Sawicki Jerzy (uprzednio Izydor Reisler), pseud. publicystyczne: Barbara Szymczak, Lex (1910–1967), prawnik, prokurator Najwyższego Trybunału Narodowego i Sądu Najwyższego. Ur. 23 I w Gródku Jagiellońskim w rodzinie żydowskiej, był synem Józefa Reislera i Barbary z Rosenbachów.
Po ukończeniu szkoły średniej w r. 1927, S. rozpoczął studia na Wydz. Prawa Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. W r. 1929 podjął równoległe studia na trzyletnim Studium Ekonomiczno-Administracyjnym. Prawo ukończył w r. 1931. Po odbyciu pięcioletniej aplikacji u adwokata Leiba Landaua złożył egzamin adwokacki w r. 1936 i rozpoczął samodzielną praktykę przede wszystkim jako obrońca w sprawach politycznych. Związany ze środowiskiem lewicy, występował często w procesach przeciwko komunistom. Współpracował z „Buntem Młodych”– „Polityką” (podpisywał się Ignacy Reisler), gdzie jego artykuły analizujące historię europejskiego socjalizmu oraz omawiające problemy prawne «należały do najlepszych» (Marcin Król). W związku z ankietą rozpisaną przez „Bunt Młodych” na temat więziennictwa, S. opublikował tu cykl artykułów pod ogólnym tytułem Cicha i głośna prawda sądowa (1934 nr 57–60), w których krytykował przede wszystkim ustawową regulację przesłanek stosowania aresztu tymczasowego oraz brak gwarancji dla osoby tymczasowo aresztowanej w kontekście praw obywatelskich i prawa do obrony. W ostatnim przedwojennym numerze „Wiadomości Literackich” (nr 31/32 z 23–30 VII 1939) ogłosił, już pod nazwiskiem Jerzy Sawicki (które przyjął na stałe po wojnie), artykuł pt. Polacy w Gdańsku pod rządami narodowo-socjalistycznymi.
W r. 1939, po zajęciu Lwowa przez ZSRR, pracował w truście mięsnym początkowo jako szef sekcji planowania, potem jako radca prawny trustu. W r. 1940 został członkiem III Kolegium Adwokatów we Lwowie. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w r. 1941, jakiś czas przebywał w getcie, potem ukrywał się. Pracował dorywczo w rzeźni miejskiej (w charakterze kalkulanta), w tartaku, był też nauczycielem języków obcych. Związał się z lewicowymi organizacjami podziemnymi i działał na terenie pow. kraśnickiego (pod przybranym nazwiskiem: Jerzy Biłobran).
Po zakończeniu działań wojennych na Lubelszczyźnie w r. 1944, S. został radcą prawnym w Radzie Narodowej w Zamościu, a wkrótce potem wiceprokuratorem Sądu Specjalnego w Lublinie, orzekającego w sprawach o zbrodnie wojenne oraz o kolaborację. Oskarżał w procesie o zbrodnie wojenne członków załogi obozu na Majdanku (21 XI – 2 XII 1944). W r. 1945 objął stanowisko szefa nadzoru specjalnego w Min. Sprawiedliwości, a w r. 1946 dyrektora Biura Współpracy Międzynarodowej. Brał udział w delegacji polskiej na proces norymberski (20 XI 1945 – 1 X 1946) i uczestniczył w przesłuchaniach zbrodniarzy hitlerowskich, m.in. H. Guderiana i E. von dem Bacha; wyświetlił wówczas także przebieg prowokacji gliwickiej z 31 VIII 1939. W r. 1946 został prokuratorem Sądu Najwyższego i Najwyższego Trybunału Narodowego do spraw ścigania przestępców wojennych w Polsce. Oskarżał w najważniejszych procesach, m.in. A. Greisera (1946), L. Fischera (1947), J. Bühlera (1948) oraz załogi Oświęcimia. Był delegatem Polski na Międzynarodowych Kongresach Prawników Demokratów (Paryż 1946, Bruksela 1947, Praga 1948), a także przedstawicielem Polski w Commission Internationale Pénale et Pénitentiaire w Bernie. We wrześniu 1947 został promowany na UJ na doktora praw na podstawie pracy pt. Podstawy socjologiczno-prawne odpowiedzialności zbrodniarzy faszystowskich, a w październiku t.r. na docenta na podstawie rozprawy Zbrodnie przeciw ludzkości – rozwój i definicja. Od r. 1948 wykładał na Uniw. Łódzkim. W r. 1950, po otrzymaniu tytułu profesora nadzwycz., przeszedł na Uniw. Warsz., gdzie od r. 1954 do śmierci był kierownikiem Katedry Prawa Karnego Materialnego; w r. 1957 otrzymał tytuł profesora zwycz. W l. 1955–8 pełnił funkcję prodziekana Wydz. Prawa i Administracji Uniw. Warsz. W r. 1963 S. był jednym z referentów projektu kodeksu karnego. S. był członkiem Komitetu Nauk Prawnych PAN, członkiem międzynarodowych stowarzyszeń: prawa karnego, prawa porównawczego i prawa lekarskiego. W r. 1966 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwesytetu im. Humboldta w Berlinie.
