Szablowski Jerzy (1906–1989), historyk sztuki, dyrektor Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ur. 30 I w Krakowie, był synem Mieczysława, doktora praw, pracownika Izby Skarbowej, i Stanisławy z Pawliców.
S. ukończył w r. 1924 Gimnazjum Państw. im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie. Następnie studiował historię sztuki na Wydz. Filozoficznym UJ, pod kierunkiem Tadeusza Szydłowskiego, Juliana Pagaczewskiego, Jerzego Mycielskiego i Wojsława Molé. Na jego zainteresowania naukowe wpłynęły kontakty ze Stanisławem Tomkowiczem, Feliksem Koperą i Adamem Bochnakiem. W r. 1929 został młodszym asystentem w Zakł. Historii Sztuki i Muz. UJ. T.r. opublikował monografię Kościół św. Marka („Roczn. Krak.” T. 22). Następnie zajął się badaniami z zakresu ikonografii, co zaowocowało nowatorską rozprawą Ze studiów nad ikonografią śmierci w malarstwie polskim XVII wieku („Przegl. Powsz.” 1931 nr 303) oraz artykułami Hołd Trzech Króli w sztuce i Boże Narodzenie w sztuce („Ilustr. Kur. Codz.” dod. „Kur. Liter.-Nauk.” 1932 nr 4, 357). Dn. 25 VI 1931 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Architektura Kalwarii Zebrzydowskiej 1600–1702 („Roczn. Krak.” T. 24: 1933). W pracy Późnogotycki tryptyk w kościele parafialnym w Mikuszowicach pod Białą („Biul. Hist. Sztuki” R. 2: 1933/4 nr 4) dokonał wnikliwego opisu zabytku z okresu późnego średniowiecza, wzbogacając wiedzę o malarstwie tablicowym tego czasu. W r. 1933 został członkiem Komisji Historii Sztuki PAU, a w r. 1934 starszym asystentem na UJ. Uczestniczył w r. 1934 w zjeździe założycielskim Stow. Historyków Sztuki.
W r. 1935 przeniósł się S. do Warszawy, gdzie 21 VI t.r. objął stanowisko referendarza Państw. Zbiorów Sztuki (PZS) oraz zastępcy kierownika w Centralnym Biurze Inwentaryzacji Zabytków (CBI). W ramach warszawskiego oddziału PZS został kustoszem Pałacu Łazienkowskiego. Przygotował wystawę Łazienki królewskie – widoki, plany, projekty od końca XVII w. do połowy w. XIX, otwartą w październiku 1937; opracował do niej obszerny katalog (W. 1937). W r. 1938 objął kierownictwo CBI, a w lipcu 1939 kierownictwo PZS. Stworzył w CBI archiwum klisz fotograficznych i rysunków architektoniczno-pomiarowych, zamierzone jako podstawowy zbiór dokumentujący polski zasób zabytków oraz warsztat dla działalności inwentaryzatorskiej. Zainteresowania tymi zagadnieniami doprowadziły go do sformułowania polskich zasad i metod inwentaryzacji zabytków, wzorowanych na inwentarzach niemieckich. Zainaugurował serię wydawniczą „Zabytki Sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny”; pod jego redakcją ukazały się dwa tomy: „Powiat nowotarski” Tadeusza Szydłowskiego (W. 1938), do którego napisał Wstęp, oraz „Powiat rawsko-mazowiecki” Witolda Kieszkowskiego (W. 1939).
Okres okupacji niemieckiej spędził S. głównie w Warszawie, pracując w firmie budowlanej. Włączył się w akcję ratowania dóbr kultury. Razem z Janem Zachwatowiczem zabezpieczył i ukrył materiały naukowe zgromadzone w CBI. W trakcie kilkakrotnych wizyt w Krakowie zinwentaryzował w klasztorze Dominikanów tkaniny i wyroby złotnicze przywiezione z klasztorów tego zakonu na ziemiach wschodnich Rzpltej. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. uczestniczył w cywilnej obronie miasta i został ciężko ranny. Znalazł się w obozie w Pruszkowie, skąd udało mu się zbiec do Krakowa.
