in. Izochimeny, Książęta z gór, t. I pamiętnika obejmujący l. 1917 – ok. 1930, a także szkice malarskie i akwarele z r. 1919). Inne, nie opublikowane utwory literackie R-a (m. in. przekład z P. Szekieryka, pamiętnik Z Jarosławem Iwaszkiewiczem na Ukrainie) przechowuje Biblioteka Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w W.
Portret przez S. I. Witkiewicza (pastel) z 1922 lub 1923 r. w posiadaniu brata R-a Tadeusza Kozłowskiego z Kr.; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy) (bibliogr., wykaz kryptonimów); Bibliogr. dramatu pol.; Chudek J., Z materiałów bibliograficznych dotyczących pisarzy zmarłych w r. 1970, „Roczn. Liter.” 1970; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., I–III; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1944/5 i n.; Enc. tatrzańska; Lipoński W., Humanistyczna encyklopedia sportu, W. 1987; Literatura Pol. Enc., II (A. Konkowski); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1977; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1984; – Bobka L., Nieznane pamiętniki Rytarda, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” (Londyn 1986 nr z 26 II); Brzozowska K., Jerzy Mieczysław Rytard – obrońca przegranej sprawy, „Orzeł Biały” (Londyn) 1970 nr z listopada, s. 20–22; Jaworski K. A., Piewca Tatr, „Kamena” 1969 nr 21 (fot.), przedruk w: tenże, Pisma, L. 1973 X 244–8; tenże, W kręgu Kameny, L. 1965; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej, Kr. 1982; Lipoński W., Sport, literatura, sztuka, W. 1974; Literatura polska 1918–1975, t. 1: Literatura polska 1918–1932, W. 1975; Łobodowski J., O Jerzym Rytardzie, „Wiadomości” (Londyn) 1971 nr z 6 VI; Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–45, W. 1987; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 6, II (fot. zbiorowa z ilustr., nr 138); Ochotnicka T., Teatr w Zakopanem w l. 1870–1939, „Roczn. Podhalański” T. 3: 1985 s. 145–85; Paryski W. H., Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki, W. 1951 I 105; Stradecki J., W kręgu Skamandra, W. 1977; Woźniakowski K., Początki działalności Związku Zawodowego Literatów Polskich po wyzwoleniu, w: Prace ofiarowane Henrykowi Markiewiczowi, Kr. 1984; – Dobrowolski S. R., Tamte dni i lata, W. 1981 s. 55 i n., 119 i n.; Iwaszkiewicz J., Marginalia, „Twórczość” 1991 nr 2 s. 42; Jaworski K. A., Pożegnanie, „Kamena” 1970 nr 22; Listy St. Ignacego Witkiewicza do J. E. Płomieńskiego, „Pam. Liter.” 1985 nr 4 s. 198–9, 201–2; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1988 IV cz. 2; Od bliskich i dalekich. Korespondencja do W. Broniewskiego, W. 1981 I–II; Rozmowa „Słowa” z Jerzym Mieczysławem Rytardem, „Słowo Powsz.” 1958 nr 65 (fot.); Rytard J. M., O pewnej wizycie u Karola Szymanowskiego. Fragment z pamiętników, „Kamena” 1962 nr 5 (fot.); Sułkowski T., Niemojewski J., Poezja Rytarda. Powitanie, „Wiadomości” (Londyn) 1959 nr 49; Szymanowski K., Korespondencja, Kr. 1982 I; tenże, Z listów, Oprac. T. Bronowicz-Chylińska, Kr. 1958 (fot.); Wat A., Mój wiek, W. 1990 I–II; Zborowski J., Pisma podhalańskie, Kr. 1972 I, II; – Arch. B. Związku Literatów Pol. w W.: Ankiety personalne oraz zbiór dokumentów dotyczących spraw bytowych: stypendia, zapomogi, sprawy mieszkaniowe, stosunki z wydawcami z l. 1945–70 oraz wycinki prasowe, też z prasy emigracyjnej, odnoszące się do R-a (recenzje, wywiady); B. Jag.: Przyb. 17/86 Wyciąg z księgi urodzonych i ochrzczonych, wydany przez Urząd Parafialny św. Mikołaja, Kr. ul. Kopernika 6, rkp. Przyb. 7/86: Życiorys R-a (dwie nieco różne wersje – własnoręczny brulion rękopiśmienny i mszp. pisany prawdopodobnie przez drugą żonę R-a), rkp. Przyb. 119/86: Notatki osobiste – rodzaj prywatnego dziennika z lat pięćdziesiątych, 8 zeszytów, rkp. Przyb. 4/86 – Przyb. 6/86, Przyb. 121/86 – Przyb. 122/86: Korespondencja, m. in. bruliony listów do rodziny (do siostry Krystyny Brzozowskiej, brata Tadeusza, matki, pierwszej żony Heleny z Rojów, drugiej żony Heleny z Zielińskich), i listy od rodziny, korespondencja z pisarzami i wydawcami w kraju i za granicą, m. in. Iwaszkiewiczem, Grydzewskim, S. Lamem, J. Niemojewskim, Z. Lichniakiem oraz ze Związkiem Literatów Polskich; B. Gł. Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej w L.: Koresp. R-a i dokumenty dotyczące R-a; B. Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W. Dział Rękopisów: Korespondencja, m. in. z Iwaszkiewiczem, K. A. Jaworskim, R. Kołonieckim, S. Sebyłową, S. Węgrzynem; Muz. im. A. i J. Iwaszkiewiczów w Stawisku: Dokumenty dotyczące R-a i jego korespondencja; – Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane od A do Z (mszp. złożony do druku w wydawnictwie „Sport i Turystyka”, 1990); – Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane. Przewodnik historyczny, Wyd. 2. (mszp. w posiadaniu autorów); – Informacje brata R-a Tadeusza Kozłowskiego oraz Macieja Pinkwarta z Zakopanego.
Andrzej Matuszyk