Radziwiłł Jerzy h. Trąby (ok. 1480–1541), kasztelan wileński, hetman w. lit. Był najmłodszym synem Mikołaja Radziwiłła (zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Moniwidów, bratem woj. wileńskiego i kanclerza lit. Mikołaja (zob.), kaszt. trockiego Jana (zob.), Wojciecha (zob.) i księżnej mazowieckiej Anny (zob.).
W styczniu 1507 R. przybył na koronację Zygmunta I do Krakowa z «pocztem okazałym» (M. Stryjkowski) i t.r. został namiestnikiem wielońskim i mejszagolskim, w r. 1508 był namiestnikiem wielońskim, mereckim i (w l. 1510–12?) uciańskim; ostatnimi dwoma starostwami (namiestnictwami) miał zarządzać do r. 1514, choć w l. 1511–14 występował jako namiestnik mozyrski i merecki (Mozyrz podlegał mu w l. 1510–14), a wyjątkowo tylko jako uciański (1511). Pierwsze dygnitarstwo, podczaszostwo lit., otrzymał przed kwietniem 1510 i miał je do r. 1516, a może nawet do 1522. W l. 1511–14 pełnił R. urząd woj. kijowskiego; został wojewodą przed 15 III 1511, a ustąpił przed 26 V 1514, kiedy to woj. kijowskim był już Andrzej Niemirowicz. Od r. 1514 był R. starostą (namiestnikiem) grodzieńskim.
Początki kariery wojskowej R-a nie są znane. Być może, sięgają one wojny moskiewskiej 1508 r. W r. 1511 na polecenie króla R. wyprawił się do Kijowa, gdzie wraz z kilkoma innymi panami rady lit. miał doprowadzić do zawarcia przymierza z Tatarami. Zamiast tego doszło do walki z najazdem tatarskim, m. in. na uroczysku Rutka (Rutki) 20 mil od Kijowa. W tej zwycięskiej bitwie wziął udział zapewne i R. W r. 1512 uczestniczył on w zwycięskiej bitwie z Tatarami pod Wiśniowcem (28 IV, zwana też bitwą pod Łopuszną). Dwa lata później w bitwie z Moskwą pod Orszą (8 IX 1514) dowodził lekkozbrojnymi lit., przyczyniając się walnie do zwycięstwa. W l. n. walczył także z Moskwą; w r. 1517 uczestniczył w wyprawie hetmana w. lit. Konstantego Ostrogskiego do ziemi pskowskiej, w r. 1518 rozbił jeden z oddziałów moskiewskich pod wodzą kniaziów Rostowskiego i Oboleńskiego, atakujących w rejonie Połocka, w r. 1519 «stawił opór Moskwie» pod Krewem, podczas najazdu w. ks. moskiewskiego Wasyla III. Do większych starć wówczas nie doszło, choć R-owi «zniesiono obóz» (T. Narbutt). W życiu politycznym Litwy nie był w tych latach zbyt aktywny. Na sejmie wileńskim 1516 r. wyznaczono go na komisarza do ustalenia granicy polsko-litewskiej od Tykocina do Ratna, a w r. 1522 – do wytyczenia granicy między Litwą a Mazowszem. Przed sejmem 1520 r. był posłem panów rady lit. do króla, m. in. ze skargą na niekarność pospolitego ruszenia na Litwie. W l. 1519–21 jako jedyny z Litwinów od początku uczestniczył w wojnie pruskiej na czele własnego pocztu. Za udział w wojnie z Krzyżakami Zygmunt I «hojnie go wynagrodził» (O. Halecki), choć zbyt optymistycznie brzmią opinie o znacznej roli R-a i Litwinów w tej wojnie (M. Stryjkowski). Między 20 a 25 VI 1521 R. został pierwszym na Litwie hetmanem dwornym (polnym); nie był to jednak urząd stały. W 1 poł. 1522 r. otrzymał R. dzięki protekcji Bony kaszt. trocką (po przesunięcia hetmana Ostrogskiego na woj. trockie 25 III 1522). Nominacja ta wiązała się z zabiegami królowej o pozyskanie panów lit. dla projektu wyniesienia Zygmunta Augusta na tron wielkoksiążęcy. Dn. 4 XII t.r. R. uczestniczył w akcie złożenia przez panów rady lit. przysięgi na wierność Zygmuntowi Augustowi, którego uznano za w. ks. lit. w razie śmierci ojca. Już jednak w r. 1523 związał się R. z hetmanem Ostrogskim, przywódcą opozycyjnego wobec tej polityki stronnictwa. Związek z Ostrogskim umocnić miała zawarta t.r. umowa o małżeństwo jego syna Ilii z najstarszą córką R-a – Anną. Nie jest jednakże pewne, czy R. stanął przeciw przywódcy separatystów