Chreptowicz Joachim Litawor, h. Odrowąż (1729–1812), kanclerz w. litewski. Ur. 4 I w Jasieńcu wojew. nowogr., syn Marcjana, starosty werbelskiego, i Reginy Woynianki, podczaszanki nowogr., pierwsze nauki pobierał w domu rodzicielskim w Szczorsach pod kierunkiem ks. Adama Chmielowskiego. Później kształcił się w Akad. Wil. i w Brunsbergu, gdzie przebył 3 lata. Po powrocie na Litwę czas jakiś służył w chorągwi husarskiej królewicza Karola. W r. 1752 wziął po stryju Janie Ch-czu stolnikostwo nowogr. W r. 1753 został deputatem grodz. do trybunału lit., a w r. 1754 posłem nowogrodzkim na sejm. Odtąd brał czynny udział w życiu politycznym, kilkakrotnie posłując na sejmy. Związany z rodziną Massalskich, przeszedł szkołę polityczną u kanclerza Czartoryskiego i uchodził za gorliwego stronnika »familii«, chociaż łączyły go poprawne stosunki z ks. Radziwiłłem »Rybeńką« i jego synem, ks. Karolem, oraz kasztelanem brzesko-lit. Matuszewiczem. W chwilach wolnych od powszedniej krzątaniny politycznej dużo czytał, tak dalece, że w r. 1756 »z wielkiej od czytania ksiąg aplikacji bardzo był chory«. Podczas bezkrólewia był marszałkiem konfed. nowogrodzkiej. Na sejmie koronacyjnym (24 XII 1764) został sekretarzem wielkim lit. i był przeznaczony do t. zw. kompozycji stanów, tj.do załatwienia spornych kwestii między klerem i szlachtą. W r. 1765 zostaje marszałkiem trybunału W. Ks. Lit. i kawalerem orderu św. Stanisława. Przez małżeństwo (1766) z podkanclerzanką litewską Konstancją Przeździecką spowinowacił się z królem i ściślej się związał ze stronnictwem królewskim. Podczas konfederacji barskiej musiał zrazu pilnować interesów litewskich panów, od których K. Radziwiłł starał się wymusić ogromne sumy tytułem szkód wyrządzonych przez przymusową administrację w jego dobrach; jeździł wtedy do Warszawy do króla i Repnina prosić o interwencję na rzecz owych »kredytorów i pretensorów radziwiłłowskich«. Żądny wiedzy, udał się latem 1769 do Paryża. Król, korzystając z tego, kazał mu pracować nad przejednaniem Choiseula i pośrednio – konfederatów barskich. Zabiegi te, poparte przez Mokronowskiego i in. ajentów, ostudziły franc. ministra w jego ferworze detronizatorskim. W lipcu 1770 r. był Ch. w Wiedniu, gdzie działał też w duchu pojednania i upominał się o zajęte przez Austrię starostwa. Agitował potem na Litwie za wysyłaniem przez sejmiki deputacyj do króla, które potępić miały akt bezkrólewia i wyrazić uznanie prześladowanej przez Rosję »familii«. W listopadzie 1771 r. upatrzony na posła do Wiednia, nie otrzymał tej ważnej misji wobec gwałtownego sprzeciwu Rosji. Wziął po swoim teściu 26 IV 1773 pieczęć mniejszą litewską. Razem z And. Ogińskim wpływał na tok prac nad Radą Nieustającą, usiłując stępić antykrólewskie ostrze reformy. Miłośnik nauk, zaprzyjaźniony z rektorem Akademii Wileńskiej, ks. Poczobutem, odegrał dużą, chociaż nie tak wyłączną, jak mu się przypisuje, rolę przy utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej. Zdaniem Kołłątaja, jemu tylko »zostało na najgorszym sejmie najlepiej Rzpltej zrobić, umiał chciwości zapobiec i to tak szanowne bóstwo, jak niegdyś Eneasz spośród trojańskich płomieni przyszłemu uratować narodowi«. W każdym razie on był tej Komisji jednym z inicjatorów, a następnie członkiem aż do r. 1792, mając sobie poruczony departament Akademii i szkół litewskich. Szczególną pieczą otoczył zreformowaną Szkołę Główną litewską; znaczne zasługi położył około sprowadzenia do tej szkoły wybitnych specjalistów z kraju i zagranicy. Do konfederacyj po doświadczeniach radomskich, barskich i najgorszych warszawskich (1773–5) tak się zraził, że przed sejmem Mokronowskiego razem z Borchem i kilku innymi ministrami remonstrował u króla przeciw odbywaniu sejmu pod węzłem. Od r. 1776 współpracował z Andrzejem Zamoyskim nad nowym kodeksem praw. Przeciwnik podskarbiego Tyzenhauza, przyłożył się walnie do jego upadku, poczym objął w pewnym stopniu kierownictwo partii królewskiej na Litwie. Wiele zrobił na sejmie 1784 r. dla ulepszenia procesu litewskiego. Oprócz podkanclerstwa lit. był starostą starodubowskim i grodowym orszańskim, przewodniczył w asesorii, był komisarzem menniczym, zasiadał przez 2 lata w Radzie Nieustającej, przewodnicząc w departamencie interesów cudzoziemskich.
