Rupniowski Joachim h. Szreniawa (zm. 1641), minister ariański, kaznodzieja i protokolant obrad synodalnych. Pochodził z osiadłej w ziemi sądeckiej niezbyt zamożnej rodziny, której gniazdem był Rupniów; był drugim synem Mikołaja, dziedzica Ostrowa, i Zofii z Gierałtowskich, córki Adama.
Ojciec Mikołaj od młodości związany był z ruchem reformacyjnym, przebywał w Szwajcarii, którą opuścił wiosną 1565 przestrzegany listownie przez J. Wolfa, aby nie uległ wpływom ariańskim. Dn. 14 V 1565 wpisał się na uniwersytet w Heidelbergu, który odwiedził ponownie w r. 1571 w orszaku wojewodzica brzeskiego kujawskiego Andrzeja Zebrzydowskiego; wraz z Zebrzydowskim był następnie w Bazylei (1571–2). Wzmiankowany w korespondencji Fausta Socyna z l. 1598–9 Rupniowski to zapewne właśnie Mikołaj, a nie Joachim, który w r. 1598 był jeszcze nieletni i przypadłą mu wspólnie z braćmi Samuelem i Janem (także nieletnimi) w dziedzictwie, po stryjecznym bracie Jerzym, wieś Zatokę obejmował w jego imieniu ojciec.
Pierwsze wzmianki o samodzielnej działalności R-ego pochodzą dopiero z początków XVII w. Zamieszkiwał wówczas w Rakowie, gdzie w r. 1609 nabył (za sumę 350 złp.) dom, wraz z placem, od Mikołaja Rusickiego. Sprzedał go zapewne, skoro w r. 1618 zakupił w tymże miasteczku inny dom (od Stanisława Lubienieckiego, za sumę 200 złp.). W t. r. występuje R. także w aktach miejskich rakowskich jako jeden z egzekutorów testamentu Ernesta Golcha. Przed r. 1618 był też R. przez jakiś czas nauczycielem w tutejszej akademii. Bock podaje, że w r. 1612 został ordynowany przez synod rakowski na ministra i skierowany do zboru w Kisielinie na Wołyniu, należącym (wraz z pobliskim Bereskiem) do Jerzego Czaplica. W r. 1619 występuje R. jako minister zboru ariańskiego w Lachowcach, będących w posiadaniu Sieniutów. Jego pomocnikiem był Piotr Morzkowski.
W r. 1622 spotykamy R-ego w Siedliskach Większych pod Lublinem, stanowiących częściowo własność ariańskiej rodziny Suchodolskich, z którymi był zresztą spokrewniony. R. trzymał tu dzierżawę gruntów pozostałych po nie żyjącym już wówczas Pawle Suchodolskim, podczaszym chełmskim. Do Siedlisk ściągnął go zapewne jego teść Andrzej Lubieniecki st. (zob.). Lubieniecki «dla swego wczasu» zbudował tam sobie domek, gdzie też zmarł 6 II 1623, m. in. w obecności R-ego. Dowiadujemy się o tym z wpisu, jaki poczynił on do tzw. „Pamiętnika przyjaciół Andrzeja Lubienieckiego”. Nieścisła więc jest stale powtarzana informacja jakoby autor „Poloneutychii” umarł w domu należącym do R-ego. Co najmniej od r. 1632 był R. ministrem w Krzelowie (woj. krakowskie, koło Sędziszowa), należącym do Cikowskich. Kaznodzieją był tu wspominany już Piotr Morzkowski. Zapewne po upadku Rakowa (1638) wraz z grupą innych arian, schronił się R. na Wołyń, mianowicie do Bereska, gdzie aż do śmierci był kaznodzieją i ministrem tamtejszej gminy braci polskich, stanowiącej jedność z pobliskim zborem ariańskim w Kisielinie.
R. brał czynny udział w życiu zborowym. Dn. 22 V 1617 uczestniczył w dysputacji wyznaniowej z kalwinami, jaka odbyła się w Gorlicach. W dziesięć lat później synod rakowski powołał go (wraz z Janem Stoińskim) do pomocy tamtejszym braciom polskim przy wydaniu katechizmu mniejszego. W r. n. powierzono mu obowiązki stałego protokolanta obrad synodalnych, za co otrzymywał rocznie 10 fl. (prowadzone przez niego akta jednak zaginęły). Dn. 28 III 1632 podpisał się R. jako «minister ecclesiae Krelowianae» na liście, który synod rakowski wystawił Marcinowi Ruarowi w związku z jego staraniami o unię wyznaniową socynian ze zwolennikami Jakuba Arminiusa. Dn. 28 V 1638 podpisał R., obok innych współwyznawców, petycję od synodu kisielińskiego do ks. Krzysztofa Radziwiłła prosząc go «o radę i pomoc» w sytuacji jaka wytworzyła się po wyroku w sprawie Rakowa. Zmarł R. w r. 1641.
