Radziwiłł Jerzy h. Trąby (1578–1613), kasztelan trocki. Ur. 14 XII, był synem woj. nowogródzkiego Mikołaja (zob.) i Heleny (wg herbarzy i genealogii Zofii Heleny) Hlebowiczówny z linii na Połonce.
Osierocony w dzieciństwie przez rodziców pozostawał R. pod opieką stryja Krzysztofa zwanego Piorunem (zob.). Chociaż nie miał lat sprawnych ojciec cedował mu w r. 1589 star. grodzkie mozyrskie, co potwierdził król odpowiednim przywilejem, pomimo sprzeciwu zgromadzonych na sejmie posłów. Do czasu osiągnięcia przezeń dojrzałości władzę sądową w Mozyrzu wykonywał z tytułem «sprawcy» star. rzeczycki Jarosz (Hieronim) Żyżemski. W r. 1590 dzięki staraniom stryja Zygmunt III nadał R-owi ponadto dzierżawę Oniszki. Początkowe wykształcenie zdobywał R. pod kierunkiem preceptora Daniela Chojnowskiego, wspólnie ze swym rówieśnikiem bratem stryjecznym Januszem (zob.). Razem z nim wyjechał także na studia zagraniczne. Przygotowania do tej podróży trwały od początku 1595 r., więc zapewne jeszcze w t.r., zwiedziwszy po drodze Lipsk i Jenę, młodzi Radziwiłłowie dotarli do Strasburga. W tamtejszej akademii słuchali wykładów z etyki, polityki i historii, a ponadto doskonalili znajomość języka niemieckiego. Podczas studiów w Strasburgu do orszaku Radziwiłłów dołączył Daniel Naborowski, który uczył ich języka francuskiego. W kwietniu i w maju 1596 w trakcie wycieczki po Nadrenii i Palatynacie zwiedzili oni Heidelberg, Frankfurt, Moguncję, Koblencję, Kolonię, Wormację, Spirę oraz uzdrowisko Baden. Następnie w październiku t.r. obaj wpisali się do metryki uniwersyteckiej w Bazylei, gdzie kontynuowali studia z zakresu historii, polityki i teologii oraz naukę języków obcych. Uczęszczali także na wykłady anatomii połączone z sekcjami zwłok, prowadzone przez profesora medycyny K. Bauhinusa, który dedykował im swoje dzieło pt. „Anatomes…” (Bazylea 1597). Na krótko przed podróżą powrotną na Litwę w styczniu 1597 odwiedził R. w Genewie najsławniejszego ówczesnego teologa kalwińskiego T. Bezę. Następnie rozstał się z bratem stryjecznym i przez południowe Niemcy oraz Czechy powrócił w ojczyste strony. Szybszy powrót z podróży zagranicznej wiązał się z pełnoletnością R-a. Dn. 11 VI 1597 skwitował on w Wilnie stryja z dotychczasowej opieki i przejął z jego rąk dobra dziedziczne. Wkrótce po powrocie objął również urząd star. sądowego mozyrskiego.
Pozycja i wpływy stryja ułatwiły R-owi pierwsze kroki w działalności publicznej. W r. 1599 został wybrany na deputata trybunalskiego i pełnił funkcję marszałka Trybunału Lit. Jednocześnie w maju t.r. uczestniczył w zjeździe protestantów i prawosławnych odbywającym się w Wilnie, w wyniku którego doszło do zawarcia unii między tymi odłamami chrześcijaństwa. Wyznaczono go wówczas w skład licznego grona prowizorów generalnych, których zadaniem było organizowanie obrony interesów połączonych wyznań przed rosnącymi wpływami Kościoła katolickiego. W trakcie zjazdu był obok swego szwagra, marszałka w. lit. Krzysztofa Dorohostajskiego, «moderatorem» strony kalwińskiej w dyspucie teologicznej „O jednej widomej głowie Kościoła Bożego” między jezuitą Marcinem Śmigleckim a ministrem Danielem Mikołajewskim. W działalności publicznej R. zajmował stanowisko zgodne przede wszystkim z linią reprezentowaną przez głowę rodziny woj. wileńskiego Krzysztofa «Pioruna». Pełniona przezeń funkcja marszałka trybunalskiego w r. 1599 przypadła na okres zatargu stryja z Chodkiewiczami, którzy sprawując opiekę nad dziedziczką ogromnej fortuny, księżniczką Zofią Olelkowiczówną, nie chcieli dopuścić do jej małżeństwa z synem «Pioruna» Januszem. Wyrok ferowany w tej sprawie przez Trybunał z R-em na czele był oczywiście korzystny dla stryjecznego brata. Zatarg o posażną pannę w początkach 1600 r. przerodził się nieomalże w wojnę domową na terenie Wielkiego Księstwa, gdyż obie strony czyniły przygotowania do orężnego rozstrzygnięcia konfliktu. Na mające się odbyć w początku lutego t.r. wesele R. przyprowadził pod rozkazy stryja do Wilna ok. 300 żołnierzy, w tym chorągwie husarską i kozacką oraz oddział hajduków.
