Stegmann Joachim starszy (1595–1633), matematyk, działacz ariański, rektor Akademii Rakowskiej.
Pochodził z Neuruppin koło Poczdamu w Brandenburgii. Miał braci: Wawrzyńca (zob.), Piotra, rektora szkoły, następnie ministra w Kisielinie na Wołyniu, oraz Krzysztofa (zm. 1646), autora m.in. traktatu „Metaphysica repurgata”, z którego tezami polemizował G. W. Leibniz w rękopiśmiennej rozprawce „Ad Christophori Stegmanni methaphysicam repurgatam” (wyd. 1975).
Bezpośrednio przed przybyciem do Rzpltej sprawował S. funkcję pastora luterańskiego w Fahrland w Marchii Brandenburskiej. Już wówczas interesował się matematyką, o czym świadczą opublikowane w Berlinie książki: Circinus Quadrentarius oder Beschreibung eines mathematischen Instruments… (1624) oraz Radius Mathematicus (1626), zawierające opisy konstruowanych przez S-a przyrządów matematycznych. Sympatyzował z doktryną ariańską, być może pod wpływem Marcina Ruara, który (wg F. S. Bocka) posyłał mu ariańskie książki. Antytrynitarskie poglądy ujawnił na początku r. 1626 w Spandau podczas dysputy z J. Bergiusem, H. Brunnemannem i P. Vehrem, w wyniku czego musiał opuścić zajmowane stanowisko; z powodu przekonań («veritatis causa») został zapewne uwięziony, a następnie wygnany z Brandenburgii. Skorzystał wówczas z propozycji Jonasza Szlichtynga i razem z nim przyjechał do Polski; zamieszkał w Gdańsku i objął stanowisko kaznodziei przy kościele ewangelicko-reformowanym św. Piotra. Nadal otwarcie dawał wyraz swym poglądom antytrynitarskim, co po kilku miesiącach spowodowało utratę tego urzędu. Na wieść o kłopotach S-a arianie zgromadzeni w r. 1626 na synodzie w Rakowie polecili Ruarowi, by prosił go o natychmiastowe przybycie do tego miasta; obiecywali też starać się o zwolnienie S-a w przypadku, gdyby zajmował on jeszcze jakieś stanowisko. Wobec obietnicy powierzenia mu kierownictwa szkoły rakowskiej pod koniec t.r. lub na początku r. 1627 opuścił S. Gdańsk i po krótkim pobycie u Ruara w Bobowicku przybył do Rakowa.
Na zlecenie synodu, prawdopodobnie w r. 1627, objął S. stanowisko rektora i profesora matematyki w Akad. Rakowskiej. Aktywnie uczestniczył w życiu Zboru Mniejszego: na synodzie w r. 1629 przedstawił napisany w języku niemieckim traktat o roli rozumu w rozważaniach religijnych (znany tylko z łacińskiego zapisu jako „De usu rationis in rebus sacris”); pracę tę zamierzano wydrukować po wprowadzeniu przez autora zaleconych przez synod poprawek, jednak pozostała ona w rękopisie i w późniejszym okresie zaginęła. Ten sam synod polecił S-owi przygotowanie odpowiedzi (Refutatio Refutationis Catecheseos) na zarzuty F. Baldwina, skierowane przeciw katechizmom rakowskim („Refutatio Catechismi Ariani...”, Wittenbergae 1620); ponieważ S. zwlekał z rozpoczęciem pracy, otrzymał w r. 1630 od synodu ponaglenie. Być może zwłoka wynikała z faktu, że razem z Walentym Smalcem i Janem Crellem pracował wówczas nad niemieckojęzyczną edycją Nowego Testamentu, opublikowaną w Rakowie t.r. (Das Newe Testament). Dokończenie i korektę Refutatio... powierzono w r. 1633 Adamowi Franciusowi; na synodzie w r. 1655 podjęto decyzję o publikacji dzieła, ostatecznie jednak i ono pozostało w rękopisie.
