Szaniawski Jerzy, pseud.: Jerzy Szawłowski, Jotes, Żak, żk. (1886–1970), dramatopisarz, prozaik.
Ur. 10 II w Zegrzynku (pow. pułtuski, gm. Zegrze), był synem Zygmunta Adama (1852–1929), zarządcy młyna parowego w Zegrzynku, autora artykułów na tematy rolnicze w „Przeglądzie Tygodniowym” i „Gazecie Rolniczej”, prezesa Tow. Rolniczego Pułtuskiego, stryjecznego brata Klemensa Junoszy-Szaniawskiego (zob.), oraz Wandy z Wysłouchów (1851–1932), siostry Bolesława. S. miał starszego brata Władysława (1878–1945).
Rodzinny dom S-ego w Zegrzynku kultywował tradycje ziemiańskie; odwiedzali go wybitni przedstawiciele warszawskiej inteligencji, m.in. Jadwiga Łuszczewska-Deotyma, Aleksander Świętochowski, Maria Konopnicka, Konrad Prószyński. S. podczas częstych pobytów z rodzicami w Warszawie poznał m.in. Franciszka Kostrzewskiego. Od najwcześniejszych lat wyjeżdżał też do Galicji: w r. 1893 był w Krakowie, a w r. 1894 we Lwowie, gdzie zobaczył namalowaną niedługo wcześniej ,,Panoramę racławicką”. Uczył się w domu, po czym w l. 1899–1903 uczęszczał do gimnazjum rządowego w Warszawie (mieszkał wówczas na stancji przy ul. Kruczej). Ukończywszy gimnazjum, wrócił do Zegrzynka. Powołany w r. 1909 do służby wojskowej, odbywał ją przez osiem miesięcy na rosyjskim okręcie wojennym w Odessie; został zwolniony w wyniku starań ojca, ze względu na stan zdrowia. Na zorganizowanych w Zegrzynku uroczystościach 500-lecia bitwy pod Grunwaldem odczytał 15 VII 1910 dwie bajki dla dorosłych swego autorstwa (niezachowane). Jesienią t.r. wyjechał do Lozanny, gdzie podjął studia z zakresu chemii rolniczej w Inst. Agronomicznym. Uczęszczał równocześnie jako wolny słuchacz na prowadzone na miejscowym uniwersytecie wykłady z literatury i historii sztuki, wyjeżdżał też na krótkie pobyty do Francji i Włoch. Ułożył w tym czasie tekst do satyrycznej szopki, wystawionej w Lozannie przez studiujących tam Polaków (niezachowany). W druku debiutował krótkim opowiadaniem Spojrzenia, opublikowanym pod pseud. Jerzy Szawłowski w r. 1913 („Kur. Warsz.” nr 170).
W r. 1913 wrócił S. do Zegrzynka. W l. 1914–18, w warszawskim tygodniku satyrycznym „Sowizdrzał”, ogłaszał opowiadania humorystyczne pod pseud. Żak (w r. 1914: Miłośniczka piękna, nr 6, Ptak złotopióry, nr 7, Dwaj starsi panowie, nr 27, w r. 1915: Poczucie stylu, nr 10, w r. 1916: W piśmie rolniczym, nr 5, Pytania małego Zbysia, nr 6, Figlarny pan, nr 10, Nuda, nr 19, Daleko i blisko, nr 46). Opowiadania te charakteryzowała zwięzłość, subtelny humor oraz jasny i logiczny tok narracji. Równocześnie zadebiutował jako dramatopisarz jednoaktową farsą Lekcja (podpisana: Jerzy Szawłowski), wyróżnioną w konkursie warszawskiego Teatru Nowoczesnego i wystawioną anonimowo tamże 15 IV 1914. Sam S. uznawał jednak za swój debiut sceniczny komedię Murzyn. Ta satyra na system wychowawczy nowoczesnej pensji żeńskiej łączyła liryzm i realizm, ukazywała trudną do ustalenia granicę między rzeczywistością a fikcją, szczerością a udawaniem. Wystawiona 17 V 1917 w Warszawie w Teatrze Polskim, nie spotkała się z większym zainteresowaniem, jednak pokazana 15 IX t.r. w Krakowie w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w inscenizacji Aleksandra Zelwerowicza, została życzliwie przyjęta i była potem wystawiana w różnych miastach Polski. Marian Szyjkowski uznał wtedy S-ego za «talent wielce obiecujący» („Ilustr. Kur. Codz.” 1917 nr 258). T.r. majątek w Zegrzynku został przez rodziców S-ego wykupiony na własność.
