Pastorius ab Hirtenberg (Hirten, Hirtenius, Hirthenius) Joachim h. własnego (1611–1681), historyk, pedagog, poeta. Ur. 15 IX w Głogowie na Śląsku, był synem pastora luterańskiego Hirtena (w młodości używał też wyłącznie tego nazwiska lub jego formy zlatynizowanej – Hirtenius. Przy końcu lat trzydziestych XVII w. począł też występować pod nazwiskiem Pastorius, stanowiącym łaciński odpowiednik nazwiska rodowego). Kształcił się najpierw na Śląsku, następnie rozpoczął w Niemczech studia uniwersyteckie, które musiał jednak przerwać wskutek trudnej sytuacji materialnej po przedwczesnej śmierci ojca. O tym okresie życia P-a wiemy niewiele; znane są tylko jego kontakty z dwoma wybitnymi przedstawicielami «Jednoty» braci czeskich: braćmi Dawidem i Jerzym Vechnerami, oraz możnymi rodami Denhoffów i Leszczyńskich. W początku lat trzydziestych XVII w. P. przeszedł do zboru socyniańskiego (zasadniczą rolę w tej decyzji odegrał Marcin Ruar), jednakże starał się ukrywać swą nową przynależność wyznaniową. Na pocz. 1632 r. udał się P., wraz z gronem młodzieży socyniańskiej i kalwińskiej, kierowanym przez Ruara, w podróż statkiem z Gdańska do Holandii; po drodze zatrzymali się w Hamburgu i odwiedzili Hugona Grotiusa. W czerwcu 1632 wyruszyli do Lejdy i Amsterdamu, gdzie słuchali m. in. wykładów uczonych związanych ze środowiskiem remonstranckim (J. G. Vossius, S. Episcopius, M. Hortensius, K. Barlaeus). Zwiedzili też kilka miejscowości we Francji i w Anglii. P. powrócił – jak się zdaje – do Polski na pocz. 1633 r.; związał się wówczas ściślej ze zborem braci polskich. W r. 1633 był w Rakowie (wtedy to napisał zapewne epitafia Stanisława Lubienieckiego «starszego» i Jana Crella), odwiedzał Kraków, następnie zaś przebywał u boku Ruara, zatrzymał się w Gdańsku oraz w Toruniu (1634), uczestnicząc w życiu zborowym. O roli P-a w środowisku braci polskich świadczy m. in. fakt powierzenia mu opracowania biografii Jana Crella, którą zaaprobował do druku synod rakowski w r. 1635 (ogłoszona jednak została dopiero w Amsterdamie w r. 1681, w tomie pism Crella wchodzącym w skład „Bibliotheca Fratrum Polonorum”). W tym też zapewne czasie przełożył P. na język niemiecki życiorys Fausta Socyna pióra Samuela Przypkowskiego („Fausten Socinen… Leben und Wandel…”, Raków 1637; tłumacz podpisał się tylko inicjałami I. P).