W czasie sejmu wielkiego wystąpił w r. 1789 z własnym projektem naprawy rządu oraz z projektem o miastach, domagając się, aby mieszczanom wolno było mieć reprezentantów z głosem rozstrzygającym. Po uchwaleniu Ustawy rządowej został członkiem Straży jako minister spraw zagranicznych, wykonawszy przysięgę 8 VI 1791. W tymże roku złożył do laski marszałkowskiej projekt rozgraniczenia normalnego na Litwie, który w końcu został przyjęty. Na przymierze polsko-pruskie patrzał nieufnie, ale stosował się lojalnie do nowego kierunku polityki królewskiej i sejmowej. Na pamiętnej sesji Straży 24 VII 1792 nakłaniał króla do przystąpienia do konfed. targowickiej, z której ramienia wziął później pieczęć wielką litewską 14 VI 1793. Złamany jednak nieszczęściami krajowymi i osobistymi, stracił bowiem wówczas 20-letniego syna Ignacego, przed samym sejmem grodzieńskim złożył urząd kanclerski i wyjechał do Karlsbadu. Po odbyciu kuracji udał się do Rzymu, gdzie zastała go wiadomość o wybuchu insurekcji. Wyjechał wówczas do Wiednia, skąd wrócił do kraju po klęsce Kościuszki. Błędna jest wiadomość (Bartoszewicz, Podernia, Korzon, K. M. Morawski, Mościcki) o czynnym udziale jego w powstaniu. Zaszło tu pomieszanie z osobą innego Joachima Chreptowicza, stolnikowicza grodzieńskiego. Ch. przybył dopiero w marcu 1795 r. do Grodna, gdzie czas jakiś bawił przy królu i z polecenia Repnina sprawował opiekę nad zasekwestrowanymi dobrami ks. Czartoryskich. Dokonawszy w tym czasie podziału swego majątku pomiędzy 2 pozostałych przy życiu synów, Adama i Ireneusza, przeniósł się do zaboru pruskiego i osiadł w Warszawie, gdzie mieszkał aż do zgonu 4 III 1812.
Usunąwszy się od działalności politycznej, brał czynny udział w pracach Tow. Przyj. Nauk, ogłaszając niejednokrotnie rozprawy i artykuły w czasopismach warszawskich. Człowiek głęboko i wszechstronnie wykształcony, pozostający w stosunkach z wielu najświetniejszymi umysłami Europy ówczesnej, potrafił cytować z pamięci długie ody Horacego, lub zdania całe współczesnych pisarzy. Mirabeau nazywa go »jednym z najlepszych praktycznych ekonomistów ze względu na umysł i dobroć serca«. Uchodził za jednego z wybitniejszych w Polsce fizjokratów. Do przekładu pracy Turgota »O składaniu się i podzielaniu majątków w społeczności« dołączył własną rozprawę O reprodukcji corocznej krajowej (1802). Spod jego pióra wyszła też wydana przez J. Kłosowskiego rozprawa O prawie natury (W. 1814). Idee fizjokratyzmu, zmierzające do reformy stosunków włościańskich, zastosował w praktyce w dobrach swoich Szczorsach i Wiszniewie, znosząc poddaństwo, nadając wolność osobistą, a za używalność wieczystą gruntów rustykalnych żądał tylko ⅓ plonu z pól i ½ z łąk. Oprócz szarwarków, stróży i podwód zniósł wszelką inną robociznę, zastępując ją pracą najemną. Każdy parobek od lat 18 do 24 winien służyć we dworze, otrzymując wzamian płacę, ubranie i życie. Strawa, jaką dostawali parobcy, była pożywna i obfita, odzież dobra i schludna. Zdaniem jego praca we dworze winna być szkołą gospodarstwa wiejskiego. Określona została minimalna wielkość nadziału w ilości ⅓ włóki, nie licząc łąk i pastwisk. Nadział ten nie mógł być dzielony pomiędzy synów. Popierano system rozkolonizowania zagród włościańskich, czyniąc wszelkie po temu ułatwienia. Chałupnicy lub ogrodnicy, nie mający pełnych nadziałów, mogli dorabiać pracą we dworze lub na wicinach, a w dobrach wiszniewskich bądź w obszernych lasach, bądź w hamerniach i hutach żelaznych, największych wówczas na Litwie a założonych przez Ch-a. Stąd ludność wiejska w jego dobrach wyróżniała się dobrobytem, zbiegostwo poddanych było tutaj prawie nieznane. Natomiast do dóbr Ch-a, Chołopienicz i Bieszenkowicz, położonych nad samą granicą pierwszego rozbioru, tłumnie zbiegali chłopi z dóbr, odciętych kordonem a rozdanych różnym donatariuszom rosyjskim. Stało się to nawet powodem wymiany not pomiędzy dworem petersburskim a warszawskim.
