Schulz Joachim Christoph Friedrich (1762–1798), pisarz niemiecki, doradca polityczny deputacji mieszczaństwa Kurlandii na Sejm Wielki, autor opisu Polski. Ur. 1 I w Magdeburgu jako syn mieszczanina, gorzelnika.
W r. 1772 S. uciekł z domu rodzinnego, przyłączając się do wędrownej trupy teatralnej. Wkrótce jednak powrócił i ukończył znane z wysokiego poziomu nauki gimnazjum Lieben-Frauenschule w Magdeburgu. Ok. r. 1779 zmarła matka S-a, a ojciec udał się w r. 1780 do Indii Wschodnich. Zdany na własne siły S. studiował od r. 1779 teologię na uniwersytecie w Halle, zarabiając na utrzymanie tłumaczeniami z języka francuskiego, który dobrze opanował. Po półtora roku przerwał studia i udał się do Drezna, gdzie próbował ponownie kariery aktorskiej, jednakże rychło podjął działalność pisarską. Zbliżył się do środowiska wybitnych literatów epoki oraz dworu sasko-weimarskiego; już w r. 1780 uzyskał tytularną godność radcy, a w r. 1790 – radcy dworu. Podróżował po Niemczech i Austrii, mieszkając głównie w Weimarze, Wiedniu i Berlinie. Od r. 1781 ogłaszał drukiem liczne prace własne i tłumaczenia – głównie z języka francuskiego, ale też angielskiego i z włoskiego – powieści, opowiadania, aforyzmy, książki historyczne i biograficzne (m.in. Liebschaften König August von Polen, Berlin 1786). Pewien rozgłos literacki – choć krótkotrwały – zapewniła mu powieść Moritz – ein kleiner Roman, wydana w Lipsku w r. 1785, kilkakrotnie wznawiana i tłumaczona na języki: francuski, angielski i duński. Zainteresowany wydarzeniami francuskimi S. udał się w r. 1789 do Paryża i już w t.r. opublikował w Berlinie Geschichte der grossen Revolution in Frankreich. Drugie wydanie nastąpiło w r. 1790, gdy ogłosił też tom szkiców Über Paris und die Pariser. W książkach tych zarysował z przychylnym obiektywizmem obraz pierwszego okresu rewolucji francuskiej. U schyłku 1790 r. S. powrócił do Weimaru, a następnie udał się do Berlina, gdzie za pośrednictwem Elizy von der Recke uzyskał od jej siostry księżnej kurlandzkiej Doroty powołanie na stanowisko profesora historii w akademickim gimnazjum w Mitawie, zwanym Academia Petrina. Obowiązki objął w styczniu 1791 i włączył się od razu w życie polityczne Kurlandii. Związał się ze środowiskiem mieszczańskim, przeciwnym przywilejom szlachty, która zabiegała o protekcję rosyjską.