kanclerzowi lit. Olbrachtowi Gasztołdowi ze względów politycznych, czy też raczej krok ten był podyktowany solidarnością rodową. Zbiegł się on bowiem z podjęciem przez Gasztołda pretensji majątkowych wobec bratowej R-a, wdowy po Mikołaju, Elżbiecie z Sakowiczów, i jej synów, którzy szukali pomocy u Ostrogskiego i popierającego go Jerzego Olelkowicza, księcia słuckiego. Potwierdzeniem tego przypuszczenia może być okoliczność, iż to właśnie R., obok Jana z Książąt Lit., był w r. 1526 pełnomocnikiem rady lit. i przedstawił Zygmuntowi I w Warszawie (sierpień–wrzesień) prośbę o jego rychły przyjazd na Litwę oraz wyniesienie jej do rangi królestwa i oddanie pod władzę (wraz z Mazowszem) Zygmunta Augusta. Trudno jednakże stwierdzić z całą pewnością, że starania te były wynikiem zabiegów Bony, prowadzonych wśród panów lit. przez Wawrzyńca Międzyleskiego, a nie jedynie wyrazem dążeń do wzmocnienia pozycji Litwy wobec Moskwy. Z projektem tym wystąpiono bowiem, gdy rozeszły się pogłoski, iż papież zamierza nadać w. ks. moskiewskiemu tytuł króla wszech Rusi w zamian za przystąpienie do Kościoła katolickiego. W końcu t.r. uczestniczył R. w odparciu najazdu tatarskiego zakończonym 27 I 1527 pogromem Tatarów w bitwie pod Olszanicą (za Kijowem) pod wodzą Ostrogskiego.
Między kwietniem 1527 a lutym 1528 R. dostał kaszt. wileńską, a niebawem został nadto mianowany marszałkiem nadwornym (między lutym a lipcem 1528). Doszło też wówczas do ugody między Radziwiłłami a Gasztołdem (potwierdzonej przez króla 30 VI 1528), a to głównie z obawy przed rewindykacyjną działalnością Bony w dobrach domeny hospodarskiej na Litwie. Wprawdzie R. nie przyłączył się wówczas otwarcie do zawiązującego się na Litwie stronnictwa królowej, lecz od tej pory coraz usilniej zabiegał o jej względy, m. in. w związku ze staraniami o uzyskanie opieki nad majątkiem i dziećmi po bracie Janie, o co toczył proces z bratową, która nie chciała zrzec się praw opiekuńczych i zarządu nad majątkiem mimo zawarcia małżeństwa ze Stanisławem Kieżgajłą (opiekę tę uzyskał R. na mocy wyroku królewskiego w r. 1530). Pośrednikiem był w tych staraniach podkanclerzy Piotr Tomicki. U niego także interweniował R. wstawiając się za synami brata Mikołaja, którym Bona wytoczyła proces o dobra star. bielskiego przyłączone ongiś przez ojca do włości goniądzko-rajgrodzkiej. Dn. 18 X 1529 wziął R. udział w podjętym z inspiracji Bony akcie wyniesienia Zygmunta Augusta na lit. tron wielkoksiążęcy. Po wyjeździe Zygmunta 1 do Korony w r. 1530 faktyczną władzę na Litwie objął teraz triumwirat w osobach Gasztołda, R-a i jego bratanka Jana, przyszłego star. żmudzkiego (zob.). Dn. 20 III 1531 (po śmierci Ostrogskiego) otrzymał R. przywilej na «hetmaństwo najwyższe» (sprawował je do śmierci). «Całą władzę trzech uchwyciło w swe ręce – pisał Jan Chojeński do P. Tomickiego w r. 1533 – oni i ci, co są im najzupełniej ulegli, wywierają okrutną tyranię na innych, krzyk i jęki wznoszą się aż pod niebiosa, żadnej jednak nie wymierza się sprawiedliwości». Podobnie jak Gasztołd utrzymywał R. wówczas bliskie kontakty z kanclerzem Krzysztofem Szydłowieckim. Połączyła go także «ściślejsza przyjaźń» z księciem pruskim Albrechtem. Stosunki z tym ostatnim, nawiązane około r. 1531 były szczególnie żywe w l. 1533–4 w związku z planowanym małżeństwem siostrzenicy R-a Anny, córki ks. Konrada III mazowieckiego (zob. Odrowążowa Anna), z Henrykiem, synem Karola I księcia ziębickiego. Do mariażu tego nie doszło, lecz wymiana listów i usług trwała niemal do końca życia R-a, aczkolwiek zawiódł on chyba Albrechta brakiem zainteresowania dla podjęcia regulacji granic między W. Ks. Lit. a Prusami Książęcymi.