W dobrach swoich Szczorsach Ch. wzniósł piękny pałac ze znakomicie urządzonym pomieszczeniem na bibliotekę, gdzie obok kilkunastu tysięcy tomów zgromadził cenny zbiór sztychów i map. Odbudowaną przez siebie cerkiew unicką w Szczorsach przyozdobił dwoma cennymi obrazami religijnymi Bacciarellego; na jednym z nich sportretowany jest Ch. jako św. Izydor orzący ziemię. Inny portret, pędzla Lampiego, znajdujący się w Szczorsach, w r. 1915 wywieziony został do Moskwy. W zbiorach hr. Przeździeckich w Warszawie znajduje się również piękny portret Ch-a pędzla Lampiego.
Ch. był jednym z najuczeńszych, najpracowitszych i najużyteczniejszych ludzi doby stanisławowskiej. W działalności politycznej cechowały go wielka skromność i rozwaga, brakowało mu jednak twardości charakteru. »Była w nim jakaś bojaźłiwość, nałóg ulegania okolicznościom, strach przed Moskwą« (Niemcewicz). W momentach przełomowych bądź usuwał się z widowni, bądź też biernie poddawał się naciskowi przemożnych okoliczności. Zwolennik orientacji rosyjskiej, nie splamił się przedajnością.
Enc. Org.; »Roczn. Tow. P. N. W.«, W. 1817, X; Enc. Rolnictwa; Enc. Wych.; Konopczyński Wł., Geneza i ustan. Rady Nieust., Kr. 1917; Lewicki J., Geneza Komisji Edukacji Narodowej, W. 1923; Korzon, Wewn. Dzieje, W. 1897, 6 t., II wyd.; Kalinka, Sejm Czteroletni, Kr. 1891; Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielk., Kr. 1896; Baliński, Dawna Akad. Wil., Pet. 1862; Teka Wil., Wil., V; Jankowski, Powiat Oszm., Pet. 1896, I; Wolski, Obrona St. Aug., Paryż 1868, »Roczn.Tow. Hist. Lit.«; Niemcewicz, Pam. cz. moich, Lipsk 1868; tenże, Żywoty znaczn. Polaków w XVIII w., Kr. 1904; Wybicki, Życie moje, Kr. 1927; Lubomirski St., Pamiętniki, Lw. 1925; Pamiętniki M. Matuszewicza. W. 1876, II; St. Aug. Poniatowskiego, Moskwa 1914; J. Kossakowskiego (W. 1891); Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; Carl Friedrich von Baden, Brieflicher Verkehr, Heidelberg 1892; Kraszewski, Polska w cz. 3 rozb., P. 1874; Sborn. R. Ist. Obszcz. XVI; Downar-Zapolskij, Stranica iz istor. kriep. prawa, Moskwa 1906; Riabinin, Pobiegi krestjan, Moskwa 1909; Morawski K. M., Portrety polskie, Kr. 1913.
Niezwykle cenny materiał do działalności Ch-a zawiera obszerna korespondencja jego z różnymi osobami, przechowywana w archiwum szczorsowskim, które w r. 1915 zostało wywiezione do Moskwy i dalsze jego losy są nieznane. Sporo listów Ch. do Radziwiłłów posiada Arch. Ord. Nieśw., zaś listy do króla znajdują się w Bibl. Czart.
Janusz Iwaszkiewicz