We wrześniu 1791 S. przybył do Warszawy jako doradca deputowanych mieszczaństwa, które – w przeciwieństwie do szlachty kurlandzkiej – w zacieśnieniu związków z Rzpltą widziało jedyną szansę poprawy swego położenia. W tym czasie działała deputacja do spraw Kurlandii, która przygotowywała projekty odpowiednich uchwał izby. S. zabiegał o jak najkorzystniejsze uregulowanie praw mieszczaństwa, publikując m.in. broszurę Sendschreiben eines kurländischen Bürgers an einen Landsmann in Warschau, den ein kurländischer Edelmann einer Unterredung gewürdigt haben soll (W. 1792). Ukazała się ona także w wersji polskiej pt. List mieszczanina kurlandzkiego do jednego ze swoich ziomków (W. 1792). Autor piętnował tu przemoc, jaką posługuje się szlachta kurlandzka, ograniczająca nie tylko wolność działania, ale nawet wypowiadania się innych obywateli prowincji. Jako doradca deputatów miejskich przyczynił się S. do wypracowania koncepcji emancypacji całego stanu mieszczańskiego Kurlandii drogą jego «oddzielenia» (podkreślenia różnic i odrębnych przywilejów) od reszty społeczeństwa (K. Zienkowska). S. nawiązywał wtedy liczne znajomości z przedstawicielami elit politycznych i literacko-naukowych w Warszawie. Jesienią, zimą 1791/92 i wiosną kontaktował się z przebywającą też w stolicy księżną kurlandzka Dorotą, zabiegając o jej poparcie dla spraw mieszczan. Publicystyka S-a oraz innych autorów występujących po stronie mieszczaństwa kurlandzkiego, jak również niektóre listy księżnej Doroty, wskazują na taktyczny przynajmniej sojusz mieszczan ze stroną książęcą. Zbliżenie to ułatwiała zażyłość sprzed paru miesięcy, rodem z salonu Elizy von der Recke, która towarzyszyła zresztą księżnie Dorocie w Warszawie. Zabiegi polityczne S-a, które w szczegółach nie są znane, ostatecznie pozostały bez rezultatów, a uchwalona przez Sejm Czteroletni deklaracja w sprawie miast kurlandzkich tylko powtarzała postanowienia sejmu 1773–5. W pewnym stopniu uwarunkowało to krytyczny stosunek S-a do Rzpltej. W związku z działalnością polską przetłumaczył pracę Kazimierza Konstantego Platera „Quelque chose concernante la souveraineté du roi et de la République de Pologne…”; wraz ze swoimi uwagami ogłosił jako „Beyträge zur neuesten Staatsgeschichte der Herzogthümer Kurland und Semgallen” (Leipzig – w rzeczywistości Mitawa 1792). Trzy opracowania pozostały w rękopisach, a mianowicie: Remarques relatives aux griefs portés de la part de l’état bourgeois et des villes de Courlande à l’illustre Députation, constituée pour examiner les différends survenus entre le Duc, la Noblesse et le dit Etat bourgeois de ce pays (1791), Eclaircissements sur l’origine et les privilèges des villes courlandoises (1791), Zweytes Sendschreiben eines kurländischen Bürgers an einen Landsmann in Warschau, den ein kurländischer Edelmann einer Unterredung gewürdigt haben soll (1792). Przebywając w Warszawie, S. nie przerwał działalności literackiej, o czym świadczy podpisana w tym mieście 25 II 1792 przedmowa do wydanej w Królewcu w r.n. książeczki: „Aphorismen aus der Menschen-Kunde und Lebens-Philosophie”, nawiązującej do „Maksym i rozważań moralnych” F. de La Rochefoucaulda.
Po przyjęciu uchwały sejmowej w sprawie Kurlandii 26 V 1792 i w warunkach toczącej się wojny polsko-rosyjskiej dalszy pobyt S-a w Warszawie stal się bezcelowy, toteż w czerwcu t.r. powrócił do Mitawy. W r. szk. 1792/93 sprawował tam funkcję prorektora gimnazjum, jednakże pogarszający się stan zdrowia zmusił go do wzięcia urlopu i wyjazdu w maju 1793 do Włoch przez ziemie polskie, które opuścił w 2. poł. maja. W r. 1794 wracał z postojami w Wiedniu, Berlinie, Jenie, Weimarze i Bad Kissingen. W początkach stycznia 1795 znalazł się ponownie w Mitawie, gdzie przeciwnicy zorganizowali przeciw niemu kampanię polityczną, oskarżając go m.in. o propagowanie haseł jakobinizmu. Przeciwdziałanie przyjaciół uchroniło S-a przed możliwymi skutkami takich oskarżeń w ówczesnej już prowincji rosyjskiej, ale jego stan zdrowia uległ dalszemu pogorszeniu. Do objawów artretyzmu i zapewne procesu gruźliczego dołączyły się jeszcze zaburzenia umysłowe. Zmarł w Mitawie 8 X (27 IX st. stylu) 1798.