R. uczestniczył prawdopodobnie w sejmie 1600 r. jako poseł pow. lidzkiego. Dn. 22 III t.r. otrzymał nominację na kaszt. trockiego. W końcu t.r. uczestniczył w sejmiku przedsejmowym w Trokach. Wybierał się również na sejm obradujący na początku r. 1601 w Warszawie; przybył nań prawdopodobnie w trakcie obrad. Do stryja «Pioruna» rozpoczynającego wiosną t.r. kampanię wojenną w Inflantach przeciw Szwedom wysłał rotę pieszą (100 żołnierzy) zaciągniętą na własny koszt. Sam R. nie brał udziału w wojnie; w lipcu i sierpniu rezydował w Wilnie przy królu. W początkach lutego 1602 przybył do Grodna na sejmik deputacki. Okres wzmożonej aktywności politycznej R-a przypadł na l. 1605–7. W kadencji wileńskiej Trybunału Lit. 1605 r. po raz drugi przewodniczył jego posiedzeniom. W początkach maja t.r. uczestniczył ponadto w konwokacji stanów W. Ks. Lit. odbywającej się w Wilnie. Solidaryzując się z braćmi stryjecznymi, podczaszym lit. Januszem oraz Krzysztofem, podzielał ich niezadowolenie wobec polityki Zygmunta III Wazy, pomijającego Radziwiłłów birżańskich w rozdawnictwie dóbr i urzędów. Pozytywnie zareagował więc w r. 1606 na apel opozycji antykrólewskiej wzywający do uczestnictwa w rokoszu. W ostatniej dekadzie maja t.r. brał udział w sejmiku relacyjnym w Wilnie, na którym część szlachty postanowiła wysłać posłów pod Lublin w celu lepszego zorientowania się w zamierzeniach opozycji w Koronie. Wśród rokoszan R. pojawił się dopiero w końcu sierpnia 1606. Do ich obozu przyprowadził wystawione przez siebie chorągwie husarską i kozacką oraz rotę pieszą. Był wówczas jednym z pięciu senatorów uczestniczących w rokoszu. Dn. 30 VIII t.r. w kole pod Pokrzywnicą wygłosił ostrożne w tonie wotum, w którym pominął milczeniem sprawę zasadniczą, a mianowicie nie ustosunkował się do konkluzji o rokoszu. Pomimo zaangażowania po stronie opozycji wyraził żal, «że się przyszło ad extremos modos uciec». Doradzał także zwłokę w sprawie konkluzji do czasu powrotu wysłanników z deklaracją królewską. Wkrótce potem na mocy artykułów, uchwalonych przez rokoszan pod Sandomierzem, wyznaczono go na funkcję senatora-rezydenta przy królu.
Na rokosz wybierał się R. również w r. 1607. W początkach czerwca t.r. wyprawił nawet przodem swe chorągwie, które przybyły do obozu pod Warszawą. Sam jednak nie zdążył przyłączyć się do szlachty rokoszowej przed klęską pod Guzowem. Mimo iż nie podpisał aktu wypowiedzenia posłuszeństwa Zygmuntowi III, był traktowany przez stronnictwo dworskie na równi z czołowymi opozycjonistami. Pozbawiony łaski królewskiej odsunął się w l.n. od udziału w życiu politycznym. Skłaniało go do tego ponadto słabe zdrowie. Często już wówczas niedomagał. Wprawdzie na sejmie 1609 r. wyznaczono go w skład komisji do poprawy III Statutu lit., lecz brak potwierdzenia, aby uczestniczył w jego obradach. Dn. 15 VIII 1611 brał natomiast udział w sejmiku przedsejmowym w Lidzie. Latem t.r., gdy Zygmunt III w drodze powrotnej spod Smoleńska zatrzymał się w Wilnie, R. zabiegał o wyjednanie mu audiencji, na której chciał przeprosić króla. Zdaje się jednak, że do przeprosin nie doszło, ponieważ nawet wpływowy krewny z linii nieświeskiej, ówczesny woj. wileński Mikołaj Krzysztof «Sierotka» odmówił swego wstawiennictwa.