Po zakończeniu okupacji niemieckiej zgłosił się S. do pracy w Zakł. Historii Sztuki UJ i w lutym 1945 objął ponownie stanowisko starszego asystenta. Pod koniec t.r. został adiunktem. Jednocześnie objął w Krakowie funkcje kierownika Sekcji Inwentaryzacji w Państw. Inst. Sztuki oraz kierownika Sekcji Inwentaryzacji w Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków przy Min. Kultury i Sztuki (pełnił ją do czasu przeniesienia Sekcji do Warszawy w r. 1946). Habilitował się w r. 1946 na podstawie rozprawy Ze studiów nad związkami artystycznymi polsko-czeskimi w epoce renesansu i renesansem zachodnio-słowiańskim (skrót w: „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 9: 1948). Ukończył rozpoczęty przed wojną tom „Zabytków Sztuki w Polsce”: Powiat żywiecki województwo krakowskie (W. 1948). Wobec braku funduszów na kontynuację tej serii opracował nową instrukcję inwentaryzatorską, zmierzającą do skrótowej rejestracji zabytków i wg niej zapoczątkował serię „Katalog Zabytków Sztuki w Polsce”. W r. 1948 został redaktorem pierwszego tomu „Katalogu…”, obejmującego woj. krakowskie; opracował w tym tomie powiaty: bialski, chrzanowski, wadowicki i żywiecki (W. 1951–3).
Pod koniec lutego 1949 otrzymał S. nominację na stanowisko dyrektora nowo powstałego Muz. Historii Wawelu. Równocześnie pełnił nieformalną funkcję konserwatora Wzgórza Wawelskiego. W l. 1949–52 kierował tam pracami prowadzonymi w ramach programu badań nad początkami państwa polskiego; w ich wyniku ukształtowano tzw. dziedziniec zewnętrzny zamku wawelskiego z wyeksponowanymi reliktami dawnej zabudowy wzgórza. W r. 1951 na Wydz. Humanistycznym UJ został S. docentem etatowym. Dn. 30 I 1952 mianowano go dyrektorem PZS na Wawelu, połączonych z kierowanym dotąd przez niego Muz. Historii Wawelu. W r. 1952 zainicjował serię wydawniczą „Źródła do Dziejów Wawelu” (do r. 1989 wydano dwanaście tomów). Od r. 1953 był członkiem Międzynarodowej Rady Muzeów. Równocześnie wykładał na UJ wstęp do historii sztuki oraz historię sztuki polskiej nowożytnej; w r. 1954 został profesorem nadzwycz. W r. 1955 ukazał się, zredagowany przez S-ego i Bochnaka, pierwszy tom serii pt. „Studia do Dziejów Wawelu”; od tomu drugiego (Kr. 1960) serię tę redagował S. samodzielnie. Wraz z Alfredem Majewskim, dyrektorem Kierownictwa Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu, zakończył usuwanie przekształceń dokonanych w czasie okupacji niemieckiej oraz przeprowadził odnowę skrzydła zachodniego Zamku i budynku bramy prowadzącej na dziedziniec (1956–63). Jego zasługą było przygotowanie wieloletnich planów działań konserwatorskich i restauracyjnych Wzgórza. We współpracy z Rudolfem Kozłowskim przyczynił się do rozbudowy i unowocześnienia zamkowych pracowni konserwatorskich. W r. 1955 otrzymał Nagrodę Państwową II st. za zasługi naukowe w dziedzinie muzealnictwa w minionym dziesięcioleciu.
W nowej atmosferze politycznej, po październiku 1956, został S. powołany w skład Komisji Przejęcia Dóbr Kultury Narodowej, rewindykowanych z Ottawy i Quebecu. W grudniu 1958 na czele grupy rzeczoznawców udał się do Kanady. Po okrytych dyskrecją, trudnych pertraktacjach, przewiózł w styczniu 1959 do Kopenhagi na pokładzie statku «Stockholm», a następnie transportem lądowym do Polski, tzw. depozyt ottawski, obejmujący m.in. Szczerbiec, pamiątki po królach polskich i przedmioty ze skarbca wawelskiego, a także 49 manuskryptów Fryderyka Chopina oraz rękopisy Biblioteki Narodowej (m.in. Psałterz Floriański) i Biblioteki Pelplińskiej (Biblię Gutenberga). Pod koniec r. 1960 wyjechał do Kanady ponownie, tym razem po obiekty przechowywane w muzeum w Quebecu. W styczniu 1961 przywiózł do Gdyni na pokładzie statku «Krynica» kolekcję 132 arrasów zygmuntowskich z zamku wawelskiego, a ponadto regalia i liczne militaria. Dn. 18 III t.r. w zamku na Wawelu otwarto wystawę odzyskanych zabytków. Obie wyprawy opisał S. w artykułach: Odyseja Skarbów Narodowych („Skarby Wawelskie. Skarby Kultury Narodowej”, Kr. 1960) oraz Powrót Skarbów Wawelskich („Roczn. Polit. i Gosp.” 1961).