W początkowym okresie swej działalności naukowej S., w związku ze sprawowanymi funkcjami, zajmował się zagadnieniem odpowiedzialności karnej za zbrodnie wojenne. Z ogłoszonych przezeń indywidualnie licznych publikacji z tej dziedziny najważniejszą było Ludobójstwo. Od pojęcia do konwencji 1933–1948 (Kr. 1949). Wspólnie z Tadeuszem Cyprianem był autorem wielu prac relacjonujących przebieg procesu norymberskiego i problemy prawne, jakie proces ten wywoływał, przede wszystkim: Prawo Norymberskie. Bilans i perspektywy (W.–Kr. 1948), Walka o zasady norymberskie 1945–1955 (W. 1956), Przed polskim prokuratorem (W. 1958), Nieznana Norymberga. Dwanaście procesów norymberskich (W. 1965), Ludzie i sprawy Norymbergi (W. 1967). Z nim też wspólnie ogłosił wyciąg z pełnego stenogramu procesu fragmentów dotyczących spraw polskich „Sprawy polskie w procesie norymberskim” (P. 1956). Na temat procesów zbrodniarzy niemieckich sądzonych w Polsce S. opublikował wraz z T. Cyprianem i Mieczysławem Siewierskim m.in. zbiór przemówień oskarżycielskich „Głos ma prokurator…” (W. 1962). Niemieckiego rewizjonizmu dotyczyła praca S-ego pt. Od Norymbergi do układu paryskiego (W. 1956).
Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych S. włączył się w tworzenie teoretycznych podstaw socjalistycznego prawa karnego (Istota przestępstwa w Polsce Ludowej, W. 1949 i Społeczne niebezpieczeństwo i bezprawność. Dwa elementy przestępstwa w Polsce Ludowej, „Demokr. Przegl. Prawn.” 1950 nr 3, napisane wspólnie z Igorem Andrejewem). Był współautorem wraz z I. Andrejewem i Leszkiem Lernellem podręcznika Prawo karne Polski Ludowej (W. 1950, W. 1954, przekład niemiecki 1952). W podręczniku tym poddano ostrej krytyce znaczne części dorobku XIX- i XX-wiecznej myśli karnej i proponowano przekształcenie niektórych instytucji prawa karnego, posługując się konstrukcjami wypracowanymi przez naukę radziecką. S. opracował tu partie dotyczące historii prawa karnego od starożytności po schyłek XVIII w., omówił dorobek okresu międzywojennego w Polsce i scharakteryzował system prawa karnego Polski Ludowej. Spod pióra S-ego wyszły także rozdziały poświęcone prawu azylu i ekstradycji przestępców. W swoich późniejszych wykładach uniwersyteckich z prawa karnego odszedł od wyłożonych tu poglądów.
Po r. 1952 S. skupił swoje zainteresowania na badaniu rozmaitych okoliczności wyłączających przestępczość czynu i analizowaniu zachowań, znajdujących się na pograniczu karalności. Dużo uwagi poświęcił prawu do krytyki, podsumowując swe rozważania w książce Ochrona czci a wolność krytyki (W. 1956). Zajmował się tu przede wszystkim wytyczeniem granicy oddzielającej zniesławienie od krytyki służącej dobru ogólnemu. Problematyką tą interesował się potem w związku z pracami nad prawem prasowym. S. brał także udział w opracowaniu kodeksu obyczajowego dziennikarza. Wykładał prawo prasowe na Wydz. Prawa i na Studium Dziennikarstwa Uniw. Warsz. Był inicjatorem założenia pracowni prawno-prasowej przy Ośrodku Badań Prasoznawczych w Krakowie.
Na początku lat sześćdziesiątych S. zajął się szeroko rozumianym problemem ryzyka i jego regulacjami prawno-karnymi. Analizował kwestie błędu w sztuce lekarskiej, przymusu leczenia, eksperymentu lekarskiego, granic między neutralnością prawną a karalnością czynności lekarskiej. Rozważania te zebrał w książkach: Przymus leczenia i eksperyment lekarski w świetle prawa (W. 1964), Błąd sztuki przy zabiegu leczniczym w prawie karnym, doktrynie i orzecznictwie (W. 1965). Brał udział w pracach nad przygotowaniem kodeksu deontologii lekarskiej. Podjął także badania nad odpowiedzialnością lekarza psychiatry; badań tych nie ukończył i nie doczekały się one kontynuacji po jego śmierci. Wiele czasu poświęcił analizie ryzyka gospodarczego i wytyczeniu granic jego bezkarności, również jednak nie doprowadził ich do podsumowującej monografii. Już pośmiertnie ukazała się jego książka Ryzyko w sporcie (W. 1968) omawiająca jego aspekty prawno-karne. Wiele publikacji S-ego przetłumaczono na obce języki.