Dzięki rekomendacji synodu rakowskiego z r. 1635 udał się P. w kolejną podróż zagraniczną jako guwerner Piotra Sieniuty i zapewne Pawła Iwanickiego. Wypłynęli statkiem przy końcu 1635 r., droga zaś wiodła m. in. przez Rostock, Lubekę, Hamburg, Groningen, Haarlem, Delft, Rotterdam. P. odwiedzał w poszczególnych miastach swych licznych przyjaciół, sympatyzujących zresztą często z socynianizmem (J. Morsius, J. Husvedel, A. Backhusius). Po przybyciu do Lejdy P. zapisał się jako «Joachim Hirthenius Polonus» 8 IX 1636 na wydział teologiczny uniwersytetu. Odnawiając swe dawne związki z remonstrantami, zaprzyjaźnił się m. in. ze znakomitym filologiem J. G. Vossiusem i M. Zuerem Boxhornem. W maju 1638 wyruszył, wraz z P. Sieniutą i P. Iwanickim, do Londynu i Oksfordu (krótką wycieczkę do Anglii odbył zapewne już w r. 1636), następnie zaś udał się do Francji. Studiując prawo w Orleanie zwiedzał też pilnie miasta położone nad Loarą i Rodanem i rozpoczął zbieranie rozmaitych materiałów do historii Francji. Studia te kontynuował w Paryżu, do którego zjechał wraz z P. Iwanickim w r. 1639. Odnowił wtedy swą znajomość z H. Grotiusem, którego irenizm wywarł na nim głębokie wrażenie, stykał się z P. Gassendim i M. Mersenniusem, poznał również bliżej środowisko uczonych i teologów katolickich (m. in. D. Petau, M. Cordesius). Z Francji powrócił do kraju i zamieszkał u Sieniutów. W r. 1641 udał się znowu do Lejdy, 19 II zapisał się tam na medycynę i obronił wkrótce potem pracę doktorską z tego zakresu. W Lejdzie też ogłosił w t. r., opracowane na podstawie dzieł Marcina Kromera, kompendium historii Polski (do r. 1572) pt. Florus Polonicus (wraz z dołączonym Peplum Sarmaticum). Praca ta, nawiązująca w tytule do nazwiska znanego historyka rzymskiego, zdobyła sobie duży rozgłos; uzupełniana i poprawiana w kolejnych wydaniach, jeszcze w XVIII w. używana była jako podręcznik szkolny. Po powrocie do kraju P. osiadł ponownie w dobrach Piotra Sieniuty na Wołyniu, gdzie sprawował funkcję lekarza. Często też wyjeżdżał do Prus Królewskich; przebywał w Gdańsku bądź też w Straszynie u Iwanickich.

Wydaje się, że w latach czterdziestych XVII w. P. nie angażował się zbytnio w życie zboru socyniańskiego, chociaż nazwisko jego pojawiało się dość często w protokołach synodalnych, znanych dziś dzięki streszczeniom F. S. Bocka. I tak synod w Siedliskach w r. 1643 zlecił P-owi opracowanie historii zborów unitariańskich w Polsce, z którego to zadania nie wywiązał się Samuel Przypkowski (miał on udzielić P-owi wszelkiej pomocy i przekazać mu zebrane przez siebie materiały). Sprawa ta była przedmiotem zainteresowania kolejnych synodów (1644, 1645), mimo jednak monitów P. nie napisał owej historii. Na synodzie w Siedliskach w r. 1644 P. zaproponował wygłaszanie kazań po niemiecku «coram coetu quodam» (chodziło tu o zbór gdański). Najprawdopodobniej w związku z tym zamierzeniem powstały Meditationes passionales wydane w r. 1652. Na synodzie w Dążwie w r. 1646 polecono Ruarowi, aby «przy pomocy wszelkich argumentów» nakłonił P-a do objęcia urzędu ministra, lecz misja ta zakończyła się niepowodzeniem. Tenże sam synod zatwierdził traktat P-a De causis et remediis dissidiorum i zalecił Ruarowi ogłoszenie go drukiem. W rok później synod w Dążwie polecił P-owi, by przygotował do druku swe «opuscula theologica», ale i one nie ujrzały nigdy światła dziennego. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że w końcu lat czterdziestych XVII w. P. oddalał się już od zboru socyniańskiego, wobec którego zachował zresztą wyraźny – i niewątpliwie podyktowany przez względy czysto oportunistyczne – dystans; należy pamiętać zresztą, że dystans ten pozwolił mu na utrzymanie jednocześnie dobrych stosunków ze środowiskiem luterańskim i katolickim. P. cieszył się poparciem katolickich rodów magnackich; szczególne względy okazywał mu bp warmiński Wacław Leszczyński, który przedstawił go na dworze Władysława IV i wyznaczył mu stałą pensję (P. jest autorem napisu na sarkofagu Leszczyńskiego w katedrze w Łowiczu). W r. 1649 ogłosił P. relację o wyprawie zborowskiej Relatio gloriosissimae expeditionis, victoriosissimi progressus et faustissimae pacificationis cum hostibus… Joannis Casimiri… (b. m. r., ponownie w języku polskim Gd. 1650).

