Chmielowski Joachim Benedykt (1700–1763), ksiądz, autor książek pobożnych i encyklopedycznych. Urodził się, wnioskując z imion, 20/21 III, na obszarze diecezji łuckiej, z rodziny szlacheckiej h. Nałęcz. Matka z domu Rzeczycka wyszła powtórnie za mąż za Brzozowskiego; z tego małżeństwa pochodził Antoni, późniejszy stolnik smoleński, jedyny z rodziny, z którym Benedykt żył blisko. Studia od 1715 ukończył u jezuitów we Lwowie, 1722 został przyjęty do seminarium katedralnego. Przez pewien czas przebywał na dworze Jana i Joanny z Bethunów Jabłonowskich, których syna Dymitra (ur. 1705) uczył. Za ich poparciem otrzymał od Augusta II 1725 probostwo w Firlejowie, z którym złączona była prebenda w Janczynie. Po drugiej swej elekcji zamianował go Stanisław Leszczyński proboszczem w Lesznie, co potwierdził papież Klemens XII, ale Ch. probostwa nie objął skutkiem zwycięstwa Augusta III. Dymitr Jabłonowski nadał mu probostwo w Podkamieniu, którym zawiadywał do r. 1756; był także długie lata dziekanem rohatyńskim. Prałatem domowym arcybpa lwowskiego Wyżyckiego został przed r. 1743, kanonikiem katedralnym kijowskim mianował go Józef Jędrzej Załuski przed 13 V 1761. Umarł w Firlejowie 7 IV, pogrzebany został w tamtejszym kościele, gdzie przygotował sobie pomnik z wierszowanym napisem grobowym. Na pomniku dotąd zachowanym jest stiukowy portret Ch-go. Głównie interesował się Ch. teologią, geografią, sztuką i ogrodnictwem. Poznawszy ogrody i budowle Jerzego Dzieduszyckiego w Cucyłowcach, naśladował te urządzenia w Firlejowie w ciągu l. 1740–50, ozdabiając je napisami polskimi, łacińskimi i ruskimi oraz malowidłami, których zebrał dość wiele. Uporządkował kościół, sprowadził do niego organy, kotły, bębny i moździerze, urządzał okazałe nabożeństwa, założył dom dla ubogich, który istniał przeszło 100 lat, zapisał się do 10 bractw w 8 miejscowościach itp.
Ch. pisał niezmordowanie, przeważnie kompilując z cudzych dzieł, których posiadał we własnej bibliotece około 120, treści głównie teologicznej i geograficznej, nadto zaś miał kilka przyrządów fizycznych i matematycznych. Książki i rękopisy zapisał bibliotece Załuskich. Oprócz skryptów z wykładów szkolnych 1716–24 (zachowanych częściowo w B. Narod. w Warszawie) pierwszą pracą Ch-go jest Pandora Deorum, Dearum et Mortalium Virtutibus et Vitiis ornata z r. 1720. Drukowanym najpierw utworem jest Bieg roku całego itd. (Lw. 1728), książka do nabożeństwa, dedykowana Joannie Jabłonowskiej. Najpopularniejsze to dzieło Ch-go przedrukowywano we Lwowie w l. 1735, 1738, 1741, 1742, 1750, w Sandomierzu 1748 (wydania nieznane Estreicherowi) oraz kilkanaście razy w ciągu wieku XVIII i XIX z przeróbkami. Książka ta wzorowana jest na Nadasiego »Annus Caelestis«. Następnym dziełem jest Ucieczka przez świętych do Boga itd. (Lw. 1730, 1736, 1747), dalej bezimiennie wydana Wyprawa na tamten świat itd. (Lw. 1742, autorstwo poświadcza Załuski w »Bibliotece«, katalog Trotza różnojęz. F. XVIII 59, k. 10), Kotwica w ostatniej toni, alias nowe skuteczne nabożeństwo itd. (Lw. 1747) oraz nieznane bliżej Kazanie panegiryczne (P. 1750).