Ostatnim większym dziełem S-a był opis jego podróży z 1793 r., opublikowany w 3 tomach w Berlinie w l. 1795–6 pt. Reise eines Liefländers von Riga nach Warschau, durch Südpreussen über Breslau, Dresden, Karlsbad, Bayreuth, Nürnberg, Regensburg, München, Salzburg, Linz, Wien und Klagenfurt nach Botzen in Tyrol. W r. 1802 ukazało się 2. wydanie niemieckie, w r. 1797 tłumaczenie części na język szwedzki, a w r. 1807 w Brukseli na język francuski (2 t.). Przekład relacji, dotyczących ziem i spraw polskich, opublikował Józef Ignacy Kraszewski (Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce, Drezno 1870 I). Na tym tłumaczeniu oparte są edycje, dokonane przez Wacława Zawadzkiego w r. 1956 i 1964. W r. 1982 ukazało się wznowienie oryginału pt. Reise nach Warschau z posłowiem K. Zernacka (Frankfurt a. M.).
W opisie podróży przez ziemie polskie przedstawił S. wrażenia i obserwacje zarówo z maja 1793, jak i z wcześniejszego, blisko dziewięciomiesięcznego pobytu w Warszawie. Znalazło się tu wiele konkretnych informacji o życiu codziennym, obyczajach, a zwłaszcza kulturze materialnej i umysłowej Polski – głównie Warszawy – lat Sejmu Wielkiego i rządów konfederacji targowickiej. Były one i są nadal obficie wykorzystywane przez historyków epoki, zwłaszcza od 2. poł. XIX w. S. starał się o obiektywizm, ale ulegając stereotypom, właściwym mentalności europejskiego Oświecenia, i patrząc przez pryzmat niepowodzeń swej misji politycznej formułował niekiedy wyraźnie niechętne opinie ogólne. Być może takie opinie – zresztą niekonsekwentne i nieraz wzajemnie sprzeczne – miały być wyrazem lojalności politycznej poddanego rosyjskiego, zagrożonego «antyjakobińskimi» represjami. Niektórzy badacze – zwłaszcza Tadeusz Korzon – podkreślali znaczny wkład opinii S-a w tworzenie ujemnych stereotypów Polski i Polaków w historiografii europejskiej XIX w.
Podob. (zapewne autorstwa Hennego z „Olla Potrida” 1788 cz. 1), reprod. w: Polska stanisławowska…, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963 II po s. 432; Estreicher; Goedeke K., Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung, 3. Aufl., Bd. IV, Abt. 1, Dresden 1916; Kayser Ch. G., Vollständiges Bücher-Lexikon…, Leipzig 1835; Allg. Dt. Biogr., XXXII; Allgemeines Schriftsteller- und Gelehrten Lexicon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland, Bearb. v. J. F. von Recke und K. E. Napiersky, Mitau 1827–32; Deutschbaltisches Biographisches Lexicon 1710–1960, Hrsg. v. W. Lenz, Köln–Wien 1970; Meusel J. G., Das gelehrte Teutschland oder Lexikon der jetzt lebenden teutschen Schriftsteller, [Wyd. 5], Lemgo 1798 VII; – Danneberg K., Zur Geschichte und Statistik des Gymnasiums zu Mitau, Mitau 1875 s. 13 in.; Kantecki K., Ostatnia księżna kurlandzka, w: Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu…, P. 1874 s. 142–3; Kądziela Ł., Spór szlachty kurlandzkiej z ks. Piotrem Bironem w okresie Sejmu Czteroletniego, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX w., Red. J. Leskiewiczowa, W. 1987 VIII 48–51, 80–4; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Zienkowska K., Z dziejów miast kurlandzkich u schyłku XVIII wieku, w: Wiek XVIII. Polska i świat, W. 1974; – Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963 I–II (Rec. R. W. Wołoszyński, „Kwart. Hist.” T. 71: 1964 s. 1082–4); Recke E. von der, Mein Journal. Elisas neu augefundene Tagebücher aus den Jahren 1791 und 1793, Leipzig [b.r.w.]; Schulz F., Podróże Inflantczyka z Rygi do Warszawy i po Polsce w latach 1791–1793, Oprac. W. Zawadzki, W. 1956.
Ryszard W. Wołoszyński