Swach (Szwach) Jerzy, w zakonie Adam (1668–1747), franciszkanin, malarz, snycerz.
Ur. 11 IV w Daczycach na Morawach, w rodzinie mieszczańskiej, był synem Udalryka (Oldrzycha) i Katarzyny, młodszym bratem Karola Antoniego (zob.).
Do Poznania trafił S. zapewne w ślad za starszym bratem, prawdopodobnie mając już pewną znajomość snycerki a może też początków malarstwa al fresco. W r. 1686 wstąpił w Poznaniu do zakonu franciszkanów konwentualnych, otrzymując jako brat laik zakonne imię Adam; 24 III 1687 złożył śluby zakonne. Po odbyciu nowicjatu przydzielono go do pomocy starszemu bratu przy budowie ołtarza Matki Boskiej w kościele Franciszkanów. Pod koniec l. osiemdziesiątych wysłano go na naukę do nadwornego malarza króla Jana III Sobieskiego, Jerzego Eleutera Siemiginowskiego. Pod jego kierunkiem kształcił się przez trzy lata, być może w Krakowie (Edward Rastawiecki) lub Lwowie (Szczęsny Dettloff), jednak najprawdopodobniej w Warszawie lub Wilanowie, gdzie Siemiginowski zakładał szkołę malarską. Podczas nauki zdobył S. zapewne umiejętność korzystania z wzorów graficznych, a być może też malowania al fresco (z tą techniką mógł być obeznany już wcześniej, ze względu na bogate tradycje malarstwa ściennego w jego rodzinnych stronach). Po powrocie do Poznania najpewniej pracował w warsztacie klasztornym razem z bratem, aż do jego śmierci w r. 1709. Prace S-a z tego okresu trudno określić, uważa się, że był on autorem elementów malarskich we wspólnych dziełach z bratem (np. stalle z malowanymi zapleckami).
Pierwszym znanym sygnowanym dziełem S-a są freski z r. 1711 na pendentywach małej kopuły kościoła Cystersów w Lądzie oraz cykl św. Bernarda z Clairvaux na sklepieniu południowego ramienia transeptu w tej świątyni. Z r. 1712 pochodzi przedstawiający Św. Małgorzatę obraz sztalugowy w pocysterskim kościele w Tarnowie Pałuckim. W l. 1715–20 (z przerwami) pracował S. dla franciszkanów z Kalisza, malując cykl obrazów olejnych, m.in. ze scenami z życia św. Franciszka oraz freski w korytarzu klasztornym (zachowany fragment malowidła ściennego i wizerunek Św. Kazimierza Królewicza). W r. 1716 wyjechał do klasztoru Franciszkanów w Pyzdrach, gdzie w tamtejszym kościele wykonał malowidła w kaplicy Męki Pańskiej (niezachowane). T.r. rozpoczął w Lądzie prace nad wielkim cyklem olejnych obrazów, ilustrujących dzieje zakonu cystersów. Zapewne w tym okresie cieszył się już pewną sławą: w r. 1717 przyozdabiał freskami nowy kościół p. wezw. św. Stanisława Biskupa w Żerkowie, wybudowany z fundacji Macieja Radomickiego (m.in. przedstawił fundatora z żoną słuchających mszy św.), a w r. 1718 dla prymasa Stanisława Szembeka namalował freski o tematyce eucharystycznej w kaplicy Bożego Ciała w kolegiacie łowickiej. W Łowiczu wykonał również co najmniej kilka obrazów sztalugowych, w tym portrety prymasa i kard. Michała Radziejowskiego. Między kwietniem a lipcem 1720 wykonał polichromie w kaplicy błogosławionej Salomei w kościele Franciszkanów w Krakowie (niezachowane). Później najprawdopodobniej pracował nad dekoracjami kościoła Franciszkanów w Poznaniu. W r. 1722 u cystersów w Lądzie namalował w Sali Opackiej fryz z 39 wizerunkami miejscowych opatów, a od 8 VI do 11 VII t.r. plafon o tematyce alegorycznej. W r. 1723 przystąpił do malowania w jezuickim kościele p. wezw. św. Franciszka Ksawerego w Krasnymstawie scen z życia patrona. Przebywając tam, a następnie pracując w innych jezuickich świątyniach: między majem a październikiem 1726 w Krośnie (kościół niezachowany), w r. 1727 w Piotrkowie, zainteresował się głębiej jezuicką formułą życia. Dał temu wyraz w sygnaturze dzieła w Piotrkowie, pisząc m.in.: «brat Adam […] jako franciszkanin żył zawsze ze skłonnością ignacjańską. Pracę tę na chwałę Boga i świętego Ksawerego ukończył». W r. 1727 i prawdopodobnie jeszcze w r.n. u filipinów w Studziannie wykonywał malowidła w kaplicach