Najgłośniejszym wszakże dziełem były Nowe Ateny itd. (Lw. 1745, I, II wyd. tamże 1755, II Lw. 1746, przedruk tamże, 1754, III Lw. 1754, IV Lw. 1756). Posiadają one zakrój encyklopedii rzeczowej, ograniczonej do niektórych działów wiedzy, opracowanej kompilacyjnie na podstawie 100 przeszło autorów, wymienionych w t. I, III i IV, przeważnie z w. XVII i XVIII, w czym sporo Polaków i jezuitów. Ch., pracując »w leśnej Firlejowa sedentarii«, »w lesie firlejowskim, jak w beczce Diogenes«, odcięty od obcowania z światem uczonym, musiał z konieczności okazać niejednokrotnie brak krytyki. Na dobitek używał stylu szumnego, makaronicznego w przekonaniu, że tak należy pisać dzieło uczone. Ateny zyskały sobie wielkie uznanie m. in. Załuskiego, Janockiego i Drużbackiej, lecz wywołały także początkowo zarzut plagiatu z rękopisu Jana Stanisława Jabłonowskiego. Przeciw autorowi zarzutu, Józefowi Jabłonowskiemu, wniósł Ch., nie wymieniając jego nazwiska, dwa protesty: w konsystorzu lwowskim i w grodzie lwowskim (1753). Encyklopedia francuska, późniejsza od dzieła Ch-go, podkopała jego znaczenie. Pierwszy ośmieszył je T. K. Węgierski w »Organach« (VI 86–90), ten sąd ujemny utrwalił Bentkowski, ponawiali go m. in. Gloger, P. Chmielowski, Brückner, Szyjkowski, Bystroń; względniej i sprawiedliwiej oceniali je Wójcicki i Tarnowski. Już po śmierci Ch-go wydał z rękopisu (Gwiazdeczki na Sarmackim niebie upatrzone itd.) Groll wyciąg z Niesieckiego pt. »Zbiór krótki herbów polskich oraz wsławionych cnotami i naukami Polaków« (W. 1763). Poza tym pozostały w rękopisie różne dzieła Ch-go, częścią włączone w Nowe Ateny, częścią, zwłaszcza teologiczne, niedrukowane. Wymieniam je tu skróconymi tytułami: Atlas skurczony 1746 (skrót z A. Hołowki), Figurae emblematicae 1733 (skrót z Cezara Ripy), Kazania w dwóch tomach z 1732–58, »Messis aurea, sama treść ściętych żywotów« 1749–51 (wyciągi z Skargi, Wielowieyskiego i Nadasiego), «Panteon, albo świątnica«, 1745 (wyciąg z pisma świętego, Baroniusa, Skargi, Nadasiego itd.), Doctor in lege Domini (1748–60), Sudor theologicus guttatim stillans (1748–60), Expertus Rupertus, albo sekretarz skrytych tajemnic (1746–9) wg Syreniusza, Magnum in parvo seu Summulae Theologiae specul. dogmaticae (1737–52), Loci communes ex historia universali et mythologia, znajdują się obecnie w B. Narod. w Warszawie. Ch. jako stylista pisze inaczej, na ogół prosto i bez makaronizmów, w książkach nabożnych i Zbiorze herbów, inaczej zaś w Nowych Atenach.
Testament rękopisemny z lat 1758 i 1763 w B. Nar.; Szatko Stanisław ks., Firlejów, Lw. 1937; Szurek Stanisław ks., Seminarium Katedralne we Lwowie. Lw. 1932, 116; Informacje Franciszka Biesiadeckiego z Danilcza; Wójcicki K. Wł., w Enc. Org.; Chmielowski P., w W. Enc. Il. i Hist. Liter. Polskiej, II 116; Jabłonowski Józef, Museum Polonum, Leopoli 1752, 38, 89; Załuski J. J., Bibliotheca poetarum Polonorum, W. 1754, 32–3, Biblioteka historyków, prawników itd. Kr. 1832, 58, 66, 142; Janozki Jo. Dan., Polonia Litterata, Vratislaviae 1750 14; Lexicon derer itztlebenden Gelehrten, Breslau 1755, I, 21 II 174–5; Excerptum Polonicae Litteraturae, Vratislavia 1764, I, 120; Bentkowski Fel., Hist. Lit. Pol., W. 1814, II, 679–81; Gołębiowski Łukasz, O dziejopisach polskich, W. 1826, 201; Gloger Z., Enc. Staropolska, W. 1901, II, 132; Korbut; Tarnowski St., Historia Liter. Pol., Kr. 1904, III, 164–7; Brückner A., Hist. Liter. Pol., W. 1908, I, 383; Moc(arski) Zygm., Nieznane Estreicherowi druki, wydane przez ks. Joachima Benedykta Chmielowskiego, »Silva rerum«, Kr. 1925, II 95; Szyjkowski M., Dzieje polskiego upiora, Rozprawy Wydz. Filol. PAU LV 346–8; Bystroń Jan St., Megalomania narodowa, W. 1935, 58–9, 128.
Wincenty Ogrodziński