Dn. 18 IV 1920 w Teatrze Bagatela w Krakowie wystawił S. kolejną sztukę Papierowy kochanek. Krytyka dostrzegła pojawienie się dramaturga tworzącego teatr osobliwy, wytyczającego polskiej twórczości komediowej nowe szlaki. Utwór odznaczał się zręcznym dialogiem, z wyczuciem potrzeb sceny, logiczną konstrukcją akcji i postaci, zwłaszcza osoby Pierrota z jego quasi-poetycką frazeologią i pozą. Dn. 12 V t.r. komedię wystawiła w Warszawie «Reduta» Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego. Latem t.r. służył S. przez dwa miesiące w WP; prawdopodobnie brał udział w pracach sekcji kulturalno-oświatowej przy Centralnym Komitecie Propagandy. Poznał w tym okresie m.in. Adama Grzymałę-Siedleckiego, Kornela Makuszyńskiego i Bronisława Kopczyńskiego. Dn. 5 IV 1921 w Teatrze Miejskim we Lwowie, a 2 XII t.r. w «Reducie» została wystawiona nowa komedia S-ego Ewa. Niebawem, 12 I 1923, miała premierę w «Reducie» następna komedia Lekkoduch, ukazująca marzyciela, stającego na czele uczniowskiej akcji w obronie wycinanych drzew. Zarówno Ewa, jak Lekkoduch, odniosły wielki sukces, do którego przyczyniły się też kreacje aktorskie Osterwy, Wandy Osterwiny, Zelwerowicza i Stefana Jaracza; S-ego uznawano odtąd za programowego dramaturga «Reduty». Współpraca z tym zespołem przyniosła mu nowe doświadczenia warsztatowe; chętnie uczestniczył w próbach, akceptował zmiany reżyserskie, dzielił się uwagami z aktorami, wielokrotnie bywał też na przedstawieniach. Zaczął w tym czasie spotykać się w kawiarniach ze Stefanem Żeromskim, Leopoldem Staffem i Karolem Irzykowskim, a do Zegrzynka zapraszał pisarzy, dziennikarzy i aktorów. Z myślą o «Reducie» napisał nową komedię Ptak (premiera 22 XII 1923 w Teatrze Rozmaitości w Warszawie, przekł. flamandzki, niemiecki, czeski). Sztuka o mieszkańcach miasteczka, których marzenia o niezwykłym życiu symbolizuje złoty ptak, otrzymała bardzo pochlebne recenzje. Makuszyński uznał S-ego za «pisarza wysokiej rangi» („Rzeczpospolita” 1923 nr 50), a Antoni Słonimski, na ogół wobec niego krytyczny, pisał, że gdy «zapomina [on] o swojej poezji i rysuje dobrze podpatrzone realistyczne figury komediowe, zbliża się nieświadomie do tajemniczego źródła sztuki» („Wiad. Liter.” 1924 nr 1). Po sukcesie Ptaka poświęcił się S. na krótko twórczości prozatorskiej. W r. 1924 opublikował jedyną w swym dorobku powieść Miłość i rzeczy poważne (W.), nawiązującą do osiemnastowiecznej powiastki filozoficznej. Ogłaszał też w tym czasie opowiadania: w r. 1924 W wagonie („Naokoło świata” nr 1), Zyzio i Lolo („Rzeczpospolita” nr 102), Z wysoka (tamże nr 109) i Pan z książki („Bluszcz” nr 16), w r. 1925 Mistrz i uczeń („Z całego świata” nr 2), w r. 1926 Drobiazgi („Myśl Narod.” nr 1), a w r. 1927 Słoń („Świat” nr 25).
Do twórczości dramatopisarskiej wrócił S. sztuką Żeglarz (wyst. 6 XI 1925 w Teatrze Narodowym w Warszawie, w reż. Jaracza, ze scenografią Wincentego Drabika i muz. Henryka Adamusa). Utwór doczekał się przekładów na języki szwedzki, niemiecki, włoski, słowacki, rosyjski i czeski. Zderzając legendę o bohaterskiej śmierci kapitana Nuta z rzeczywistością, w której okazał się on człowiekiem żyjącym i niepozbawionym słabości, ukazał S. wartości prawdy i mitu w życiu jednostek i zbiorowości. Krytycy, uznając utwór za głęboki i wybitny, toczyli na jego temat ożywioną dyskusję; zdaniem Tadeusza Boya-Żeleńskiego «termin kapitan Nut powinien wejść w nasz słownik», bowiem «cała nasza przeszłość jest jednym wielkim kapitanem Nutem» („Kur. Poranny” 1925 nr 308). «Reduta» popularyzowała dramaty S-ego także po przeprowadzce do Wilna, zarówno w tym mieście, jak w innych ośrodkach kresowych, a rozgłośnia wileńska Polskiego Radia nadała 17 VIII 1928 audycję o jego twórczości. S. wyjeżdżał t.r. na premiery swych sztuk: do Łodzi na Papierowego kochanka (14 IX) i do Poznania na Ptaka (22 IX; spektakl z dnia następnego transmitowany był przez rozgłośnię poznańską Polskiego Radia). Nawiązawszy t.r. znajomość z córką Bolesława Leśmiana Wandą (Dunią), przebywał odtąd częściej w Warszawie. Ogłosił zbiór opowiadań, w większości wcześniej niepublikowanych, pt. Łgarze pod Złotą Kotwicą (W. [1928]). Osnute na obserwacji życia małego miasteczka nad Narwią, nasycone elementami autobiograficznymi, były one utrzymane w poetyce powiastki filozoficznej i groteski. W r. 1929 napisał słuchowisko radiowe Portret (niepublikowane). Jedną z najświetniejszych komedii tego etapu twórczego była sztuka Adwokat i róże (premiera 18 I 1929 w Teatrze Nowym w Warszawie, w reż. Zelwerowicza, który też kreował tytułową rolę Mecenasa, ze scenografią Drabika). Ukazywała ona sławnego adwokata – hodowcę róż, który ma wygrać najważniejszą w życiu sprawę jako obrońca i zarazem poszkodowany. Recenzje były entuzjastyczne; uznano, że S. «doszedł mistrzostwa w wymowie półtonów» (Boy-Żeleński, „Kur. Poranny” 1929 nr 22) oraz «pozbył się maniery symbolicznej i objawił jakby własną formę» (Irzykowski, „Robotnik” 1929 nr 24). W «Reducie» (21 II 1929) w roli tytułowej wystąpił Jaracz, a sztuka była odtąd wystawiana na wielu scenach i tłumaczona na szereg języków (bułgarski, szwedzki, angielski, łotewski, niemiecki, słowacki, włoski, czeski, francuski, węgierski); tylko w l. 1934–5 zagraniczne premiery odbyły się w Londynie, Berlinie, Bratysławie, Trieście i Rydze. Na premierze warszawskiej poznał S. malarkę i aktorkę filmową Carlottę Bologna, ówczesną żonę aktora Wiktora Biegańskiego, z którą się zaprzyjaźnił.