Nawiązane kontakty na dworze królewskim i w miastach Prus Królewskich spowodowały, że P. t. r. udał się do Krakowa w towarzystwie gdańskiego burmistrza Adriana von der Linde i star. sztumskiego Zygmunta Guldensterna na uroczystości z okazji ślubu Jana Kazimierza z Ludwiką Marią. Dzięki swoim pracom historycznym, które znalazły uznanie u monarchy, otrzymał tytuł historiografa i lekarza królewskiego i w maju t. r. już się nim oficjalnie posługiwał. U schyłku 1650 r. P. porozumiał się z Radą Miejską Elbląga i na pocz. 1651 r. na jej zaproszenie objął posadę fizyka miejskiego (był nim do końca pobytu w Elblągu) i profesora historii w tamtejszym Gimnazjum. Z okazji rozpoczęcia pracy w Gimnazjum wygłosił 2 III mowę pt. De dignitate historiae (druk b. m. r.). Przedstawił w niej uwagi na temat celów, zadań i właściwości nauki historii. Dn. 3 XII 1652 został powołany na stanowisko dyrektora (rektora) Gimnazjum Elbląskiego, wygłosił z tej okazji pochwałę nauki i oświaty (De conservanda literarium gloria, Elbląg 1653). Sprawom dydaktycznym poświęcił wydaną w grudniu 1652 De iuventutis instituendae ratione diatribe, omawiającą osiągnięcia teorii nauczania w nawiązaniu do Jana Amosa Komeńskiego, J. Freya i M. Montaigne’a. Na zlecenie Krzysztofa Opalińskiego zajął się kwestiami etycznymi w obszernym studium wydanym anonimowo w r. 1651 pt. Character virtutum in usum Gymnasii Opaliniani. Nawiązując do Crella dał przegląd wielu cnót o charakterze świeckim i ukazał ich użyteczność w życiu jednostki i całego społeczeństwa (kolejne wydanie tej pracy wyszło w Elblągu w r. 1654). Wielce interesujący jest program przygotowany z myślą o przyszłej szkole, która miałaby kształcić dzieci magnatów i bogatej szlachty, pt. Palaestra nobilium seu de generosorum adolescentium educatione. Pierwsze szkice powstały jeszcze za granicą ok. r. 1636, całość jednak wydał dopiero w r. 1654 w Elblągu. Swoje spostrzeżenia oparł na tradycji Gimnazjum w Rakowie, lecz całość pogłębił i wzbogacił w toku dalszych przemyśleń i doświadczeń.

Kontynuacja prac historycznych znalazła wyraz m. in. w poszerzonym wydaniu Florus Polonicus (Gd. 1651) oraz w opracowaniu dziejów wojen kozackich w l. 1647–57 (Bellum Scythico-Cosacicum… contra Regnum Poloniae, Gd. 1652), które zyskało duży rozgłos w kraju. Obok pochwały polityki króla zawarł tu refleksje na temat sposobu opracowywania wydarzeń współczesnych, akcentując występujące trudności w procesie weryfikacji faktów. Wątki historyczne i autobiograficzne zawierają Heroes sacri i Musa peregrinans (Gd. 1653), wierszowany utwór opiewający rycerzy «starego i nowego zakonu», a wśród tych ostatnich znamienitych panów polskich. Znalazły się tu nadto wspomnienia z podróży P-a po krajach zachodnich oraz epigramaty z okazji uroczystości krajowych. Doceniając działalność naukową P-a, Jan Kazimierz przyznał jemu i gdańskiemu wydawcy Jerzemu Försterowi w r. 1654 wysoką pensję (1800 fl.) z zaleceniem, by kontynuowali prace kartograficzne Wilhelma Beauplana i Wilhelma Hondiusa, związane z przygotowywaniem map Polski uzupełnionych odpowiednim opisem. Równocześnie powstały liczne panegiryki, epigramy, epitalamia i inne okolicznościowe utwory poetyckie P-a dedykowane królowi, magnatom i patrycjuszom.