R. posiadał następujące dobra: księstwo Dubinki i dwór Szeszkinie (woj. wileńskie), Bielicę, Dokudów z Sielcem, Lipiczno z miasteczkiem Orłowem i Żyrmuny (pow. lidzki), Żuprany, Hnieździłowicze i Wolborowicze (pow. oszmiański), Sereje i Święte Jezioro (woj. trockie), Indurę z jurydyką w Grodnie (pow. grodzieński), Ostrów, Bobrek, Łunin, Pohost i Chocienicze (woj. nowogródzkie) oraz kamienicę w Wilnie. Dn. 16 I 1604 wziął w zastaw dzierżawę uszpolską (pow. wiłkomierski) za 10 tys. kóp groszy lit. od swej siostry Katarzyny, wdowy po kaszt. żmudzkim Mikołaju Naruszewiczu (zob.). Do końca życia pozostawał R. gorliwym wyznawcą kalwinizmu. Prócz wystąpień na arenie publicznej w obronie swej konfesji i swoich współwyznawców dbał o stan zborów w swoich posiadłościach. M. in. uposażył ministrów w Lipicznie i Serejach. Podobno fundował w r. 1598 zbór w dobrach świętojezierskich. Teolog kalwiński Krzysztof Kraiński dedykował mu swą „Postyllę kościoła powszechnego apostolskiego …” (Łaszczów 1611). Wyczerpany przez choroby R. zmarł 13 II 1613 w swoim dworze w Żyrmunach. Pochowano go w czerwcu t.r. w zborze kalwińskim w Dokudowie.
R. był żonaty od 24 X 1601 z Zofią Zborowską (zm. po 1618 jako żona 2. v. Abrahama Sieniuty), córką Jana, kaszt. gnieźnieńskiego. Urodziło się im kilkoro dzieci, lecz wszystkie poumierały w wieku niemowlęcym. Swej żonie zapisał R. testamentem dożywocie na części majątków, a całość dziedzictwa przekazał stryjecznym braciom Januszowi i Krzysztofowi.
Portret R-a z początku XVII w. w zbiorach malarstwa na Wawelu (reprod. w: Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe, Kr. 1948 tabl. 48); Sztych Hirsza Leybowicza w zbiorach ikonograficznych w B. Narod. oraz w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 37; – Estreicher; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 81 (drzeworyt M. Starkmana); Dworzaczek; Niesiecki; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Tomasza Święckiego historyczne pamiątki, W. 1859 II; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wr. 1973; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840 I 327, 410; Lappo I. I., Litovskij Statut 1588 g., Kaunas 1934–6 I; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1841 I 123, 132 137; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce, Wr. 1960; Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy, W. 1905 s. 84, 97, 99, 133; Skolimowska M., Daniel Naborowski, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1936; Strzelecki A., Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, tamże; Wisner H., Litwa wobec rokoszu, „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 z. 2 s. 285, 296–7; tenże, Najjaśniejsza Rzeczpospolita, W. 1978; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XX, XXX; Akty Zap. Ross., IV 179; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VIII; Hejdensztejn R., Dzieje Polski..., Pet. 1857 II 439; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vilnae 1653 s. 68; Die Matrikel der Universität Basel, Wyd. H. G. Wachernagel, Basel 1956 II; Monumenta reformationis Poloniae et Lithuanicae, Wil. 1911 S. 1 z. 1; Opis dokumentov Vilenskogo Centralnogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1908 VI; Opisanije Kievosofijskogo sobora i kievskoj erarchii, Kiev 1825, Prib. s. 76, 78; Orationes tres in obitum trium Illustris. Ducum Radivilorum, Brunsbergae 1603; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. A. Rembowski, W. 1893; Rostowski S., Lituanicarum Societatis Jesu historiarum, Vilnae 1768 s. 203; Sądowy process, czyli sposób prawowania się w Trybunale, Supraśl 1786; Script. Rer. Pol., VIII (Arch. Radziwiłłów); Siestrzencewicz P., Laudatio funebris Illustrissimi … D. Georgii Radivili, Lubcz [b. r.]; Śmiglecki M., Disputacya wileńska, … O iednej widomej głowie Kościoła Bożego, Kr. 1599; Vol. leg., II 473; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Wolan A., Nuptiae Radiviliae hoc est ad Illustrissimum Principem ac Dominum D. Georgium Radivilum, [b. m. i r.]; Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy, Wyd. M. Krupowicz, Wil. 1858 s. 55; Zenowicz K., Tragedia albo początek upadku znacznego w X. Litewskim, Wyd. J. I. Kraszewski, „Atheneum” R. 3 1845 s. 10; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. I (dok. perg.) nr 8067, Dz. II teka 4 nr 406, ks. 63 s. 41n, Dz. IV koperta 213, 214, 215, 293, 509, 510, 734, Dz. V nr 2105, Dz. VIII nr 493, 720, Dz. XI nr 22, 24, 32, Dz. XVII nr 161 s. 184, Sumariusz Metryki Lit., t. VI k. 230, 262v., Arch. Potockich z Radzynia rkp. 57 s. 790; B. Czart.: rkp. 1352 s. 261 (Herbarz litewski W. Kojałowicza z r. 1658), rkp. 1623 s. 531–535; B. Jag.: rkp. 166 k. 61–61v.; B. Raczyńskich: rkp. 71, 78.
Henryk Lulewicz