Dn. 9 VI 1929 na mocy testamentu ojca (zmarł 22 XI t.r.) został S. jedynym spadkobiercą Zegrzynka. Przy pomocy zarządcy Kazimierza Kucharskiego łączył odtąd obowiązki gospodarza dużej posiadłości rolnej i letniskowej (50 ha) z pracą nad nowymi utworami. W r. 1930 otrzymał Państwową Nagrodę Literacką za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem Adwokata i róż, oraz opublikował tom Adwokat i róże. Żeglarz. Ptak (W.). Dn. 9 I 1932 w Teatrze Narodowym wystawił sztukę Fortepian (w reż. Emila Chaberskiego, ze scenografią Karola Frycza), skrytykowaną za braki w kompozycji i niejasną wymowę ideową. Po śmierci matki (18 VIII 1932) napisał w poczuciu osamotnienia sztukę Most (premiera 28 I 1933 w Warszawie w Teatrze Narodowym, w reż. Karola Borowskiego, ze scenografią Frycza). Opowiadała ona historię przewoźnika, który po wybudowaniu mostu na rzece, traci pracę i dalszy sens życia; niszczy więc most. Krytyka (m.in. Boy-Żeleński i Grzymała-Siedlecki) uznała Most za najdojrzalsze dzieło S-ego, odznaczające się zwartą budową, wyrazistymi postaciami i nietrudnym do rozumienia symbolem. W sztuce dostrzegano dążenie S-ego do przełamania nadmiernego poetyzowania na rzecz realizmu; doczekała się też ona przekładów na języki łotewski, duński, czeski, słowacki i rosyjski oraz uzyskała w l. trzydziestych (podobnie jak Ewa, Lekkoduch, Papierowy kochanek i Żeglarz) realizację radiową. W r. 1933 został S. członkiem Polskiej Akademii Literatury (PAL), a w r. 1934 otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
W r. 1934 zaręczył się S. z Leśmianówną, z którą często bywał w warszawskich teatrach i kawiarniach, co Zofia Nałkowska odnotowała w „Dziennikach”: «zamiast mną zajmuje się Leśmianówną»; po roku jednak z zaręczyn się wycofał. Na jubileusz 35-lecia pracy scenicznej Zelwerowicza napisał komedię Krysia (premiera 14 III 1935 w Teatrze Narodowym, w reż. Zelwerowicza, ze scenografią Stanisława Jarockiego, druk fragmentu aktu 2: „Gaz. Warsz.” 1935 nr 80, „Prosto z Mostu” 1935 nr 11), która po jednym przedstawieniu zeszła z afisza (tekst zaginął w czasie drugiej wojny światowej). Podjęty w sztuce problem handlu cudami wywołał negatywną ocenę Bohdana Korzeniewskiego („Pion” 1935 nr 14) i Boya-Żeleńskiego, dostrzegającego w niej «łatwy dymek idealistyczny» (tenże, „Perfumy i krew”, W. 1936). S. jako przedstawiciel PAL uczestniczył w r. 1935 w uroczystościach pogrzebowych Józefa Piłsudskiego: 17 V w Warszawie i 18 V w Krakowie. Również w imieniu PAL przemawiał 14 III 1936 w krakowskim Teatrze im. Słowackiego na jubileuszu 25-lecia twórczości Karola Huberta Rostworowskiego. W sierpniu t.r. wziął udział w inauguracji Wakacyjnego Inst. Sztuki, powołanego przez PAL dla kształcenia młodych nauczycieli. Nawiązawszy współpracę z Teatrem Wyobraźni Polskiego Radia, stał się autorem znakomitych słuchowisk, zwłaszcza Zegarka (emisja 7 XI 1935, wyd. w: Profesor Tutka i inne opowiadania, Kr. 1954), o niesłusznym posądzeniu i moralnym naprawieniu krzywdy, uznanego w ankiecie w r. 1936 za najlepsze polskie słuchowisko. Późniejsze słuchowiska: W lesie (4 II 1937, reż. Edmund Wierciński), Służbista (16 XII 1937, reż. Janusz Strachocki) oraz dotykające problemu granicy między prawdą i kłamstwem w dobrej wierze Srebrne lichtarze (14 XI 1938, reż. Aleksander Węgierko, zaginęło podczas wojny) zyskały również uznanie ze względu na problematykę moralną i walory formalne. Dorobek dramatopisarski S-ego z okresu międzywojennego dopełniła sztuka Dziewczyna z lasu (wyst. 19 I 1939 w Teatrze Ateneum w Warszawie, w reż. Stanisławy Perzanowskiej, ze scenografią Władysława Daszewskiego), uznawana za kontynuację rozważań pisarza o miłości i instynktach natury ludzkiej oraz konflikcie natury z cywilizacją.