i wielkiej kopule kościoła. W r. 1729 powstały polichromie drewnianego kościoła p. wezw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Wełnie koło Rogoźna (m.in. sceny z legendy o odnalezieniu Krzyża Świętego). W r. 1730 wrócił do Lądu, aby wykonać dekorację w małej kopule cysterskiej świątyni; t.r. zatrudniły go także cysterki z Owińsk (namalował w ich kościele m.in. Matkę Boską Opiekunkę Cystersów). Następnie w Jarosławiu, między 9 V a 3 VIII 1731, pracował przy dekoracji korytarza klasztoru Jezuitów (obecnie Dominikanów), gdzie namalował Historię Cudownej Piety Jarosławskiej i podobizny fundatorów. Ozdobił polichromiami w r. 1732 kilka kaplic tamtejszego kościoła (p. wezw. Serca Jezusa, Matki Boskiej Różańcowej, świętych Dominika, Jacka oraz Jana Nepomucena); w Jarosławiu zachował się jeden z większych zespołów jego fresków. W r. 1733 ozdobił polichromią fasadę franciszkańskiego kościoła w Poznaniu (niezachowana), a u franciszkanów w Pyzdrach namalował między 8 VIII a 27 X t.r. w klasztornych krużgankach cykl ze św. Franciszkiem. Do jego spuścizny należą również obrazy w kościele Reformatów w Szamotułach, najpewniej wykonane przed r. 1735 oraz pomniejsze malowidła ścienne i obrazy w kościołach i pałacach. Ostatnie znane prace (sceny z legendy o profanacji hostii przez miejscowych Żydów) wykonał w r. 1735 w kościele p. wezw. Najświętszej Krwi Pana Jezusa w Poznaniu. Miał wówczas 67 lat. Nie wiadomo, czy po tej dacie powstały jakieś jego dzieła.
Wszystkie zarobione środki inwestował S. w budowę, reperację i zdobienie klasztoru i kościoła Franciszkanów w Poznaniu. Łożył na: browar, wodociąg, dwie wieże kościelne, wykończenie fasady kościoła, naprawę dachu i prace związane z odnową klasztoru, a także na nieokreślone «stula» lub «stabula». Kamil Kantak niesłusznie przypisał S-owi pokrycie kosztów związanych z wielką uroczystością przeniesienia cudownego obrazu Matki Boskiej do nowego ołtarza w r. 1713. S. zmarł 13 I 1747 w macierzystym klasztorze w Poznaniu i tam został pochowany. Dn. 28 II konwent poznański postanowił z wdzięczności odprawiać w jego intencji wieczysty anniwersarz.
S. należał do najpłodniejszych rodzimych malarzy-freskantów działających na terenie Rzpltej na początku XVIII w. Był malarzem nierównym. Obok dzieł dobrych, nawiązujących do rzymskiej szkoły malarstwa, malował obrazy słabe, a nawet naiwne. Należał do prekursorów malarstwa iluzjonistycznego adaptującego wzory Andrei Pozza, tworzył jednak dzieła o bardzo bogatych treściach, często wiernie powtarzające wzory graficzne razem z objaśniającymi je inskrypcjami, lecz mało dbał o ich formę. Postacie malował niezgrabne, niepoprawne anatomicznie. W malarstwie ściennym przedstawiał zwykle rozbudowane cykle hagiograficzne popularnych świętych: Franciszka z Asyżu (Poznań, Pyzdry), Franciszka Ksawerego (Krasnystaw, Piotrków), Antoniego Padewskiego, Stanisława biskupa, Jana Nepomucena i in. Podejmował również tematy biblijne i historyczne; najbogatszy w Polsce program ikonograficzny o tematyce eucharystycznej (najpewniej oparty o wskazówki teologiczne zleceniodawcy) przedstawia polichromia w kaplicy Bożego Ciała w Łowiczu. Większe z malarskich realizacji, oprócz inskrypcji objaśniających, opatrywał własnymi dystychami (m.in. w kościele franciszkańskim w Poznaniu, Łowiczu, Krasnymstawie, Owińskach, Wełnie i Pyzdrach). Uczniów S. zapewne nie miał.
Z pozostawionych ściennych autoportretów S-a zachowały się cztery: w kościele Jezuitów w Piotrkowie, na plafonie sali opackiej w Lądzie, w kościele pocysterskim w Owińskach oraz franciszkańskich krużgankach w Pyzdrach. Rysów S-a można też doszukać się w łowickiej scenie św. Antoniego z monstrancją (J. Staszewski); w postaci zakonnika-świadka cudu wychylającego się zza pleców świętego. Wiadomo, że istniał jeszcze co najmniej jeden autoportret S-a w kościele Franciszkanów w Poznaniu.
