Niemsta Jerzy z Krzcięcic h. Jastrzębiec (zm. 1583), starosta warszawski, łożniczy Stefana Batorego. Pochodził ze średnio zamożnej, osiadłej w ziemi krakowskiej w pow. ksiąskim rodziny, dziedziczącej na Wojciechowicach, Krzcięcicach, której członkowie pisali się Kulami (w w. XVI czasem Niemstami-Kulami) z Wojciechowic i Krzcięcic i Niemstami z Krzcięcic. Był synem Jerzego Niemsty z Krzcięcic (zm. 14 V 1549 i pochowanego w fundowanym przez siebie kościele w Krzcięcicach) i Reginy z Glińskich, 2.v. Filipowskiej (zob.). Dn. 21 VI 1559 zapisał się N. na uniwersytet w Wittenberdze wraz ze Stanisławem Lanckorońskim z Brzezia i Baltazarem Leśniewskim; w ich towarzystwie udał się następnie do Lipska, gdzie studiował w l. 1560–2. Pod koniec 1562 r., tym razem pod opieką Andrzeja Balickiego (ministra Jana i Wacława Ostrorogów, synów Jakuba) przybył do Bazylei i najpewniej znalazł gościnę w domu Jana Oporyna. Tu zbliżył się do zadomowionego już w Bazylei wojewodzica podolskiego Stanisława Starzechowskiego oraz do przybyłych później Wacława i Jana Ostrorogów. Wszyscy oni, podobnie zresztą jak większość przebywających w Bazylei studentów polskich, stali się uczniami, a zarazem gorącymi wielbicielami humanistów i głosicieli wyznaniowej tolerancji – C. S. Curione i S. Castelliona. Po śmierci Castelliona (28 XII 1563) N. był jednym z trzech Polaków, którzy wmurowali w krużganku katedry bazylejskiej pamiątkową tablicę ku czci Castelliona, «zadość czyniąc i pragnieniom swoich rodaków, którzy go słuchali i własnej ku niemu miłości» (tablica istniała jeszcze w XVIII w.). N. i Balicki przebywali jeszcze jakiś czas w Bazylei jako uczniowie profesora Starego Testamentu S. Sultzera. Rychło jednak, zaopatrzeni w listy polecające z 13 V 1564 od Sultzera do profesora B. Aretiusa, udali się na przełomie maja i czerwca do Berna.