W czasie okupacji niemieckiej Zegrzynek został włączony do Rzeszy, a dobra S-ego skonfiskowane. S. przeniósł się z zarządcą Kucharskim do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Wilczej 73/2 u przyjaciół Wandy i Józefa Natolskich. Dn. 10 XI 1943 został wraz z Natolskim aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku; po śmierci w więzieniu Natolskiego był leczony w izbie chorych przez współwięźnia, lekarza Felicjana Lotha; prawdopodobnie dzięki wstawiennictwu nieznanego Niemca został zwolniony niedługo przed wybuchem powstania warszawskiego 1944 r. W powstaniu stracił rękopisy opowiadań i powieści, napisane w czasie okupacji. Ewakuowany z ludnością Warszawy do obozu w Pruszkowie, przedostał się do Krakowa, po czym skierowany przez Radę Główną Opiekuńczą, znalazł przytułek w opuszczonym dworku w Cichawie koło Kłaja. W styczniu 1945 wyjechał do Bochni dla kuracji stomatologicznej; tam zastało go przejście frontu. Mieszkał potem kolejno w Nagłowicach (pow. jędrzejowski) oraz w Pławowicach pod Krakowem, w dworze Ludwika Hieronima Morstina, gdzie poznał młodego polonistę Leona Pietrzykowskiego, którego z czasem uczynił swym sekretarzem i powiernikiem pomysłów twórczych.
W dn. 30 VIII – 2 IX 1945, goszcząc nadal u Morstina, uczestniczył S. w Krakowie w I Ogólnopolskim Zjeździe Delegatów Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP, od r. 1949 Związek Literatów Polskich ). W wyniku starań w ZZLP otrzymał we wrześniu 1945 pokój w Krakowie na trzecim piętrze Domu Literatów przy ul. Krupniczej 22. Nawiązał tam kontakty z Ignacym Nikorowiczem, Tadeuszem Kwiatkowskim, Wojciechem Natansonem, Arturem Marią Swinarskim, Stefanem Flukowskim i Juliuszem Kydryńskim. W tym czasie odnowił też przyjaźń z Carlottą Bologną, w której mieszkaniu przy ul. Śląskiej 4 często przebywał i z którą nawiązał następnie wieloletnią korespondencję, trwającą do jego śmierci. Ukończył t.r. dramat Dwa teatry i wysłał rękopis do Teatru Polskiego w Warszawie, otrzymał jednak odpowiedź odmowną. W r. 1946 wstąpił do ZZLP oraz opublikował dwie jednoaktówki: Matka (W., przekł. angielski) i Powódź (W., przekł. grecki), które następnie włączył do Dwóch teatrów. Sztukę wystawił 24 II 1946 Teatr Powszechny im. Żołnierza Polskiego w Krakowie (w reż. Ireny Grywińskiej, ze scenografią Tadeusza Kantora i muzyką Alojzego Klucznioka). S. przedstawił w niej swoją koncepcję teatru jako dwie uzupełniające się, choć przeciwstawne formy; teatr realistyczny «Małe Zwierciadło» oraz wizyjny Teatr Snów ulegają konfrontacji w perspektywie tragizmu wojennego. Opublikowane w „Twórczości” (1946 nr 12, wyd. łącznie z Mostem, Kr. 1947), otworzyły Dwa teatry nową kartę rozważań o wartościach teatru S-ego i wywołały burzliwe dyskusje. Do przychylnych sztuce krytyków należeli m.in. Tadeusz Peiper („Odrodzenie” 1946 nr 2), Edward Csató (tamże) i Wojciech Natanson („Twórczość” 1946 nr 3), natomiast do przeciwników publicyści „Kuźnicy”, którzy atakowali ją z pozycji marksistowskich (Melania Kierczyńska pisała o obronie «romantyzmu politycznego», uznając, że «na propagandę czystego irracjonalizmu nie ma już u nas dzisiaj miejsca», „Kuźnica” <1947 nr 18>). Dwa teatry zainteresowały czołowych inscenizatorów, m.in. Wilama Horzycę (29 X 1946, Teatr Miejski w Toruniu), Wiercińskiego (21 I 1947, Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach) i Borowskiego (13 III 1947, Teatr Polski w Poznaniu). Przekładane od r. 1947 na języki: czeski, słowacki, serbo-chorwacki, francuski, niemiecki, rosyjski, węgierski, bułgarski, rumuński i łotewski, doczekały się inscenizacji na scenach m.in. Brna, Paryża i Leningradu, a także na antenie radiowej Genewy oraz w telewizji szwajcarskiej i francuskiej.