W r. 1961 został S. członkiem Komisji Teorii i Historii Sztuki Oddz. Krakowskiego PAN. T.r. powołano go również w skład Komitetu Naukowego Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Do wydanej w r. 1962 „Historii sztuki polskiej” pod redakcją Tadeusza Dobrowolskiego (W., wyd. 2, W. 1965) napisał rozdział poświęcony architekturze renesansowej i manierystycznej, wieńczący jego wieloletnie badania w tym zakresie. Zainicjował kolejną serię wydawniczą pt. „Biblioteka wawelska”; w l. 1962–85 ukazało się w niej siedem tomów, obejmujących obszerne monografie naukowe z zakresu historii i sztuki Wawelu. Organizując nowe ekspozycje we wnętrzach zamku wawelskiego, zerwał S. z fałszywymi rekonstrukcjami historycznymi; wybierał rozwiązania nowoczesne, hołdując idei amor vacui. Pojmując ekspozycję muzealną jako swoiste dzieło sztuki, współpracował z plastykami, zwłaszcza z Adamem Młodzianowskim i Zbigniewem Gostwickim, oraz z historykiem sztuki Janiną Gostwicką. W l. sześćdziesiątych był inspiratorem i głównym twórcą wielkich stałych wystaw w zamku na Wawelu: „Komnaty królewskie” (1961) z arrasami Zygmunta Augusta, których rozmieszczenie nawiązywało do opisanych przez Stanisława Orzechowskiego dekoracji z uroczystości zaślubin króla z Katarzyną Austriaczką, „Zbrojownia zamkowa” (1963), „Wschód w zbiorach wawelskich” (1964) i „Skarbiec Koronny” (1966). Stworzył na Wawelu jedno z najważniejszych polskich muzeów, odpowiadające jego wyobrażeniu o reprezentacyjnej rezydencji władców Polski. Zadbał równocześnie o harmonijne współistnienie zamku z katedrą oraz rezerwatami archeologicznymi na Wzgórzu Wawelskim. Dzięki tym działaniom opinia publiczna widziała w nim «pana na Wawelu». Za całokształt działalności w dziedzinie muzealnictwa otrzymał w r. 1964 nagrodę państwową I st.
W r. 1965 został S. zastępcą przewodniczącego Polskiego Komitetu Narodowego Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych. Tytuł profesora zwycz. otrzymał w r. 1966, a w r.n. został członkiem korespondentem PAN. Od r. 1969 prowadził na UJ seminarium magisterskie z zakresu sztuki nowożytnej. Opiekował się ponad dwudziestoma pracami magisterskimi i był promotorem dziesięciu rozpraw doktorskich. Wykłady i seminaria prowadził na zamku wawelskim lub w terenie, umożliwiając uczestnikom bezpośredni kontakt z zabytkami. Uczniom wpajał wysoki etos zawodowy; był wymagający, ale obdarzony poczuciem humoru. W r. 1969 ukazał się w kilku wersjach językowych, zredagowany wspólnie z Andrzejem Fischingerem i opatrzony Wstępem S-ego, album-katalog „Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu” (W., wyd. 2, W. 1974, wyd. 3 zmienione, W. 1990). S. był redaktorem monumentalnego opracowania zbiorowego „Le tapisseries flamandes au Château du Wawel à Cracovie”, Anvers 1972 (wyd. pol. „Arrasy flamandzkie w Zamku Królewskim na Wawelu”, W.–Antwerpia 1975, wyd. 2 pt. „Arrasy wawelskie”, W. 1990); zamieścił w nim obszerne studium poświęcone historii zygmuntowskich arrasów. Wg koncepcji S-ego podjęto wydawanie tzw. rozumowanych katalogów zbiorów wawelskich: w l. 1973–83 ukazały się „Malarstwo włoskie”, „Majolika włoska” i „Porcelana miśnieńska”. We współpracy z Kierownictwem Odnowienia Zamku Królewskiego na Wawelu opracował S. program konserwatorski Wawelu, a także nadzorował przebieg prac w oddziałach PZS na Wawelu: renesansowych zamkach w Pieskowej Skale i Suchej Beskidzkiej oraz drewnianym dworze w Stryszowie. Drogą zakupów w kraju i za granicą zabiegał o pomnożenie zbiorów muzealnych zamku wawelskiego, zwłaszcza regaliów. Pozyskał też dla Wawelu cenne dary, w tym kolekcję porcelany Tadeusza Wierzejskiego, zbiór dywanów rodziny Kulczyckich oraz zbrojownię Brunona Konczakowskiego. W Pieskowej Skale stworzył w r. 1970 muzeum ilustrujące przemiany wyposażenia wnętrz od gotyku po biedermeier. Nie zdołał natomiast zrealizować planów muzeum w zamku suskim.