Poglądy na naukę i wychowanie młodzieży wyłożył S. w przedmowie do napisanego na potrzeby Akademii podręcznika matematyki pt. Institutionum mathematicarum libri II... (Raków 1630), adresowanej do Jana, Stefana i Władysława Tarłów, synów woj. lubelskiego Aleksandra Piotra. Kładł w niej S. nacisk na użyteczność wiedzy (uwzględniając stanową przynależność uczniów), podkreślał potrzebę znajomości języka łacińskiego, opanowania retoryki, etyki, ekonomii, nauk przyrodniczych i matematyki; nie zabraniał wychowankom, zwłaszcza innych konfesji, poszukiwania prawdy i przypisywał dużą rolę różnym formom rozważań i dyskusji uczniowskich, naśladujących «rozprawy sądowe, sejmiki i inne zebrania czy to uroczyste, czy rodzinne». W podręczniku omówił działania arytmetyczne, ułamki (po raz pierwszy w Rzpltej wprowadził ułamki dziesiętne) i logarytmy. W części geometrycznej przedstawił wywody o liniach prostych, krzywych, stycznych, siecznych i równoległych oraz o trójkątach, czworobokach i wielobokach. Wykładowi towarzyszyło ponad 200 sztychów i opisów przyrządów geometrycznych, ułatwiających zrozumienie i umożliwiających dokonywanie pomiarów, m.in. opis wynalezionego przez S-a przyrządu zwanego «quadrans resolutus», pozwalającego na odczytywanie wielkości kątów bez używania tablic trygonometrycznych, pierwszy w Rzpltej opis stolika mierniczego służącego do pomiaru gruntów oraz pierwszy na świecie opis pantografu (uznawany za wynalazcę tego przyrządu jezuita Ch. Scheiner opublikował jego opis dopiero w r. 1631). Przygotowując podręcznik wykorzystał S. osiągnięcia J. Napiera i J. Keplera, cytował też najnowsze prace H. Briggsa i A. Vlacqa.
W r. 1631 synod rakowski polecił S-owi napisanie książki «de Ecclesia», w której wykazałby błędy duchowieństwa katolickiego; nie wiadomo, czy takie dzieło powstało. Jednocześnie postanowiono skierować go do Koloszwaru (obecnie Cluj-Napoca) w Siedmiogrodzie, gdzie na prośbę rady miejskiej miał objąć po zmarłym Walentym Radeckem stanowisko ministra zboru unitariańsko-saksońskiego. W r. 1632 spotkał się S. w Lesznie z Janem Amosem Komeńskim, któremu gratulował wydanej niedawno „Janua linguarum” (Leszno 1631); doszło wówczas między nimi do dysputy teologicznej, w której Komeński nie szczędził S-owi przykrych słów, nazywając braci polskich faryzeuszami. Po powrocie do Rakowa S. przesłał Komeńskiemu wykład doktryny ariańskiej opracowany przez Krzysztofa Ostorodta („Unterrichtung...”, [b.m.w.] 1629) oraz niedawno opublikowany niemiecki przekład Nowego Testamentu.
Do Siedmiogrodu wyjechał S. we wrześniu 1632, zabierając m.in. dość bogaty księgozbiór. Tuż przed wyjazdem zdążył zapewne odebrać z drukarni rakowskiej swój wydany anonimowo traktat Von der Reformation oder Ernewerung der Gemeinde Christi, do którego przywiązywano dużą wagę w kręgach socynian. T.r. Ruar polecał traktat H. Grotiusowi, a następnie przesłał mu egzemplarz pracy. Po przyjeździe do Koloszwaru S. został ministrem gminy, potem od 3 XI również rektorem miejscowej szkoły unitariańskiej. Podjęta przez niego próba reformy szkoły i zniesienia anachronicznych obyczajów węgierskich została poparta przez uczniów niemieckich, wywołała jednak bunt uczniów węgierskich, którzy, podburzeni przez wychowanego w Rakowie M. Köpecziego, na znak protestu opuścili szkołę. Próba zażegnania sporu, podjęta jeszcze w listopadzie przez radę miejską Koloszwaru, nie powiodła się. Podczas półrocznego pobytu w Siedmiogrodzie przygotował S. replikę na ataki rektora gimnazjum gdańskiego J. Botsacka pt. Probe der einfältigen Warnung für der new Photinianischen oder Arianischen Lehr; jej korektę zlecono na synodzie w Rakowie w r. 1633 Szlichtyngowi i Ruarowi, którzy opublikowali ją t.r. w Rakowie. W nawiązaniu do wydanej w r. 1628 w Pradze książki kapucyna Waleriana Magni „De Acatholicorum credendi regula judicium” S. w traktacie Brevis disquisitio, an et quo modo vulgo dicti Evangelici Pontificios solide atque evidenter refutare queant (wyd. anonimowo w r. 1633 w Amsterdamie) polemizował na pozór z katolikami, w rzeczywistości jednak z protestantami, którym zarzucał niekonsekwencję w dziele odnowy religii (traktat został powtórnie wydany w r. 1651 w tajnej drukarni w Londynie, a w r. 1653 ukazał się jego przekład angielski pióra J. Bidle’a, znany później m.in. J. Lockowi). S. nie zdołał ukończyć również ważnego traktatu De Judice et norma controversiarum fidei libri duo; opracowany przez Ruara został wydany w Amsterdamie w r. 1644, a w r. 1668 opublikowano jego przekład holenderski (w r. 1963 ukazał się w opracowaniu J. Domańskiego i Z. Ogonowskiego pt. De iudice et norma controversiarum fidei, W.)