W l. 1946–8 wchodził S. w skład komitetu redakcyjnego „Listów z Teatru”; w piśmie tym zamieszczał eseje teatralne, m.in. Kassa teatralna (1946 nr 1), Kraków (1947 nr 11), Juliusz Osterwa i pisarz polski (1947 nr 14), Perzyński – pisarz znakomity (1948 nr 22). W r. 1947 otrzymał nagrodę literacką m. Krakowa i Złoty Krzyż Zasługi oraz został powołany do Rady Teatralnej Min. Kultury i Sztuki. Pod koniec t.r. napisał sztukę Kowal, pieniądze i gwiazdy, traktującą o człowieku pechowym, niesłusznie oskarżonym o kradzież, ale i o ludzkich marzeniach, poświęceniu i nieoczekiwanym heroizmie. Dramat wystawił 28 IX 1948 Teatr Miejski w Toruniu (w reż. Aleksandra Gąssowskiego i Tadeusza Muskata, ze scenografią Antoniego Muszyńskiego); z czasem doczekał się on przekładów na języki rumuński, słowacki, bułgarski, estoński, rosyjski i czeski. Atakowany przez krytykę socrealistyczną, m.in. za sposób widzenia problematyki wiejskiej, został niebawem wycofany z repertuaru. Napisana w grudniu t.r. komedia Chłopiec latający okazała się już niemożliwa do opublikowania. Od r. 1949 wszystkie sztuki S-ego były objęte zakazem wystawiania. S. zepchnięty na margines życia literackiego, nie napisał żadnego utworu na zamówienie doktryny socrealistycznej, ogłaszał natomiast t.r. w różnych pismach cykl pt. Profesor Tutka (m.in. Profesor Tutka sam na sam z wariatem, „Echo Krakowa” nr 207, Jakie opowiadanie profesor Tutka nazywa barwnym, „Express Pozn.” nr 933, Okno naprzeciw okna Profesora Tutki, Profesor Tutka miał wykład w szkole handlowej, Profesor Tutka o kozach w Pacanowie, „Odra” nr 49–50). Te humoreski o dystyngowanym profesorze-analityku i jego przyjaciołach, spotykających się na dyskusjach, odsłoniły ponownie talent prozatorski S-ego, jego refleksję filozoficzną nad otaczającym światem, zdolności gawędziarskie i poczucie humoru. Dn. 22 I uczestniczył S. w Krakowie w uroczystościach nadania Staffowi godności doktora honoris causa UJ; wygłoszona z tej okazji jego mowa pt. Bankiet, została opublikowana w „Księdze pamiątkowej ku czci Leopolda Staffa” (W. 1949).
Dn. 31 III 1950 przeniósł się S. do częściowo odremontowanego dworku w Zegrzynku. Towarzyszyła mu Natolska, która do swej śmierci w r. 1960 prowadziła mu gospodarstwo i pomagała w sprawach literackich. Głównie jednak zajmował się nim jego sekretarz Pietrzykowski (utonął w Narwi w r. 1952). Osamotniony, prowadził S. bezskuteczne starania o utrzymanie posiadłości, na której rozpoczęto wkrótce proces uwłaszczenia; jego prośby o umorzenie długów były odrzucane. Wobec odmowy przyznania renty, żył w nędzy, a dworek nadal popadał w ruinę. W r. 1951 otrzymał jednak od Zespołu ds. Kultury i Oświaty subwencję na napisanie wspomnień teatralnych. Swinarski przedstawił go w tym czasie jako Widmo w swej parodii Mickiewiczowskich „Dziadów” („Parodie” W. 1955). Sporadycznie ogłaszał S. dalsze opowiadania o profesorze Tutce, m.in. O cichej ulicze („Przekrój” 1952 nr 352). Publikował też szkice teatralne w dwutygodniku „Teatr” (w r. 1953: Reduta, nr 12–19, Malarze teatralni, nr 24, w r. 1954: Zelwerowicz na 60-lecie pracy, nr 3, Ludwik Solski na jubileusz 80-lecia pracy, nr 11), a w „Nowej Kulturze” (1953 nr 13) ogłosił szkic Jaracz. Do publikowania w „Przekroju” cyklu o profesorze Tutce wrócił w r. 1954 i t.r. wydał tom Profesor Tutka i inne opowiadania (Kr.). Utwory te doczekały się różnych adaptacji teatralnych, a także przekładów na języki węgierski, niemiecki, czeski, estoński i hiszpański.