Enc. Kośc., XXII; Estreicher, XXX (drobne nieścisłości); Rastawiecki, Słown. malarzów, II–III; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XVI; Wpol. Słown. Biogr.; – Bochyńska-Grzesikowa H., Szymański S., Malarstwo ścienne w Pyzdrach, „Biul. Hist. Sztuki” R. 22: 1960 nr 4 s. 420–22; Brosig A., Materiały do historii sztuki wielkopolskiej, P. 1934 s. 277–8; Dettloff S., Poznański malarz Adam Swach, „Kron. M. Poznania” R. 20: 1947 nr 4; Eckhardtówna J., Materiały do historii sztuki i kultury z kronik franciszkanów poznańskich, tamże nr 1; Głowacki K., Kościół Św. Franciszka Ksawerego i kolegium jezuickie w Piotrkowie Trybunalskim, Piotrków Trybunalski 1982; Gruszecka Z., Malowidła Adama Swacha w kościele i klasztorze Dominikanów w Jarosławiu, (mszp. pracy magisterskiej na UJ z r. 2002); Jank T., Kaliskie ślady Adama Swacha, „Kalisia” 2007 nr 5–7 s. 33; tenże, Prace malarskie brata Adama Swacha w poznańskim konwencie i Kościele franciszkanów, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, Gniezno 2006 s. 99–110; tenże, Życie i działalność braci Antoniego i Adama Swachów z poznańskiego konwentu franciszkanów, tamże; Kantak K., Franciszkanie polscy. T. 2: 1517–1795, Kr. 1938; tenże, Kronika franciszkanów poznańskich, „Kron. M. Poznania” R. 15: 1937 nr 2 s. 121–32; Karpowicz M., Jerzy Eleuter Siemiginowski, malarz polskiego baroku, Wr. 1974 s. 175; tenże, Sztuka polska XVIII wieku, W. 1985; Katalog zabytków sztuki w Pol., S. Nowa, VII cz. II/1; Knast T., Barokowa polichromia kościoła w Owińskach i jej twórca Adam Swach, (mszp. pracy magisterskiej na UAM z r. 1967); Kurzawa Z., Wyposażenie kościoła Franciszkanów w Poznaniu, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, Gniezno 2006 s. 171–90; Kusztelski A., Swachowski cykl eucharystyczny w Łowiczu z nieznanym widokiem Poznania w tle, „Kron. M. Poznania” R. 45: 1966 nr 3 s. 243–55; Mizerczyk M., Polichromia Adama Swacha w kościele Franciszkanów w Poznaniu, (mszp. pracy magisterskiej na Uniw. Warsz. z r. 1967); Nowiński J., Na podobieństwo winnej latorośli... Alegoria rozwoju zakonu cystersów na obrazie Adama Swacha w krużgankach klasztoru w Lądzie nad Wartą. Najstarszy widok zabudowań lądzkiego opactwa, „Saeculum Christianum” T. 10: 2003 nr 2; tenże, Wartość katechetyczna polichromii pocysterskiego kościoła w Lądzie nad Wartą, (mszp. pracy magisterskiej na KUL z r. 1987); Pleszczyński A., Apostoł Nowego Świata – św. Franciszek Ksawery i Indianie, „Roczn. Chełmski” T. 2: 1996; Połujan K., Kościół cysterek w Owińskach, (mszp. pracy magisterskiej na Uniw. Warsz. z r. 1996); Ptasiński P., Historia cystersów w malarstwie Adama Swacha, (mszp. pracy magisterskiej na KUL z r. 1993); Sęk S., Malowidła Adama Swacha w klasztorze Dominikanów w Jarosławiu. Teka Konserwatorska. Polska południowo-wschodnia, Rzeszów 1982; Staszewski J., Cud św. Antoniego z osłem w sztuce i piśmiennictwie polskiego baroku, „Studia Franciszkańskie” 2001 nr 11; tenże, Ikonograficzna analiza polichromii w kaplicy Najświętszego Sakramentu w katedrze łowickiej, „Maz. Studia Human.” R. 5: 1999 nr 2; Śmigielska-Kwiatkowska B., Zagadnienie treści i formy dekoracji malarskich sali opackiej w Lądzie, (mszp. pracy magisterskiej na UAM z r. 1968); Tyborowicz A., Cykl obrazów Adama Swacha w klasztorze pocysterskim w Lądzie nad Wartą, (mszp. pracy magisterskiej na Uniw. Kard. Stefana Wyszyńskiego w W. z r. 2000); Witwińska M., Osiemnastowieczna polichromia w jarosławskim kościele „Na Pólku” i jej twórcy, w: Wizerunki maryjne w diecezjach przemyskiej i rzeszowskiej, Rzeszów 1992; – Łukaszewicz J., Obraz historyczno statystyczny miasta Poznania, P. [b.r.w.] II; Łukaszewicz M. W., Strażnica Ostrów i miasto Żerków, P. 1891; Piasecki J., Opisanie kościołów i klasztorów księży franciszkanów (Konwentualnymi zwanych) z dawnej prowincji polskiej Ś. Franciszka Seraficznego po utworzeniu w r. 1815 Królestwa Polskiego pozostałych, W. 1845; – Arch. Prow. Franciszkanów-Reformatów w Kr.: sygn. E–I 22 (Karwacki A., Sławniejsi franciszkanie w Polsce, ich życiorysy i dzieła, s. 172–3); L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 87 A. (kron. franciszkanów pozn. tzw. Kronika Baworowska); Łódz. B. Wyższego Sem. Duchownego w Łagiewnikach: sygn. 03928 (Miske L., Synoptica relatio seu brevis descriptio conventuum in provincia maioris et minoris Poloniae, 1735, odpis).
Tomasz Jank