P. nadal podtrzymywał bliskie więzi z Gdańskiem, w r. 1654 gdańska Rada Miejska z inicjatywy burmistrza A. v. d. Linde zaproponowała mu objęcie profesury historii w Gimnazjum Akademickim, we wrześniu złożył więc w Elblągu rezygnację. Oficjalnie na nowe stanowisko wprowadził go rektor Jan Maukisch 29 I 1655, chociaż już w grudniu 1654 został powitany przez profesora filozofii Henryka Nicolai. Dwie swoje mowy inauguracyjne z r. 1655 poświęcił P. historii (Oratio de preacipuis historiae autoribus… i De potissimis historiae argumentis…, wyd. jako Orationes duae, Gd. 1656?). Lekcje historii w Gimnazjum przygotowywał starannie, kreślił wstępne szkice, które opracowywał następnie do druku w formie dysput, rozpraw i monografii. Na zajęciach uwzględniał dzieje państw europejskich oraz bardzo szczegółowo przeszłość Prus Królewskich i całego kraju. W l. 1655–8 zajmował się głównie historią powszechną (np. 1657–8 prowadził wykłady poświęcone rządom cesarza Teodozjusza), a po r. 1658 przeszedł do referowania dziejów Polski głównie na podstawie własnego podręcznika Florus Polonicus. Przez cały ten czas gromadził materiały historyczne związane z okresem panowania Jana Kazimierza. Stale też robił szkice do dziejów Polski (np. Historia annorum 1665–1666 et 1667, rkp.), prowadził obszerną korespondencję z różnymi osobistościami z życia naukowego i politycznego w kraju i za granicą. W r. 1656 pismem Fortunae constantia victrix witał w Gdańsku Jana Kazimierza, w październiku t. r. ukończył rozprawę pedagogiczną Stella aurea seu fax virtutis ex natura stellarum (Gd. 1656), rozwijając w niej swoje poglądy na temat etyki, pedagogiki i dziejów szkolnictwa oraz przetłumaczył z francuskiego rozprawę historyczną P. Mattheu („Minister status seu considerationes politicae super vita Nicolai Neovilli…”, Gd. 1656). Pisał też liczne wiersze, z których część złożyła się na wydanie w l. 1656–7 Sylvarum pars prima et secunda (Gd.). W r. 1658 opracował zbiór szkiców historyczno-dydaktycznych i politycznych Alea Mundi seu Theatrum vicissitudines et metamorphoses naturales, domesticas, civiles… novo compendio exhibens (wyd. w Gd., dopiero w r. 1680). W r. 1658 P. odbył z Janem Kazimierzem rozmowę na tematy religijne. Występował w niej jako wyznawca luteranizmu. W czerwcu wygłosił okolicznościowe przemówienia, związane z jubileuszem stulecia Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, zaś w styczniu 1659 w Calendae Regiae wyrażał radość z przybycia króla do uwolnionego z rąk szwedzkich Torunia.