W tym czasie, w okresie tzw. odwilży, zaznaczyła się już zmiana polityki władz wobec S-ego. Dn. 8 III 1955 w siedzibie ZLP w Warszawie odbył się jego wieczór jubileuszowy. S. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, otrzymał nagrodę państwową, subwencję Urzędu Rady Ministrów oraz zapomogę od ZLP. Odtąd częściej niż dotychczas publikował szkice teatralne (Mieczysław Frenkiel, „Teatr” 1955 nr 7) i opowiadania (Sufler, „Przekrój” 1955 nr 540), kontynuował też cykl o profesorze Tutce (O dumie męskiej, O miłym staruszku, Przeczucie Profesora Tutki, „Iskry” 1955 nr 10). Na scenę wprowadził go ponownie warszawski Teatr Estradowy «Miniatury», który w r. 1955 wystawił Niecodzienne zdarzenie, składające się z trzech jednoaktówek: Matka, Powódź i Zegarek. W r. 1956 została opublikowana monografia Juliusz Osterwa (W.), napisana przez S-ego wspólnie (trybem korespondencyjnym) z Józefą Hennelową. Swoje szkice teatralne zebrał S. w tomie W pobliżu teatru (Kr. 1956). W „Dialogu” (1957 nr 10) wydrukowano Chłopca latającego i 4 I 1958 wystawiono go w Teatrze Polskim w Warszawie (w reż. Jana Kreczmara, ze scenografią Jana Marcina Szancera i muz. Tadeusza Szeligowskiego). W r. 1958 zostały wydane Dramaty zebrane S-ego (Kr. I–III), opatrzone przypisami Ryszarda Górskiego. Otrzymał też S. nagrodę literacką m. Warszawy za r. 1958. Dwie ostatnie jego sztuki to Łuczniczka („Dialog” 1959 nr 12), ukazująca powojenne perypetie rzeźby uznanej za arcydzieło, oraz jednoaktówka Dziewięć lat (tamże 1960 nr 60), traktująca o spotkaniu dwojga ludzi po latach i niemożności powrotu ich dawnego uczucia. Od r. 1960 ogłaszał S., głównie w „Przekroju”, dalsze opowiadania o profesorze Tutce; w r. 1961 otrzymał nagrodę tego tygodnika «Srebrne Fafiki». Tom Profesor Tutka. Nowe opowiadania ukazał się w Krakowie w r. 1962 (przekł. niemiecki, węgierski, estoński, hiszpański). Dla S-ego nastąpił czas ponownego uznania i względnej stabilizacji. Jego sztuki były wystawiane w teatrach całej Polski oraz za granicą, realizowano je też w adaptacjach telewizyjnych. T.r. otrzymał S. nagrodę literacką im. Włodzimierza Pietrzaka. Po licznych interwencjach dostał rentę, a także subwencję na ratowanie swego dworku.
Dn. 11 VII 1961 w Serocku (ślub kościelny 3 III 1962 w Woli Kiełbińskiej) ożenił się S. z Wandą Anitą Michaliną Szatkowską (1906–1991). Była ona osobą niezrównoważoną psychicznie, która gospodarstwo w Zegrzynku prowadziła fatalnie, izolowała S-ego od krewnych i przyjaciół oraz fałszowała jego podpisy w listach i dokumentach. Podupadający na zdrowiu pisarz, tworzył już wtedy niewiele. W r. 1963 leczył się w szpitalu. Wziął udział w r. 1965 w filmie dokumentalnym „Jerzy Szaniawski” (w reż. Stanisława Kokesza, wg scenariusza Kydryńskiego, z cyklu „Sylwetki pisarzy polskich”). Z okazji osiemdziesiątych urodzin przyznano mu w r. 1966 Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. W r. 1967 otrzymał nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku. W grudniu 1969, po wylewie, znalazł się w szpitalu w Warszawie; zabrany przez żonę do wynajętego pokoju przy ul. Salezego 6/117, zmarł tam 16 III 1970. Został pochowany 20 III na cmentarzu Powązkowskim (kw. A–32–2–13).
S. nie miał dzieci.
Dworek w Zegrzynku wraz z archiwum S-ego i jego biblioteką spłonął w r. 1977. W r. 2004 wmurowano tam tablicę z informacją «Ruiny dworku Szaniawskich, w którym urodził się, żył i pisał Jerzy Szaniawski».
Obdarzany określeniami: Jerzy Milczący, Milczek z Zegrzynka, Samotnik z Zegrzynka, był S. introwertykiem, powściągliwym w wypowiadaniu sądów, refleksyjnym, sumiennym i wrażliwym na przyrodę. W środowisku teatralnym i literackim cieszył się na ogół sympatią, choć czasem wywoływał też niechęć i zawiść. Poświęcono mu wiersze, m.in. Stanisława Grochowiaka „Dom Szaniawskiego” (1958) i Krzysztofa Karaska „Na ruinach dworku w Zegrzynku” (Kotlińska K., ,,Szaniawski. Zawsze tajemniczy”, W. 2009). Twórczość S-ego uznawano (E. Rzewuska, K. Straszewska, K. Nastulanka, W. Natanson, J. Jakubowska) za jedno z najwybitniejszych osiągnięć polskiej dramaturgii XX w. S. tworzył teatr oryginalny, poetycko-filozoficzny, ukazujący tęsknotę człowieka do ideału i proces przetwarzania marzeń w rzeczywistość. Poetykę jego sztuk określano często mianem «szaniawszczyzny», z jednej strony zarzucając im staroświecczyznę i mglistość intelektualną, z drugiej – podkreślając ich niepowtarzalność.