Poprzez udzielane królowi pożyczki R. wszedł w posiadanie zastawne dużych dóbr hospodarskich. Poza mniejszymi oraz leżącą w woj. wileńskim Mejszagołą (zastawioną mu w r. 1518 za 600 kóp gr lit. i 300 zł węgierskich) były to włości leżące na Grodzieńszczyźnie: w l. 1516–21 objął R. prawie całą włość żorosławską (Żorosławka i Skidel), w r. 1518 – za dwie kolejne pożyczki (około 3 000 kóp gr lit.) przeszły w jego ręce dobra star. grodzieńskiego. Włości te R. energicznie zagospodarowywał (w r. 1524 wystarał się o przywilej królewski na targi i karczmy w dworze żorosławskim), a także zaokrąglał wykupując leżące w sąsiedztwie dóbr zastawnych włości z rąk bojarów. W ten sposób nabył R. Tobołę i Kotrę (w r. 1523 dostał dla Kotry przywilej targowy), graniczącą z włością żorosławską. Od r. 1528 był R. nadto namiestnikiem bielickim i lidzkim. Połączenie dóbr hospodarskich i własnych ułatwiało R-owi zawłaszczanie gruntów hospodarskich i dziedzicznych dóbr bojarskich. Nadużycia te zaczęły wychodzić na jaw dopiero wówczas, gdy Bona zajęła się porządkowaniem gospodarki w domenie lit. W r. 1528, po wykupieniu od R-a włości żorosławskiej przez skarb królewski ich posiadaczką stała się właśnie królowa. Wkrótce, bo już od r. 1531, doszło do ostrych sporów granicznych między R-em a Boną, której urzędnicy podjęli działania rewindykacyjne w stosunku do gruntów żorosławskich, dołączonych do włości kotrzańskiej. R. posunął się do gwałtu na urzędnikach królowej (pobicie ich) i podrobienia dokumentów w celu zagrabienia dóbr hospodarskich. Kres tym działaniom położył pobyt Bony na Litwie w l. 1533–6. Proces sądowy zakończył się w r. 1533 ukaraniem sług radziwiłłowskich i wykupieniem przez królową zastawionych dóbr hospodarskich, a przede wszystkim star. grodzieńskiego (22 XII). Podczas rewizji praw bojarów mejszagolskich w t.r. okazało się, że R. zabrał czeladź z dworu mejszagolskiego do swego dworu w Rekanciszkach i wybudował na ziemi hospodarskiej dwór Antorki (później Inturki). Po udowodnieniu tego faktu R. został zmuszony do oddania tego dworu Bonie. Skargi na R-a składano jednak jeszcze w l. 1534 i 1537 (wyciągnięto wówczas starą sprawę zagarnięcia przez R-a, jeszcze jako star. grodzieńskiego, dóbr bojarskich należących do dworu w Mereczu).