Od pracy naukowej i dydaktycznej odrywały P-a obowiązki związane ze służbą królewską. Dn. 24 VI 1655 udał się w składzie poselstwa woj. Jana Leszczyńskiego do Sztokholmu na rozmowy z Karolem Gustawem; spisał wtedy ich przebieg do 18 VII. W lipcu 1657 uczestniczył w Królewcu w rokowaniach z elektorem brandenburskim i zbierał materiały dokumentacyjne. Podczas rokowań pokojowych w Oliwie w r. 1660 P., mianowany komisarzem i zaprzysiężonym sekretarzem królewskim, brał udział w obradach. Na polecenie Jana Kazimierza wygłosił dwa okolicznościowe przemówienia (Aurora Pacis i Oliva Pacis), skierowane do delegatów, opisywał przebieg przygotowań od schyłku 1659 r., protokołował szczegółowo zawikłany tok pertraktacji, cytował wypowiedzi stron i końcową wersję ugody podpisanej 3 V 1660. Dziennik opracował ostatecznie w r. 1665, wydany zaś został drukiem w r. 1763 (przez J. G. Böhmego, wraz z zebranymi przez P-a aktami urzędowymi w dwutomowym zbiorze „Acta pacis Oliviensis”, Wr. 1763–6) i stanowi cenne źródło historyczne. W tym okresie P. z inicjatywy Rady Miejskiej Gdańska przeprowadził kilka rozmów z referendarzem kor. Andrzejem Morsztynem i podskarbim Władysławem Rejem na temat uprawnień miast i mieszczaństwa oraz perspektyw dokonania reform, które przyczyniłyby się do rozwoju handlu i rzemiosła. Podczas rokowań oliwskich P. otrzymał nobilitację z rąk cesarza Leopolda I i w r. 1660 po raz pierwszy podpisał się «Joachim ab Hirtenberg Pastorius». Dn. 20 II 1662 na sejmie zatwierdzono indygenat nadany jemu i potomkom przez Jana Kazimierza za zasługi naukowe i za działalność publiczną, prowadzoną w interesie Rzpltej. Brał i później udział w poselstwach i wyjazdach, m. in. do Królewca (1663, 1665). Równocześnie król przyznał mu dożywotnie wynagrodzenie, wypłacane z żup solnych w Wieliczce.

Różnorodność zajęć P-a spowodowała, że nie mógł on podołać obowiązkom dydaktycznym w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. W dn. 1 VIII 1667 złożył rezygnację z posady w szkole i zajął się przede wszystkim działalnością publiczną i naukową. Bardzo uważnie obserwował wszystkie wydarzenia polityczne i często z tej okazji ogłaszał różne publikacje i panegiryki, kilka poświęcił panującym (m. in. Karolowi II, Ludwikowi XIV, Filipowi IV, Leopoldowi I), sławił też papieża Klemensa IX. W l. 1667–9 przebywał nieraz w Warszawie i wtedy krystalizowało się w nim pragnienie przejścia na katolicyzm. Okoliczności tego opisał w swej autobiografii. Wyznanie nowej wiary złożył na ręce ówczesnego przeora klasztoru w Oliwie Michała A. Hackiego, prawdopodobnie na przełomie 1669 i 1670 r. Żona (wraz z dziećmi, z wyjątkiem córki Oktawii) przeszła na katolicyzm wiosną 1671 w klasztorze Norbertanek w Żukowie. Odtąd P. zyskał kolejno wiele dalszych nadań i godności. W r. 1672 był już burgrabią malborskim i właścicielem kilku wsi pod Gdańskiem (Jasień, Kiełpino Górne). W r. 1673 wydał w Oliwie Poemata sacra, dedykowane bpowi Bonawenturze Madalińskiemu, pisał regularne panegiryki, poematy, żałobne wspomnienia itd. Znał języki; łacina, którą posługiwał się w publikacjach, była zwarta i mało barwna, chociaż bogata w sentencje, reminiscencje, metafory, trafnie dobrane zwroty i pointy. W swoich rozprawach naukowych zawsze kładł nacisk na walory moralne i patriotyczne przy naświetleniu poszczególnych zagadnień.