W r. 1972 opublikowano obie części Profesora Tutki (Kr.), a w r. 1973 Dramaty wybrane (Kr.). Jadwiga Jakubowska wydobyła z rękopisów miniaturę dramatyczną pt. Profesor Tutka znał rodzinę dowcipnych („Dialog” 1979 nr 6). Dwa teatry do r. 2008 pozostawały w programie lektur szkolnych. W r. 2009 wydano monograficzny numer „Litteraria Copernicana” (nr 1–3), poświęcony S-emu, zawierający m.in. niepublikowane materiały z Arch. Pietrzykowskiego. Rękopisy S-ego, dokumenty, korespondencja jego i żony znajdują się w Muz. Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie (sygn. 1400–1406) oraz Miejskiej Bibliotece Publicznej (MBP) w Zduńskiej Woli. Imieniem S-ego nazwano ulice (m.in. w Serocku), teatry (m.in. Dramatyczny w Wałbrzychu, 1979, Dramatyczny w Płocku, 1980), biblioteki (MBP w Zduńskiej Woli, 1979) i szkoły (m.in. Szkołę Podstawową w Jadwisinie, 1987, która opiekuje się grobem pisarza i organizuje Dzień Patrona), a także rezerwat krajobrazowy («Wąwóz Szaniawskiego») w Zegrzynku (1977). MBP w Zduńskiej Woli zorganizowała w r. 1980 Wieczór Literacki S-ego, a w r. 1985 ogłosiła, wraz z redakcją „Życia Zduńskiej Woli” i Tow. Przyjaciół Zduńskiej Woli, Konkurs Literacki im. S-ego (który jest kontynuowany). Muz. Literatury w Warszawie zorganizowało w r. 1995 wystawę „Jerzy Szaniawski – 25 rocznica śmierci”, a Gimnazjum nr 4 w Legionowie uzyskało w r. szk. 2008/9 pierwszą nagrodę za projekt „Szaniawski zapomniany dziedzic na Zegrzynku” w XI Ogólnopolskiej Prezentacji Projektów Młodzieżowych.
Portret przez Antoniego Waśkowskiego, olej., w MBP w Zduńskiej Woli (Zbiory L. Pietrzykowskiego); Rzeźba głowy S-ego przez Antoine’a Ślęzaka, z r. 1956, tamże (fot. rzeźby w: ,,Litteraria Copernicana” 2009 nr 1–3); Fot. w większych zespołach w Narod. Arch. Cyfrowym w W., Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W., Muz. Narod. w W., Muz. Teatr. w W.; – Bibliogr. dramatu pol., I–III; Bibliografia zawartości czasopism za r. 1965 i n., W.; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr.; Dokumentacja inscenizacji sztuk Jerzego Szaniawskiego w l. 1917–1958, w: Dramaty zebrane, Oprac. R. Górski, Kr. 1958 I–III; Gąssowski S., Współcześni dramatopisarze polscy 1945–1975, W. 1979; Jerzy Szaniawski 1886–1970. Życie i twórczość. Katalog zbiorów, Oprac. Z. Olejnik, Zduńska Wola 1991; Katalog rękopisów Muzeum Literatury. Dramat polski XX w., W. 1997 III; Literatura XX w.; Literatura Pol. Enc.; Ludwińska J., Rejestr słuchowisk Jerzego Szaniawskiego na antenie polskiego radia, „Przegl. Human.” 1974 nr 9; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III, IV; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i in.; Pol. Enc. Szlach., XI, XII; Przyrowski Z., Kto to był?, W. 1996; Stanik S., Inscenizacje sztuk J. Szaniawskiego w teatrze polskim 1945–1949, „Pam. Teatr.” 1999 z. 3–4; tenże, Inscenizacje sztuk J. Szaniawskiego 1914–1939. Spis premier, tamże 1980 z. 3–4; Udalska E., Sztuki Jerzego Szaniawskiego na scenach polskich w l. 1944–1969. Dokumentacja, „Teatr” 1970 nr 16; Udalska E., Wert P., Spis wystawień sztuk Jerzego Szaniawskiego w filmie i telewizji, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. I, 1971 z. 82; Współcz. pol. pisarze, (bibliogr.); – Internet: www.filmpolski.pl; www.teatr.pl/pl.realizacje/134,autor.html. (dok. inscenizacji sztuk S-ego oprac. w Inst. Teatr. im. Z. Raszewskiego w W., fot.); – Bogusławska K., Technika dramatów Jerzego Szaniawskiego, „Dialog” 1961 nr 3; Buss A., O dramaturgii Jerzego Szaniawskiego, „Roczn. Nauk.-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagog. w Rzeszowie” 1964 z. 2; Eustachiewicz L., Twórczość dramatyczna Jerzego Szaniawskiego, „Ruch Liter.” 1960 nr 1–2; Flukowski S., Dwa teatry jednej rzeczywistości, „Odrodzenie” 1946 nr 20; Herman M., Archiwum Jerzego Szaniawskiego w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Zduńskiej Woli, „Bibliotekarz” 1999 nr 7/8; Hutnikiewicz A., [Wstęp do:] Wybór dramatów, Wr. 1988; Jakubowska J., Jerzy Szaniawski, W. 1980 (telewizyjne inscenizacje utworów S-ego); Jakubowska-Opalińska J., Between words and silence: the theater of Jerzy Szaniawski, w: Visegrad drama II. Escape, Budapest 2004; Józefacka M., Komedia poetycka dwudziestolecia międzywojennego, ,,Pam. Liter.” 