W swoich pracach podkreślał S. rolę rozumu w religii i występował przeciw objawieniu jako jedynej normie wiary. Za normę przyjmował także kierujące intelektem i poznaniem zasady naturalne (principia naturalia, wśród których wyróżniał principia philosophica i principia theologica), uznawane za czynnik nadrzędny również wobec Pisma św. Z pism S-a pozostały w rękopisie także Analecta mathematica i Logica (ich dalsze losy nie są znane). Znękany niepowodzeniami w kierowaniu szkołą S. zmarł 10 III 1633 w Koloszwarze i tam został pochowany; jego tablica nagrobna jest obecnie przechowywana w Archiwum Unitarian w Cluj-Napoca. Następcą S-a na stanowisku ministra został Francius. W czerwcu t.r. przybyli z Rakowa do Siedmiogrodu bracia polscy: Jan Taszycki i Jan Stoiński z zadaniem dokładnego zbadania przebiegu zatargu szkolnego; wyniki ich dochodzeń nie są znane.
S. miał dwóch synów: Joachima młodszego (zob.) i Krzysztofa (zob.) oraz zmarłą w Siedmiogrodzie (1632/3), nieznaną z imienia córkę. Jego córką była zapewne również Magdalena, żona Walentego Baumgarta, rektora szkoły w Lucławicach (Lusławicach), od r. 1648 rektora kolegium unitariańskiego w Koloszwarze, a od r. 1672 ministra tamtejszego zboru saskiego.
Enc. Org.; Estreicher; Filoz. w Pol. Słown.; Hist. Nauki Pol., VI; Wallace R., Antitrinitarian Biography, London 1850 III 58–64; – Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Komeński a bracia polscy, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 3: 1958 s. 140–1; Cygan J., Valerianus Magni (1586–1661), Romae 1989; Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Gál K., A Kolozsvári Unitárius Kollégium tőrténete, [Kolozsvár] 1935 I 26, 132, II 395–8; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; Kurdybacha Ł., Z dziejów pedagogiki ariańskiej, W. 1958; Merczyng H., Podręcznik matematyczny szkół polskich za Zygmunta III, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 47: 1908 s. 199–217; Ogonowski Z., Filozoficzna i społeczna ideologia braci polskich, w: Z dziejów polskiej myśli filozoficznej i społecznej, W. 1956 I; tenże, Joachim Stegmann starszy na tle późnego socynianizmu, „Spraw. Wydz. Nauk Społ. PAN” R. 2: 1959 z. 2 s. 54–7; tenże, Leibniz i socynianizm, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 26: 1981 s. 106; tenże, Racjonalizm w polskiej myśli ariańskiej, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” T. 2: 1954 s. 217; tenże, Socynianizm a Oświecenie, W. 1966; tenże, Z zagadnień tolerancji w Polsce XVII wieku, W. 1958 s. 133–6, 216–24, 236–7; tenże, Ze studiów nad myślą filozoficzną późnego socynianizmu. Joachim Stegmann starszy i ewolucja założeń doktryny socyniańskiej, „Studia Filoz.” R. 3: 1959 nr 3 s. 55–79; Przypkowski T., Zainteresowania matematyczno-astronomiczne braci polskich, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; Sawicki K., Pięć wieków geodezji polskiej. Szkice historyczne od XV do XIX wieku, W. 1964; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Szczucki L., Na marginesie książki o pedagogice ariańskiej, „Studia Filoz.” R. 3: 1959 nr 4 s. 168–9; Tazbir J., Bracia polscy na wygnaniu, W. 1977; tenże, Bracia polscy w Siedmiogrodzie, W. 1966 s. 15; Tync S., Wyższa szkoła braci polskich w Rakowie, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; – Bock, Historia antitrinitariorum, II; Lauterbach S. F., Ariano-socinismus olim in Polonia, Franckfurt–Leipzig 1725 s. 409–13; List Jana Preussa do Jakuba Trembeckiego, Wyd. J. Tazbir, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 15: 1970 s. 241–2; Myśl ariańska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstów, Wyd. Z. Ogonowski, Wr. 1991 s. 14–15, 20–3, 46–7, 267–313; Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności, Oprac. W. Baran i in., Kr. 1919; Zeltner G. G., Historia crypto-socinismi [...] (Martini Ruari [...] epistolarum selectarum centuriae duae), Lipsiae 1729 s. 132.
Henryk Gmiterek