Po śmierci żony w listopadzie 1675 P. przyjął święcenia kapłańskie. Dn. 28 IX 1676 otrzymał kanoniczną instytucję na probostwo w Tczewie, z którego z czasem zrezygnował na rzecz beneficjów położonych bliżej Gdańska. W r. 1678 był już proboszczem i dziekanem gdańskim, a od 6 VI t. r. pełnił ponadto funkcję oficjała i generalnego wikarego na Pomorze i Gdańsk: miał rozległe uprawnienia, nadane mu przez biskupa włocławskiego, zbliżone faktycznie do praw sufragana; pomimo sędziwego wieku był więc nadal bardzo czynny. Dn. 21 VII 1678 poświęcił kamień węgielny pod budowę kaplicy królewskiej w Gdańsku. W listopadzie 1679 miał już beneficjum z pobliskiego probostwa Św. Wojciecha; świątynię tę otaczał troskliwą opieką, remontował, dokonał przebudowy wież (czerpał też dochody z kościoła w Pręgowie Dolnym i Szczodrowie). Został królewskim komisarzem komory palowej, a dla powiększenia zysków deponował część pieniędzy u administratorów ceł w porcie gdańskim. Obok wspomnianych funkcji posiadał honorowy tytuł protonotariusza apostolskiego i był kanonikiem chełmińskim. Nadmiar obowiązków i wiek powodowały, że w gdańskim konsystorzu często zastępował go syn Adam. P. nie zarzucił jednak pracy naukowej. Piąte wydanie kompendium Florus Polonicus z r. 1679 (Gd.), zaopatrzone podobizną autora, obejmowało okres do r. 1660, jednocześnie opracował na nowo rozprawę o pochodzeniu Słowian De originibus Sarmaticis (wyd. pośmiertne, Gd. 1685). W r. 1680 wydał wnikliwą i opartą na bogatym materiale źródłowym i własnych obserwacjach Historiae Polonae pars prior (Gd.), obejmującą dzieje najnowsze, przygotował też rękopis części drugiej (ogłoszony pośmiertnie przez syna Jerzego Adama wraz z ponownym wyd. t. 1, Gd. 1683–5), wydrukował napisane wcześniej rozprawy (np. Alea mundi, Gd.), stale prowadził szeroką korespondencję, pisał wiersze i drobne przyczynki, żywo interesował się sprawami publicznymi.

W kwietniu 1680 P. został z prezenty królewskiej kanonikiem kantorem warmińskim. Do Fromborka przybył w styczniu 1681, wyznaczono mu beneficjum i dom kanoniczny w pobliżu katedry, który odremontował na własny koszt. Jan III Sobieski w uznaniu zasług chciał go jeszcze obdarzyć dochodami z parafii elbląskiej. P. dzielił swój czas i wędrował pomiędzy Gdańskiem i Fromborkiem. W tym zapewne okresie (po kwietniu 1680) spisał swoją autobiografię Annotatio circa statum suum… (wyd. w „Reform. w Pol.” R. 9–10: 1937–9). Jesienią 1681 poważnie zaniemógł we Fromborku; przewidując rychłą śmierć, 10 XI sporządził testament. Nadal jednak interesował się wydarzeniami politycznymi i prowadził ożywioną korespondencję, do końca zachował jasność umysłu. Po raz ostatni 17 XI 1681 osobiście uczestniczył w posiedzeniu kapituły we Fromborku. Zmarł 26 XII 1681 i został pochowany w katedrze fromborskiej.

Z małżeństwa, zawartego przed r. 1643 z córką zamożnego kupca poznańskiego, miał P. co najmniej cztery córki i pięciu synów. Córki: Anna (zmarła w r. 1659), Oktawia (wyszła za mąż za luteranina), Katarzyna (była zakonnicą u norbertanek w Żukowie), Zuzanna (dama dworu królowej Eleonory); synowie: najstarszy Jerzy Adam (sekretarz królewski, kanonik łęczycki i płocki, wydał pośmiertnie kilka dzieł ojca), Adam (student we Franeker od r. 1667, potem dziekan tczewski), Adrian (ur. w r. 1655, student uniwersytetu padewskiego w r. 1672), Joachim (kształcił się w kolegium jezuickim w Starych Szkotach pod Gdańskiem), imię najmłodszego nie jest znane (ur. w r. 1666).