W l. 1534–6 był R. wodzem naczelnym w toczonej wojnie z Moskwą. Zarządzone przezeń w sierpniu 1534 działania przeciw Smoleńskowi i na Siewierszczyźnie, a prowadzone siłami służby ziemskiej (lit. pospolitego ruszenia), nie przyniosły trwałych sukcesów i ograniczyły się jedynie do wyniszczenia tych ziem. Stało się tak głównie na skutek niesubordynacji służby ziemskiej. Stąd myśl posłużenia się w następnej kampanii (po odwetowej wyprawie moskiewskiej 1535) wojskiem zaciężnym, a także wsparcia jej posiłkami z Korony pod wodzą Jana Tarnowskiego. Zapewne ze względu na pewną nieudolność R-a (był już schorowany i zaawansowany wiekiem) król chciał powierzyć Tarnowskiemu naczelne dowództwo kampanii, lecz ten odmówił, powołując się na niesnaski w łonie rady lit. Jak wynika z ustaleń Włodzimierza Dworzaczka, Tarnowski był jednak autorem przygotowanych wówczas artykułów wojskowych przeznaczonych dla R-a, który zachował naczelne dowództwo całej kampanii. Podczas gdy Tarnowski już 8 V 1536 stanął w Wilnie i oczekiwał na zebranie się Litwy pod Druckiem, gdzie wyznaczono im koncentrację na 23 V, R. zwlekał z wymarszem, tak iż do połączenia wojsk doszło w Rzeczycy nad Dnieprem dopiero w końcu czerwca lub z początkiem lipca. Wówczas główny korpus wojsk polsko-lit. pod dowództwem R-a, wspieranego niewątpliwie radą Tarnowskiego, wkroczył na Siewierszczyznę i przystąpił do oblegania tamtejszych zamków. Łatwo (2 dni oblężenia) zdobyto Homel (16 VII), następnie po dwumiesięcznym oblężeniu Starodub (29 VIII). Poczep i Radohoszcz poddały się bez walki i zajęto prawie całą Siewierszczyznę. Mimo nalegań R-a, aby natychmiast przystąpić do odbudowy i obsadzania zamków załogami lit., nie doszło do tego z powodu braku pieniędzy. Najpierw wycofali się nie opłaceni zaciężni z Korony, a w ślad za nimi wojska lit. i R. został zmuszony do całkowitego rozpuszczenia wojska. Na polecenie króla zapoczątkował wówczas rozmowy pokojowe z Moskwą i prowadził je do r. 1536 (rozejm w r. 1537). Ze zdobyczy kampanii z r. 1535 w rękach lit. pozostał tylko Homel.
Interwencja Bony w r. 1533 wpłynęła na zacieśnienie współdziałania R-a z Gasztołdem. Stosownie do zawartej między nimi w r. 1536 umowy doszło w r. 1537 do ślubu młodszej córki R-a Barbary z synem Gasztołda Stanisławem. Nastąpiły natomiast komplikacje w związku z projektowanym związkiem starszej córki Anny z Ostrogskim, który wystąpił o rozwiązanie umowy. Rzecz całą rozstrzygnął w r. 1537 wyrok królewski zwalniający Ilię Ostrogskiego od umowy ślubnej. W r. 1538 król zwołał pospolite ruszenie Litwy oraz Wołynia do Nowogródka pod rozkazy R-a. Podczas tego zjazdu należał R. do grona panów lit., którzy z inspiracji Gasztołda próbowali oskarżyć Bonę o naruszenie praw i przywilejów W. Ks. Lit. Król odrzucił jednak skierowany doń w tej sprawie memoriał.
Po ojcu odziedziczył R. dobra leżące głównie w północnej części woj. wileńskiego (na tzw. Litwie Zawilejskiej), których głównymi ośrodkami były: Birże, Wiżuny, Skudutiszki, Szyrwinty, Czabiszki, Rekanciszki oraz Dubinki. Po matce miał Żuprany i Mirkliszki w Oszmiańskiem. Pierwsza żona wniosła mu włości w południowej części woj. wileńskiego, m. in. Dokudowo, Soleczniki, Żyrmuny i Szczuczyn oraz Wiażyn w Oszmiańskiern i leżącą na Wołyniu (koło Łucka) Połonnę. Dobra te powiększał R. na drodze zastawów, darowizn i adopcji z przekazaniem majątku oraz zakupów. Do nowo nabytych włości należały m. in. Baranowo i Żowgiady na Litwie Zawilejskiej, Świr oraz części Bałwaniszek i Bijuciszek w Oszmiańskiem. W woj. trockim nabył R. Sereje koło Merecza oraz Sielec i Zblany w woj. wileńskim w sąsiedztwie Dokudowa. Na Grodzieńszczyźnie nowymi nabytkami były wspomniane już Toboła i Kotra. W r. 1528 R. posiadał majątek obliczany na 4 376 dymów i winien był wystawić na popis wojska lit. 273 konie. Główną rezydencją R-a były leżące około 50 km od Wilna Dubinki. Był on fundatorem kościoła parafialnego w Szczuczynie. W ostatnich latach życia R. ciężko chorował. Zmarł w r. 1541, wkrótce po Wielkiejnocy tj. po 17 IV.
R. był żonaty dwukrotnie; pierwszą jego żoną była Barbara (zm. 1513), córka marszałka ziemskiego Stanisława Kiszki (zob.), drugą – poślubiona przed r. 1515 – Barbara Kołówna (Kolanka), córka zapewne Pawła Koli z Dalejowa, woj. podolskiego (zob.). Pierwsze małżeństwo R-a było bezdzietne. Z drugiego pochodziło troje dzieci: syn Mikołaj «Rudy» (zob.) oraz córki: Anna, która dopiero w r. 1549 poślubiła Piotra Kiszkę, marszałka ziemi wołyńskiej, a po jego śmierci (1550) wyszła za księcia Semena Jurjewicza Holszańskiego, stolnika lit., oraz wspomniana Barbara 1. v. za Stanisławem Gasztołdem (zob.) 2. v. żona Zygmunta Augusta (zob. Barbara Radziwiłłówna).
