Hylzen Jerzy Mikołaj h. własnego (1692–1775), biskup smoleński, autor pism religijnych. Ur. 6 XII, najstarszy syn Jerzego Konstantego, starosty marienhauskiego, i Anny Schimmelpfenig. Proboszcz katedry inflanckiej w Dyneburgu, 1 X 1738 r. wybrany kanclerzem kapituły wileńskiej. W t. r. za sprawą kanclerza J. S. Załuskiego został rejentem kancelarii wielkiej koronnej. Popierany przez Sapiehów (zwłaszcza Józefa, koadiutora wileńskiego) został 10 VI 1740 r. pisarzem w. lit. Sapiehowie protegowali go do biskupstwa smoleńskiego po zmarłym w r. 1744 B. Gosiewskim. Dwór się nieco opierał, niezadowolony z jego działalności jako pisarza. Józef Sapieha przedkładał, że właśnie trzeba go posłać «pro poenitentia na pustynię diecezji smoleńskiej». Prekonizowany w Rzymie 10 V 1745 r., został wyświęcony w Warszawie 13 II 1746. Wizytując nowo objętą diecezję, czuł się «jakby był w Kanadzie, tak jest oddalony od Polski i Europy». W r. 1749 otrzymał probostwo w Prusiech, potem w Wieliżu. Z myślą o bracie-biskupie Jan Hylzen nabył od Sapiehów (definitywnie w 1749) Oświeję, położoną na terenie diecezji smoleńskiej. H. troszczył się jednak o diecezję głównie poprzez liczne listy pasterskie. Odwiedził Smoleńszczyznę w r. 1755 (w związku z zarazą) i 1761 (w czasie misji dominikańskich), ale przebywał głównie w Warszawie lub w rodzinnej Dagdzie w Inflantach. Wyposażył seminarium inflanckie. Wspólnie z bratem Janem prowadził akcję misyjną, oświatową i charytatywną w inflanckich dobrach Hylzenów. Usiłowania rozszerzenia katolicyzmu w Smoleńszczyźnie nie przyniosły wyników. H. zalecał zresztą przyjmować prawosławnych na katolicyzm dopiero po półrocznej próbie. W r. 1758 zdał zarząd diecezji koadiutorowi Gabrielowi Wodzińskiemu. Dn. 17 VII 1763 r. zrezygnował z biskupstwa na rzecz Wodzińskiego.
Aspiracje polityczne H-a nie powiodły się. W r. 1746, nakłoniony przez Załuskich, bezskutecznie zabiegał o podkanclerstwo koronne po Janie Małachowskim. Trzymał z dworem. W r. 1759 otrzymał Order Orła Białego. Spodziewał się skłonić do przejścia na katolicyzm Henryka Brühla, który uczynił mu w tej sprawie jakieś obietnice. Wstrząśnięty był zerwaniem sejmu 1762 r. «z hałasem» przez jednego posła. Uważał za rzecz «incroyable», «że takie jego rwanie stało się po publikowanych po Polszcze książkach jmć ks. Konarskiego». W porozumieniu z Konarskim zamierzał zorganizować akcję całego episkopatu, który listami pasterskimi potępiłby «szkaradność grzechu» rwania sejmu. Projekt takiego listu przesłał 13 XI 1762 r. do opinii Załuskiego i Konarskiego. Przeciwnik «liberum rumpo», nie był jednak, jak się zdaje, zwolennikiem dalej idących reform. W lipcu 1764 r. Kajetan Sołtyk liczył na jego znajomość z posłem rosyjskim Kayserlingiem, aby przeszkadzać «absolutnym i despotycznym» reformom Czartoryskich.
H. pozostawał w bliskich stosunkach z Załuskimi i był – wg słów Janockiego – «codziennym gościem» w ich bibliotece. Sam również książki gromadził, dublety wymieniał z biblioteką Załuskich i przesyłał jej m. in. dzieła drukowane «w języku łotewskim i estońskim czyli igowińskim». Był autorem, kompilatorem, tłumaczem i wydawcą książek treści religijnej, o różnorodnej tematyce. Pozycje notowane bibliograficznie to: Wojna duchowna Wawrzyńca Scupoli (1741), List pasterski (1746), Opisanie historyczne obyczajów pierwszych chrześcijan według Klaudiusza Fleury (1746), Reguły kazań (1747), Monita Confessarii kard. Roberta Bellarmin (1749 i 1752), Pia ad Sanctissimam Trinitatem Suspiria (ok. 1750), Pisma Bożego… wybrane rozdziały (1755), Głos pasterski (1756). Ponadto dowiadujemy się z listów do Załuskiego, że w r. 1747 miał gotowe dzieło De obligationibus et mente Ecclesiae. Wypada je, być może, utożsamić z «dysertacyją o duchu prawdziwie kapłańskim», nad którą pracował jeszcze w r. 1762. W r. 1761 wydał w Wilnie „katechizm polski en forme du cathechisme raisonné”. W tymże r. 1761 donosił: «począłem już w Wilnie w drukarnii akademickiej kazać imprimari moje od roku zaczęte… nauki pasterskie miesięczne». W r. 1767 «przedrukowywał» nadsyłane przez J. J. Załuskiego (zapewne w rękopisie) „Rozmowy dwóch kawalerów katolika z dysydentem” i „Nowa rozmowa dwóch kawalerów…” Janocki wymienia nie znaną skądinąd pracę: „Consilium de recta beneficiorum Ecclesiae conferendorum ratione”.
Po rezygnacji z biskupstwa ostatnie lata spędził H. na dewocji w Warszawie, gdzie zmarł 24 IV 1775 r. Majątek ruchomy przekazał bratowej Konstancji (wdowie po Janie). Pochowany został w Oświei.
Estreicher, XVIII 325–6 (mylnie przypisany H-owi „Lament umierającego” pióra jego brata Jana); Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Enc. Kośc.; Boniecki; – Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół Zamkowy, Wil. 1908–10 I–II; Manteuffel G., Inflanty Polskie, P. 1879 s. 72–3; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr. i W. 1906; – B. Narod.: Korespondencja Załuskich, l. 1742–73; B. Czart.: rkp. nr 706 (listy do Jacka Ogrodzkiego), nr 3855 i 3857 (listy do Jerzego Mniszcha).
Emanuel Rostworowski