1970 nr 3; Kierczyńska M., Spór o realizm. Na marginesie „Dwóch teatrów” Szaniawskiego, „Kuźnica” 1947 nr 18; Kolińska K., Szaniawski. Zawsze tajemniczy, W. 2009 (w aneksie listy S-ego i Wandy Natolskiej do Carlotty Bologna); Krajewska A., Komedia polska XX-lecia międzywojennego, Wr. 1989; Leszczyński W., O ludycznym aspekcie wczesnych komedii Jerzego Szaniawskiego, ,,Prace Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Częstochowie, Filol. Pol., Hist. i Teoria Liter.” 1989 z. 2 s. 91–102; Lewko M., Wileńskie inscenizacje dramatów Jerzego Szaniawskiego, w: Wilno teatralne, Red. M. Kozłowska, W. 1998; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967; Nastulanka K., Jerzy Szaniawski, W. 1973; Natanson W., Świat Jerzego Szaniawskiego, Ł. 1971; Nowak Z. J., Wśród pisarzy i uczonych. Szkice historycznoliterackie, Kat. 1980; Pawlak G., Literatura polska w teatrze telewizji w latach 1953–1993, W. 2004; Schielman M., Dwa teatry, w: Dramat polski. Interpretacje, Gd. 2001; taż, Teatr własnej jaźni, w: taż, Tymczasowa rzeczywistość, Gd. 2004; Siedlecka J., Kułak znad Narwi, w: taż, Obława, W. 2005; Speina J., Most Jerzego Szaniawskiego czyli dramat „spętanej energii” w: Dramat polski XIX i XX wieku, L. 1967; Stanik S., Samotnik z Zegrzynka. Studium o Jerzym Szaniawskim, Bydgoszcz 1998; Starczewska K., Technika dramatów Szaniawskiego, w: Z problemów literatury polskiej XX w., W. 1965 II; T aborski R., Zapomniany debiut dramatopisarski Jerzego Szaniawskiego, „Roczn. Human.” 1976 nr 1; T erlecki T., Szaniawski-jubilat, „Wiadomości” (Londyn) 1958 nr 21; Udalska E., Jerzy Szaniawski na scenach polskich (1944–1969), w: taż, Teatr–aktor–dramat, Kat. 2001; taż, Szaniawski na scenach polskich. Okres powojenny, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. I, 1971 z. 82; Vogler H., Jerzy Szaniawski, marzyciel i racjonalista, „Przegl. Kult.” 1955 nr 7; Zabierowski S., Warsztat badawczy profesora Zbigniewa J. Nowaka, Kat. 2004; – Adamski J., Jasnooki, siwy pan, „Tyg. Powsz.” 1971 nr 14; Bober J., Mistrz z Krupniczej, „Gaz. Krak.” 1986 nr 39; Brandstaetter R., Milczek z Zegrzynka, garść wspomnień i listów, „Tyg. Powsz.” 1977 nr 51–52; Czeretoski K., Odwiedziny w Zegrzynku, „Tyg. Kult.” 1974 nr 30; Gąssowski A., Moje spotkanie z Jerzym Szaniawskim, w: Program Teatru Ziemi Pomorskiej, Grudziądz 1979; Gisges J. M., Mój Szaniawski, „Profile” 1982 nr 2; Iwaszkiewicz J., W pobliżu snu... Tajemnica Jerzego Szaniawskiego, W. 1998 (fot.); Kędzierski J., Aktorzy u dramaturga, „Za i przeciw” 1976 nr 5; tenże, Dom po kasztanami, tamże 1977 nr 45; tenże, Stary dworek, „Kierunki” 1979 nr 18; tenże, W dawnym Zegrzynku, „Za i przeciw” 1974 nr 2; tenże, Wieczór wigilijny z Jerzym Szaniawskim, tamże 1974 nr 1; tenże, Zegrzynkowski dworek, „Stolica” 1982 nr 37; tenże, Zegrzynkowskie epitafium, „Kierunki” 1982 nr 6; Kwiatkowski T., Niedyskretny urok pamięci, „Życie Liter.” 1982 nr 20; Nałkowska Z., Dzienniki 1930–1939, Oprac. H. Kirchner, W. 1988 IV cz. 1; Natanson W., Moje spotkanie z Szaniawskim, „Słowo Powsz.” 1974 nr 4; Stanik S., Podwójne milczenie, ,,Kultura i Życie” 1990 nr 102; Szaniawska-Czarnocka M., Odgrodzony od życia wielkim płotem (Wspomnienie o wielkim dramaturgu Jerzym Szaniawskim), „Odgłosy” 1990 nr 1214; Szewc P., Samotnik z Zegrzynka, „Słowo” 1995 nr 77; Zaworska H., Niesamowitość Szaniawskiego, „Gaz. Wyborcza” 1995 nr 87; Zechenter W., Upływa szybko życie, Kr. 1975 II; Żukrowski W., Natchniony tragiczny Milczek, „Nowe Książki” 1971 nr 17; – „Kuźnica” 1949 nr 16; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1970: „Dzien. Lud.” nr 68 (A. Hamarliński, fot.), „Sztandar Młodych” nr z 17 III, „Trybuna Ludu” nr 75–77, „Życie Warszawy” nr 64; – B. ZLP w W.: Ankieta personalna, nr inw. 1311, fot., wycinki prasowe, odpis skrócony aktu ur., nr 22/1886, odpis skrócony aktu małżeństwa, nr 43/1961, odpis aktu ślubu w paraf. Zegrze z ksiąg kościelnych; Inst. Teatr. im. Z. Raszewskiego w W.: Teczki wycinków prasowych (nieuporządkowane); Muz. Liter. im. A. Mickiewicza w W.: sygn. 1404; – Mater. dot. S-ego i jego sztuk w: Arch. Teatru im. J. Słowackiego w Kr., Arch. Teatru Pol. w W., Arch. Zw. Autorów i Kompozytorów Scenicznych w W., B. Narod., IS PAN, MBP w Zduńskiej Woli, Muz. Teatr. w W.
Eleonora Udalska