W r. 1972 został S. mianowany oficjalnie konserwatorem zabytków Wzgórza Wawelskiego. Inspirował prace badawcze i konserwatorskie w katedrze i budynkach kapitulnych oraz aktywnie w nich uczestniczył. Najważniejszym z tych przedsięwzięć było, przeprowadzone w l. 1972–3, otwarcie i zbadanie grobów Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Ostatnią stałą ekspozycję w zamku królewskim, przygotowaną ze znacznym udziałem S-ego, otwarto w r. 1975 pt. „Wawel Zaginiony”; był to rezerwat architektoniczno-archeologiczny wzgórza. Angażował się też S. w organizowane na zamku wawelskim wielkie wystawy czasowe o profilu historyczno-artystycznym i charakterze międzynarodowym: „Tysiąc lat związków polsko-węgierskich” (1970, Kraków i Budapeszt), „Sztuka dworu Wazów w Polsce” (1976, Kraków i Sztokholm), „Odsiecz Wiedeńska 1683” (1983, Kraków). Na temat Wawelu publikował liczne artykuły w wydawnictwach naukowych (najczęściej w „Folia Historiae Artium”), prasie, czasopismach polskich i zagranicznych, encyklopediach i folderach. Zainaugurował serię przewodników wawelskich, które, opracowane w kilku wersjach językowych, były kilkakrotnie wznawiane (K. Kuczman, „Wzgórze wawelskie”, Kr. 1978, 1980, 1988, A. Fischinger, „Skarbiec Koronny”, Kr. 1978, 1982, 1983, J. T. Petrus, „Zbrojownia zamkowa”, Kr. 1974, 1982, 1989, J. T. Petrus i in. „Wschód w zbiorach wawelskich”, Kr. 1976, 1988). Dorobek naukowy S-ego obejmuje ponad 150 publikacji dotyczących różnych dziedzin sztuki i muzealnictwa, zwłaszcza architektury renesansowej i manierystycznej.
S. był członkiem Rad Ochrony Dóbr Kultury: Wojewódzkiej (od r. 1964), Miejskiej (od r. 1970) i Krakowskiej (od r. 1982), Rady Naukowej Kraków 2000 oraz Rady Naukowej Muz. Narodowego w Warszawie (od r. 1976). Wielokrotnie powoływano go, jako eksperta z dziedziny muzealnictwa i konserwacji, do grup doradczych przy ASP w Krakowie oraz przy ministrze kultury i sztuki. W r. 1971 został członkiem Komisji Zamkowej przy Inst. Historii PAN w Warszawie, a w r. 1972 zaproszono go do Komitetu Honorowego Roku Nauki Polskiej; w r. 1973 wszedł w skład Komitetu Odbudowy Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. W r. 1976 przeszedł na emeryturę na UJ, ale nie zmniejszyło to jego aktywności na innych polach. T.r. otrzymał indywidualną nagrodę ministra szkolnictwa wyższego i techniki I st., a w r. 1979 nagrodę zespołową I st. prezesa rady ministrów za prace nad „Katalogiem Zabytków Sztuki w Polsce”. S. w r. 1978 wręczono mu dyplom ministra spraw zagranicznych za zasługi w propagowaniu kultury polskiej za granicą. S. w r. 1980 doprowadził do zwrócenia katedrze krakowskiej zespołu gobelinów przechowywanych na Zamku Wawelskim od zakończenia drugiej wojny światowej. Uczestniczył w r. 1981 w pracach związanych z powstaniem sarkofagu gen. Władysława Sikorskiego w katedralnej krypcie św. Leonarda.
Od r. 1977 był S. członkiem honorowym szwajcarskiego Institut für Internationale Kunstfestivals, Stow. Historyków Sztuki i Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W r. 1979 został honorowym obywatelem Suchej Beskidzkiej. Od r. 1980 był członkiem rzeczywistym PAN. W r. 1983 został przyjęty do Société Européenne de Culture. Ponadto od r. 1972 był członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W r. 1976 został radnym m. Krakowa, a w l. 1981–6 był wiceprzewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej. Od r. 1978 wchodził w skład Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. W r. 1986 został członkiem Narodowej Rady Kultury. Działał w Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
Amatorsko uprawiał S. malarstwo; w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu zachowały się jego prace, wykonane różnymi technikami (pejzaże, portrety i rysunki dokumentacyjne zabytków). Zajmował się również fotografią, głównie na potrzeby inwentaryzacji zabytków. Dn. 10 III 1983 odbyło się na UJ odnowienie doktoratu S-ego (z powodu wprowadzenia stanu wojennego przełożone z 17 XII 1981). W r. 1986 zorganizowano na Wawelu uroczysty jubileusz jego osiemdziesięciolecia. Podczas urlopu spędzanego w Makowie Podhalańskim S. zmarł 27 IX 1989 w szpitalu w Suchej Beskidzkiej. Został pochowany w Krakowie na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony: Krzyżem Oficerskim Orderu Corona Romaniei (1939), Krzyżem Kawalerskim (1953), Komandorskim (1959) oraz Komandorskim z Gwiazdą (1975) Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1964, 1984), belgijskim Krzyżem Komandorskim Orderu Korony (1972), Medalami: 10-lecia PRL (1954), 30-lecia PRL (1974) i 40-lecia PRL (1984), Brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju (1975), Złotą Odznaką «Za pracę Społeczną dla Miasta Krakowa» (1959), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1964), Złotą Odznaką za opiekę nad zabytkami (1964), Honorową Odznaką Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (1978) i tytułem Zasłużony Nauczyciel PRL (1975).