R. pozostawił po sobie kilka prac rękopiśmiennych; zachowały się z nich kazania w języku polskim z r. 1609 i 1629 (obecnie w Bibliotece Archiwum Unitariańskiego w Cluj-Napoca), spisany 2 I 1636 Sen P. Joachima Rupniowskiego o sądzie rakowskim…, zapowiadający zagładę tamtejszego zboru, szkoły i drukarni (drukiem ogłosił M. Wiszniowski w „Historii literatury polskiej”, VIII) i wiersze ku czci A. Lubienieckiego mł. i Walentego Szmalca (ogłoszone w artykule A. Brücknera „Dwa świadectwa” w „Bibl. Warsz.” 1904 t. 3 s. 506–7 oraz w zbiorze: „Poeci polskiego baroku”, W. 1965 I). Nie wiemy, jaką książkę, napisaną przez R-ego po polsku, miał na myśli Szymon Pistorius, zachęcający go (w „Octernio undecimus”), aby ogłosił ją wreszcie drukiem. Obok pochwalnych wierszy Daniela Franconiusa i Pistoriusa, wiele słów uznania pod adresem R-ego wynotował z akt synodalnych Bock.
W małżeństwie z Elżbietą z Lubienieckich miał R. gromadkę dzieci. Jego córki poślubiły wybitnych przedstawicieli zboru ariańskiego: Aleksandra w r. 1648 – Andrzeja Wiszowatego, Anna (w tym samym czasie) – Aleksandra Czaplica, syna właściciela Bereska Jerzego. Zofia ok. r. 1636 została trzecią żoną Andrzeja Lubienieckiego młodszego. Wreszcie, nie znana z imienia ich siostra wyszła za Adama Hulewicza-Wojutyńskiego, który był także członkiem zboru w Kisielinie i Beresku. R. miał również dwóch synów Andrzeja i Łukasza, figurujących w rejestrach z r. 1651 wśród starszyzny zborowej. Łukasza wymienia pozew sądowy z r. 1640 oraz wyrok Trybunału Kor. z 18 V 1644, nakazujący Czaplicom zamknięcie zboru ariańskiego w ich posiadłościach. Z rejestrów zborowych wynika, iż jakiś Łukasz Rupniowski musiał wraz z rodziną na pewien czas opuścić Beresko.
Enc. Kośc. XXIII 590; – Gozdawa M., Kisielin, „Ziemia” 1912 s. 256; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1973; Kot S., Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921 (Mikołaj); Pietrzyk Z., Wypisy Stanisława Kota do dziejów Rakowa, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 32: 1987 s. 188, 191–2; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Antytrynitaryzm na ziemiach ukraińskich w XVII wieku, w: Z polskich studiów slawistycznych, S. 4 Historia, W. 1972; tenże, Kisielińsko-bereski zbór braci polskich, „Przegl. Hist.” T. 57: 1966 z. 2; Tworek S., Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, L. 1966; Wotschke T., Polnische Studenten in Heidelberg, „Jahrbücher f. Kultur u. Geschichte d. Slaven” N. F. Bd 2: 1926 H. 3 s. 48; – Bock, Historia antitrinitariorum, I pars II s. 236; Der Briefwechsel d. Schweizer, (Mikołaj); Franconius D., Illustrium… virorum omina…, [Raków] 1612; Lauterbach F., Arianosocinismus olim in Polonia, Franckfurt–Leipzig 1725 s. 373–4; Miscellanea arianica, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” T. 6: 1960 s. 254; Pistorius S., Epigrammatum octernio undecimus, Epigrammatum octernio decimus sextus, [Raków, b. d.]; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Socyn F., Listy, W. 1959 I–II; Zeltner G., Historia cryptosocinismi, Lipsiae 1729 s. 1207; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Inscr. Castr. Crac. t. 118 s. 841–846 (Mikołaj), Terr. Crac. t. 74 s. 374–375 (Mikołaj), t. 87 s. 24–25 (Mikołaj), t. 103 s. 988–995; Arch. Unitariańskie w Cluj-Napoca: rkp. 51 (Rejestr spraw zboru kisielińskiego i bereskiego), rkp. 610, fol. 37, 167, 1442 (kazania R-ego).
Janusz Tazbir