Kiedy N. wrócił do kraju, dokładnie nie wiadomo. Począwszy od r. 1566 spotykamy dowody jego pobytu w rodzinnych stronach. Przystąpił do regulowania swoich spraw majątkowych, wówczas też ożenił się z Anną, córką dworzanina królewskiego Piotra Frykacza z Mnikowa, wdową po Andrzeju Dembińskim, burgrabim krakowskim. Aż do r. 1572 nie natrafiamy jednakże na ślady jego działalności publicznej, nie uczestniczył w zjazdach i synodach małopolskiego Kościoła reformacyjnego. W grudniu 1572 był N. na zjeździe rad i rycerstwa krakowskiego i sandomierskiego w Wiślicy i został wybrany na deputata do sądów starościńskich powiatu lelowskiego W r. 1573 uczestniczył w sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach (11 VII), skąd posłował na sejmik generalny małopolski, który odbył się w Nowym Mieście Korczynie 24 VIII. Aktywniejszą działalność rozwinął w okresie bezkrólewia po ucieczce Henryka Walezego. Brał udział w sejmiku proszowskim 13 IV 1575, podpisał jego artykuły uchwalone dla posłów na zjazd do Stężycy i w dwa tygodnie później oblatował je w grodzie krakowskim. Pod Stężycą należał do szlacheckiej opozycji antysenatorskiej i antyhabsburskiej; po decyzji o opuszczeniu Stężycy wybrano go do grona deputatów, którzy mieli pozostać, aby uzgodnić z senatorami termin elekcji i rozpisać przedelekcyjne sejmiki. Na elekcji w jesieni 1575 opowiadał się N. przeciw wyborowi cesarza Maksymiliana II, domagał się wyboru króla «Piasta», a następnie przyłączył się do zwolenników kandydatury Stefana Batorego. Po ogłoszeniu jego wyboru, jako jeden z posłów wybranych 15 XII, wyjechał do Siedmiogrodu, aby zawiadomić Stefana Batorego o wyniku elekcji i zaprosić do Polski. Dało mu to okazję do szybkiego pozyskania względów elekta, u którego mógł się przedstawić jako brat przyrodni dobrze znanego księciu Hieronima Filipowskiego. Do kraju wrócił N. wraz z Batorym i zaraz spod Lwowa wysłany został do zebranych w Warszawie «cesarczyków» z propozycją układów. Przyjęty 14 IV 1576 przez arcbpa Jakuba Uchańskiego odmówił zabrania wręczonej mu odpowiedzi dla Batorego, motywując swoją odmowę niewłaściwą tytulaturą listu (do księcia siedmiogrodzkiego). Dn. 21 IV sprawował przed zebranymi w Krakowie poselstwo od pozostającego pod miastem Batorego, 23 IV towarzyszył elektowi w uroczystym wjeździe do Krakowa, 25 IV składał wobec senatu sprawozdanie ze swojego poselstwa do «cesarczyków». Podczas koronacji niósł przed królem miecz. Przywilej ten – wyjątkowo na tę uroczystość – wyprosił dla N-y Batory u szlachty, mimo iż z urzędu należał się on jedynemu z obecnych na sejmie mieczników – Lasocie Dembowskiemu, miecznikowi łęczyckiemu.

Dn. 8 VII 1576 w Warszawie mianował król N-ę starostą sądowym warszawskim. W akcie nadania został N. określony jako królewski «amicus et familiaris». Jako uposażenie dostał m. in. wsie Jeziora i Okrzeszyno z folwarkami i młynem (należące do ekonomii warszawskiej), prawo pobierania opłat od części targów i jarmarków, dochód z dwóch młynów wodnych na Wiśle («Skorka» i «Wojciech»). W wojnie z Gdańskiem nie brał N. udziału. Uczestniczył natomiast w kampaniach inflanckich 1579–81 r. w pułku dworzan królewskich. Począwszy od r. 1581 był łożniczym królewskim. Przywilejem wydanym w Rydze 10 IV 1582 (i ponownie w Grodnie 11 VI t.r.), pragnąc wynagrodzić szczególne usługi N-y, nadał mu król w dzierżawę na osiem lat za rocznym czynszem 1000 złp. wybieranie «potysięcznego a sali Russico». Dobra Niemsty leżały w woj. krakowskim i sandomierskim: miał Polankę oraz część we wsiach Krzcięcice, Słaboszowice, Wojciechowice i Deszno (wspólnie z Kulami, intromisje do części dla N-y w l. 1570, 1574) w pow. ksiąskim, Szczytniki, Piotrowice i Budziejowice w pow. proszowskim oraz Kobylniki, Krępice, Szczęścielów i Czyślice w pow. wiślickim. Te ostatnie sprzedał w r. 1575 Zofii Ocieskiej, wdowie po kanclerzu, w r. 1578 kupił od woj. krakowskiego Piotra Zborowskiego dobra rodzinne żony: Mników i Mnikówek leżące w pow. proszowskim.