Zapewne podob. R-a jest na współczesnym obrazie „Bitwa pod Orszą” w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Herbst S., Walicki M., Obraz bitwy pod Orsza 1514 r., Rozpr. Kom. Hist. Sztuki, W. 1949 I 45); Portret R-a jako rycerza z 2. poł. XVI w. w Państw. Muzeum Sztuki Białoruskiej SRR w Mińsku (reprod. w: Matušakaitě M., Portretas XVI–XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984 ilustr. 22); Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 26; Prawdopodobnie portret R-a (chyba nie jego imiennika – kardynała) znajdował się jeszcze przed II wojną światową w kościele Św. Jerzego (karmelickim) w Wil.; – Enc. Wojsk., VII 101–2; Lietuvių Enc., XXIV 380–1 (Radvila Jurgis); Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 48 (drzeworyt M. Starkmana); PSB (Olbracht Gasztołd, Andrzej Niemirowicz); Boniecki, Poczet rodów, s. 277–9; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium, s. 197; Niesiecki; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Pergamentų katalogas, Sud. R. Jasas, Wil. 1980; – Bartoszewicz J., Hetmani polscy koronni i W. Ks. Lit., W. 1860–6; Brodowski S., Żywoty hetmanów Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wyd. Ż. Pauli, Lw. 1850; Dworzaczek, W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Herbst S., Walicki M., Obraz bitwy pod Orszą 1514 r., w: Rozpr. Kom. Hist. Sztuki, W. 1949 I 39–40; Kłos J., Wilno. Przewodnik krajoznawczy, Wil. 1937 s. 256; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Lw. 1936; tenże, Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, Lw. 1913; Kuźmińska M., Olbrycht Marcinowicz Gasztołd, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 349–91, R. 5: 1928 s. 120–74; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, W.–P. 1985 s. 40–2, 81–93, 139–66; Malinovskij J., Rada Velikago Knjažestva Litovskago v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rosii, Tomsk 1912 Č. 2 vyp. 2; Narbutt T., Dzieje starożytne narodu litewskiego, Wil. 1841 IX 144–5; Natanson-Leski J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Lw. 1922 cz. 1; Pociecha W., Geneza hołdu pruskiego (1467–1525), Gdynia 1937 s. 98; tenże, Królowa Bona, P. 1949 II–III; Pułaski K., Wojewodowie kijowscy w XV i XVI wieku, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 4: 1876 s. 635–6; Solov’ev S. M., Istorija Rossii s drevnejšich vremen, Moskva 1960 Kn. 3 (toma 5–6); Starowolski S., Wojownicy sarmaccy, W. 1978 s. 220–1; – Acta Tom., I–XVII; Akty Juž. i Zap. Ross., I 53, 78–9, II 126, 128; Akty lit.-russ. gosud.; Akty Zap. Ross., II 113, 121, 171–6; Arch. Sanguszków, III–IV; Elementa ad fontium editiones, XXXV, XLVI, XLVII, LII, LIII, LVI; Kojałowicz W., Fasti Radiviliani..., Wil. 1653 s. 21–31; Najstarszy inwentarz dóbr radziwiłłowskich z 1528 r., Wyd. K. Pietkiewicz, „Lituano-Slavica Posnaniensia” T. 1: 1985 s. 175 n. [w druku]; Polnoe sobr. russ. letopisej, XXXII, XXXV; Rus. Ist. Biblioteka, XX; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXXV; Stosunki z Mendli-Girejem, chanem Tatarów perekopskich 1469–1515. Akta i listy, Wyd. K. Pułaski, W. 1881 s. 164–5, 177 i akta nr 122, 125, 129, 142, 156, 158; Stryjkowski, Kronika pol., II 341, 371, 383, 392, 394, 397–9; tenże, O początkach, wywodach..., W. 1978 (podobne informacje); – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. I nr 7586, 7601, Dz. XI nr 17; B. Jag.: rkp. 7870 (list córki Barbary); B. Kórn.: rkp. 229 (listy Bony i O. Gasztołda); B. PAN w Kr.: rkp. 3335 (dotyczy dóbr Omniszew).
Grzegorz Błaszczyk