Podobizna P-a, w wieku 68 lat, zamieszczona jest w: Florus Polonicus, Wyd. 5, z r. 1679, sztych wykonał J. A. Banet; Portret na pomniku nagrobnym w katedrze we Fromborku; – Estreicher; Nowy Korbut, III; Allg. Dt. Biogr., XXV; Altpreuss. Biogr.; Fortsetzung und Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers Allgemeinem Gelehrten Lexikon, Hildesheim 1961; Jöcher C. G., Allgemeines Gelehrten Lexicon, Bremen 1816; Oracki, Słown. Warmii; Niesiecki; Praetorius E., Athenae Gedanenses, Lipsiae 1713; Katalog der Danziger Stadtbibliothek, I; Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich od 1476–1824 r., Oprac. P. Czaplewski, „Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” T. 19: 1912 s. 77–9; – Barycz H., Barok, w: Historia nauki polskiej, Wr. 1970 II; Bieńkowska B., Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku, Wr. 1971; Bieńkowska B., Bieńkowski T., Kierunki recepcji nowożytnej myśli naukowej w szkołach polskich (1600–1773), Cz. II: Humanistyka, W. 1976; Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; Diecezja chełmińska, Pelplin 1928; Głombiowski K., Polska literatura polityczna na Śląsku od XVI do końca XVIII w., Wr. 1968; Grabski A. F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, W. 1976; Kubik K., J. Pastorius gdański pedagog XVII wieku, Gd. 1970 (zestawienie źródeł i literatury, reprod. sztychu J. A. Baneta; rec. S. Salmonowicza w „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” 1972 nr 1 s. 135–9 i odpowiedź autora, tamże 1973 z. 1 s. 217–23); Kubik K., Mokrzecki L., Trzy wieki nauki gdańskiej, Wr. 1976; Lewandowski I., „Florus Polonicus” J. P-a, „Meander” R. 23: 1968 nr 11–12; tenże, Florus w Polsce, Wr. 1970; Mokrzecki L., Dyrektor Gimnazjum Elbląskiego J. Pastorius (1652–1654) i jego poglądy na historię, „Roczn. Elbląski” T. 4: 1969; tenże, Studium z dziejów nauczania historii, Gd. 1973; tenże, W kręgu prac historyków gdańskich XVII wieku, Gd. 1974; Pawlak M., Dzieje Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, Olsztyn 1972; tenże, Nauczyciele Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535–1772, „Roczn. Elbląski” T. 5–6: 1972–3; Schieder T., Deutscher Geist und ständische Freiheit im Weichsellande, Königsberg 1940; Schneider H., Joachim Morsius und sein Kreis, Lübeck 1929; Skrobacki A., Testament sekretarza królewskiego, historiografa, lekarza i kanonika warmińskiego J. P-a, „Komun. Mazur.-Warmińskie” R. 22: 1973 nr 1–2 (reprod. portretu nagrobnego); Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Targosz K., Uczony dwór Marii Ludwiki Gonzagi (1646–1667), Wr. 1975; – Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae 1575–1875, Hagae 1875; Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1910 XI; Bock, Historia antitrinitariorum, I; Buchner A., Epistolae, Dresdae 1679 s. 435–7; Das Gelahrte Preussen, Thorn 1772 I; Hacki J. F., Regia via, Gedani 1689; Lauterbach S. F., Ariano-Socinismus olim in Polonia, Franckfurt u. Leipzig 1725; Miscellanea arianica, Oprac. I. Domański, L. Szczucki, Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej, W. 1960 VI; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, Freistadii [Amsterdam] 1684 s. 149–50 i passim; Tolckemit A. N., Elbingscher Lehrer Gedächtniss, Danzig 1753; Trembecki I. T., Wirydarz poetycki, Wyd. A. Brückner, Lw. 1910 I 262–73; Vol. leg., IV 868; Wybór źródeł do dziejów oświaty i nauki Pomorza Gdańskiego w XVII i XVIII wieku, Wyd. K. Kubik, Gd. 1965; – Arch. Diec. Chełmińskiej w Pelplinie: rkp. G. 18, G. 19; B. Czart.: rkp. 148 IV; B. Gdańs. PAN: rkp. 517, 700, 796, 1025, 1204, 2451; Bibliothèque Nationale w Paryżu: Fonds Français (Korespondencja); B. Ukraińskiej Akad. Nauk w Kijowie: rkp. I 5995; B. Uniwersytetu w Amsterdamie: rkp. N 51b (korespondencja); WAP w Gd.: rkp. nr 300, 42/157, nr 300, 42/258, nr 300, 42/273, nr 300, R/Vv 83, nr 300 R/Vv 171.

Lech Mokrzecki