W zawartym w r. 1951 małżeństwie z Wandą z Hennebergów (1917–1995) pozostał S. bezdzietny.
W r. 1991 ukazał się ostatni, piąty tom „Studiów do Dziejów Wawelu”, z nazwiskiem S-ego jako redaktora naczelnego. W r. 1992 Rada Miasta Krakowa nazwała imieniem S-ego jedną z ulic w dzielnicy Krowodrza.
Portrety olej. przez Hannę Rudzką-Cybisową w Zamku Królewskim na Wawelu i Antoniego Fałata z r. 1988 w Muz. UJ; Fot. w Dziale Dok. Zamku Królewskiego na Wawelu; – Enc. Krakowa; Kto jest kim w Polsce 1984. Informator biograficzny, W. 1984; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; – Adamczewski J., Nie dla siebie się żyje, „Dzien. Pol.” 1980 nr 70; Bochnak A., Historia sztuki w Uniwersytecie Jagiellońskim, „Studia z Dziejów Wydz. Filoz.-Hist. Prace Hist.” T. 16: 1967 s. 246–8; tenże, Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kr. 1948 s. 42–3; Jerzy Szablowski w dziesiątą rocznicę śmierci. Zamek Królewski na Wawelu, Kr. 1999 (liczne fot.); Kuczman K., Petrus J., Jerzy Szablowski, „Studia do Dziej. Wawelu” T. 5: 1991; Małkiewicz A., Z dziejów polskiej historii sztuki, Kr. 2005 s. 171–85; Ostrowski J. K., Odnowienie doktoratu Profesora Jerzego Szablowskiego, „Biul. Hist. Sztuki” 1983 nr 3–4 s. 447–8; Paradowska J., Z tego uporu będzie zamek, „Kolekcjoner Pol.” 1978 nr 9; Petrus J., Spis publikacji Jerzego Szablowskiego, „Studia do Dziej. Wawelu” T. 5: 1991; Piwocka M., Petrus J. T., Profesorowi Jerzemu Szablowskiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin wawelscy pracownicy i uczniowie, Kr. 1986; Po drogach uczonych. Z członkami PAU rozmawia M. Kobos, Kr. 2007 II; Swoger G., Konwój skarbów. Losy polskich skarbów narodowych 1939–1961, W. 2005; Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Historycznego, Kr. 2000 s. 466–71; – Estreicher K., Dziennik wypadków, Kr. 2002–4 II–V; – „Biul. Hist. Sztuki” 1988 nr 1–2 s. 167–9; „Nauka Pol.” 1971 nr 5 s. 135–9; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Biul. Hist. Sztuki” 1992 nr 2 s. 95–101 (A. Małkiewicz), 2006 nr 2 (K. Kuczman), „Dzien. Pol.” 1989 nr 227–228, 230–232, „Echo Krakowa” 1989 nr 190–192, 194, 1991 nr 21 (G. Nowak), „Folia Historiae Artium” T. 27: 1991 s. 5–12 (M. Piwocka), „Gaz. Krak.” 1989 nr 227, „Gaz. Wyborcza” dod. krak. 1999 nr 226, 2001 nr 39 (J. T. Petrus), „Muzealnictwo” T. 33: 1990 s. 89–92 (M. Piwocka, J. K. Ostrowski), „Nauka Pol.” 1993 nr 1 s. 151–4 (J. Samek), „Rzeczpospolita” 1989 nr 228, „Słowo Powsz.” 1989 nr 192, „Trybuna Ludu” 1989 nr 227; – Arch. Zamku Królewskiego na Wawelu: Teczka personalna S-ego, teki S-ego.
Jerzy T. Petrus