Prace S-ego powstawały w okresie panowania w polskiej nauce prawa marksizmu w jego wersji radzieckiej. Jako współautor podręcznika z r. 1950 był S. jednak umiarkowany w krytyce klasycznego dorobku prawa karnego, zawsze akcentował jego gwarancyjną funkcję. Później podejmował S. tematy nowe, z pogranicza prawa karnego i innych dyscyplin. Sprzyjało to interdyscyplinarnemu rozszerzeniu perspektyw badawczych, wzbogaceniu warsztatu naukowego, wreszcie – stopniowemu uwalnianiu się od schematów socjalistycznej doktryny prawa karnego. Jego monografie dotyczące zagadnień z pogranicza sztuki lekarskiej i prawa karnego zachowały wartość jako punkty wyjścia do dalszych badań nad tą problematyką. Interdyscyplinarne traktowanie prawa karnego starał się S. zaszczepić swym uczniom. Był cenionym dydaktykiem, wypromował 20 doktorów. Jego wykłady, w których operując metodą prawno-historyczną podejmował ogólne zagadnienia prawa karnego, cieszyły się zawsze dużą popularnością i gromadziły słuchaczy także spoza Wydz. Prawa. Często S. był zapraszany na wykłady przez uniwersytety zachodnio-europejskie.
Szczególną formą aktywności S-ego była jego działalność publicystyczna i popularyzatorska. W pierwszych latach powojennych pisywał wiele w prasie o zbrodniach wojennych (m.in. w „Kuźnicy”, „Nowinach Literackich”, „Odrze”, „Przekroju”). W l. 1952–5 publikował swe teksty w „Tygodniku Powszechnym” pod pseud. Barbara Szymczak. Jako «Lex» ogłaszał w l. 1957–62 felietony o tematyce prawniczej w „Kulisach” (dodatku sobotnio-niedzielnym „Expresu Wieczornego”). Felietony te zostały utrwalone w licznych publikacjach książkowych: Z paragrafem za pan brat (W. 1959), Ludzie i martwe paragrafy (W. 1961), Paragrafy i żywi ludzie (W. 1961), Sędziowie są omylni (W. 1963), Alchemia prawa (W. 1965), Tajniki dyscypliny (W. 1965). Wprowadził też problematykę prawną do programu telewizyjnego w Polsce w atrakcyjnym cyklu audycji Paragraf i fajka.
Od sierpnia 1946 był S. członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a potem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR); członkostwa jej został pozbawiony w r. 1951 przez Komisję Kontroli Partyjnej przy Komitecie Centralnym PZPR (motywacji nie udało się ustalić). Przywrócony został w prawach członka 21 XI 1956. Był m.in. członkiem Zarządu Głównego Klubu Przyjaciół Kultury Iberyjskiej, działaczem Polskiego Komitetu Solidarności z Ludem Hiszpanii. S. zmarł nagle 5 VII 1967 w Brukseli, pochowany został w Warszawie na cmentarzu Komunalnym na Powązkach (kwatera 2 C-5-12). Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, czechosłowacką komandorią Lwa Białego.
Małżeństwo S-ego z Marią Franciszką z Argasińskich było bezdzietne. Adoptował córkę żony z jej poprzedniego małżeństwa, Krystynę.
Jędrzejewski Z., Bibliografia prac profesora Jerzego Sawickiego, „Studia Juridica” T. 19: 1992 s. 195–7; Enc. Judaica (Jeruzalem), XIV; Enc. Warszawy; Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; Kalendarz Informator Sądowy na 1939 r., s. 326; Spis abonentów Sieci Telefonicznych Państwowych i Koncesjonowanych na 1938 r., W. 1938; – Gubiński A., Jerzy Sawicki, „Państwo i Prawo” 1967 nr 7 s. 132 (fot.), 133–6; Koźniewski K., Historia co tydzień. Szkice o tygodnikach społeczno-kulturalnych 1944–1950, W. 1977; tenże, Profesor Sawicki nie był syjonistą, „Tyg. Powsz.” 1977 nr 25; Król M., Style politycznego myślenia. Wokół „Buntu Młodych” i „Polityki”, Paris 1979; P.W., Prof. dr Jerzy Sawicki, „Gaz. Sądowa i Penitencjarna” 1967 nr 13 s. 9 (fot.); Prawnik – humanista, „Polityka” 1967 nr 24 s. 6 (fot.); Rejman G., Profesor Jerzy Sawicki, „Studia Juridica” T. 19: 1992 s. 195–7; Stępińska K., Prof. dr Jerzy Sawicki, „Zesz. Prasoznawcze” 1967 nr 2 s. 160–1 (fot.); – Bielski K., Niewinnemu krzywda się nie stanie, „Kamena” 1967 nr 15 s. 5; tenże, Niezwykły prokurator, tamże nr 13 s. 7; Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg 1947–9 Vol. 8–24; – „Roczn. Uniw. Warsz.” [R.] 3: 1962 s. 128; „Tryb. Ludu” 1967 nr 156 (fot.), nr 157; „Życie Warsz.” 1967 nr 133, 134 (fot.), 135, 136; – AAN: Centralna Komisja Kontroli Partyjnej 448/51; Arch. Uniw. Warsz.: nr 4729 (Akta osobowe S-ego).
Marek Wąsowicz