Związki N-y z ruchem różnowierczym pozostały luźne; być może pod wpływem tolerancyjnych zasad wyniesionych z Bazylei nie chciał wiązać się z żadnym ze skonfesjonalizowanych Kościołów. Nie on, lecz jego krewniacy Kulowie patronowali istniejącemu w Krzcięcicach zborowi kalwińskiemu. Cieszył się jednak poważaniem w środowisku różnowierczym, przyjaźnił z poetą Janem Smolikiem, liczył się z jego opinią senior braci czeskich Szymon Teofil Turnowski. Należał też do inicjatorów budowy w Warszawie zboru ewangelickiego, przeznaczonego na miejsce zebrań religijnych przybywającej na sejmy szlachty. Wyznaczył na ten cel plac, w r. 1581 polecił rozpocząć budowę ściągając tym protesty Anny Jagiellonki (ekonomia warszawska została jej dana jako dobra oprawne), a gdy opuścił Warszawę – udając się na wyprawę pskowską – zaczęta budowa została zniszczona przez podburzony tłum. Nuncjusz A. Bolognetti domagał się od króla usunięcia ze starostwa N-y, którego – zapewne z racji względów, jakimi cieszył się ten u króla – uważał za Węgra. Z ulgą więc wielką przyjął wiadomość o śmierci N-y i natychmiast zawiadomił o niej króla, podkreślając, iż nadarza się okazja, aby to starostwo oddać nareszcie w ręce katolika. N. zmarł w Krakowie w r. 1583, tuż przed 1 II, na zapalenie płuc, po pięciotygodniowej chorobie. W ostatnim już tygodniu leczył go, na prośbę Hieronima Filipowskiego, przybyły właśnie do Krakowa – otoczony sławą znakomitego medyka – Simon Simonius.

Z małżeństwa z Anną Frykaczówną (która zmarła przed 21 I 1583) pozostawił N. dziewięcioro dzieci: Jana (później dworzanina Zygmunta III Wazy), Jerzego (działacza sejmikowego woj. krakowskiego), Mikołaja, Krzysztofa, Samuela, Hieronima, Jadwigę, Annę i Zofię (w r. 1595 żona Benedykta Buchowieckiego). Ponieważ najstarszy syn Jan dochodził dopiero wieku sprawnego (wg orzeczenia z 9 IX 1583 miał lat nie więcej niż 17), król wyznaczył dzieciom N-y opiekunów w osobach woj. sandomierskiego Stanisława Szafrańca i Hieronima Filipowskiego, a 24 VII 1583 zapisał im pensję na żupach krakowskich (po 200 złp. rocznie każdemu z dzieci) na przeciąg lat 20.

Estreicher; Boniecki (Frykaczowie); Niesiecki; Uruski; – Brückner A., Polskie indeksy książek zakazanych, „Pam. Liter.” R. 2: 1903 s. 62; Katalog zabytków sztuki w Pol. t. 3 z. 3 s. 15–16; Kot S., Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1:1921; Schramm G., Problem reformacji w Warszawie w XVI wieku, „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 s. 566–7; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kr. 1959; Wejnert A., Starożytności Warszawy, W. 1856 IV 441–4; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Bielski, Kronika, s. 1454; Der Briefwechsel der Schweizer; Elementa ad Fontium Editiones, XI; Mon. Pol. Vat., V–VI; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Kr. 1894; Simonius S., Historia aegritudinis ac mortis… domini a Niemsta…, Kr. 1583; Smolik J., Wiersze różne, W. 1935, Bibl. Zapomnianych Poetów i Prozaików Pol. S. II z. 2; Źródła Dziej., IV, IX, X, XIV; – AGAD: Metryka Kor. t. 114 k. 135v.–136, t. 129 k. 350, t. 138 k. 272–272v., t. 139 k. 395v.–396, Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac. t. 97 s. 193, t. 104 s. 726, t. 112 s. 52–56, t. 115 s. 1187–1188, 1192, 1199, t. 118, s. 1206–1217, 1526–1529, 1555–1556, Rel. Castr. Crac. t. 2 s. 319–320, (cz. 2) s. 535–547, t. 5 s. 2004–2005, t. 6 s. 1184 t. 9 s. 105–106, 288, 1453–1459, t. 12 s. 31–32, Terr. Crac. t. 43 s. 312, 523–526, 591–595, t. 44 s. 692–693, 843–847, 1166, t. 77 s. 1013.

Halina Kowalska