Strasz Joachim (Ibrahim beg, Ebrahim, Strozzeni, Strotschenius, Abraham Struza) h. Odrowąż (początek XVI w. – 1571), dragoman osmański.
Pochodził z rodziny szlacheckiej, być może był bratem Zofii, żony kaszt. lubaczowskiego Sędziwoja Drohiczańskiego oraz krewnym burgrabiego krakowskiego Leonarda (zob.). Wg Bartosza Paprockiego w dzieciństwie dostał się do niewoli tatarskiej, a następnie został sprzedany Turkom; jego dobra znajomość języka polskiego świadczy jednak, że zapewne nie nastąpiło to «w młodych bardzo leciech». Prawdopodobnie zdążył rozpocząć naukę pod kierunkiem duchownego, gdyż w l. pięćdziesiątych przekazał 30 czerwonych zł «praesbytero cuidam praeceptori ipsius». Po przyjęciu islamu kształcił się w sułtańskiej szkole paziów. Zapewne w l. trzydziestych XVI w. został opiekunem (lâla) lub nauczycielem języków obcych Selima, syna sułtana Sulejmana II Wspaniałego i Roksolany (sułtanki Hürrem). Najpóźniej od r. 1540 pracował w kancelarii sułtańskiej, a w r. 1551 objął stanowisko głównego tłumacza (dragomana) Wysokiej Porty; oprócz języka polskiego znał turecki, arabski, łaciński, niemiecki i włoski. W czasie sprawowania przez niego urzędu dragomana, kierowane do Polski pisma osmańskie, wcześniej tłumaczone na język łaciński lub włoski, zaopatrywane były w tłumaczenia polskie.
S. starał się o zachowanie przyjaznych stosunków między Imperium Osmańskim a Polską; wg Janusza Pajewskiego w sprawie kontaktów z Polską sułtan liczył się z jego zdaniem. Już w r. 1553 poseł polski, kaszt. lwowski Stanisław Tęczyński prosił S-a, aby «oznajmiał rzeczy potrzebne» i ostrzegał, «gdyby co z której strony rozumiał być niebezpiecznego Koronie». Doceniając użyteczność S-a, Zygmunt August wyznaczył mu w r. 1554 roczną pensję 100 dukatów. Uważano go też za rzecznika spraw węgierskich (m.in. bywał na dworze Izabeli Jagiellonki); wiadomo również, że przedstawicielom Wenecji przekazywał w zamian za jurgielt informacje z dworu sułtańskiego. W październiku i listopadzie t.r. pertraktował z Wenecją o podjęcie wspólnych działań zbrojnych przeciw cesarzowi Karolowi V. Dn. 16 I 1556 bail (wysłannik Wenecji w randze ambasadora) A. Erizzo pisał, że S. obiecał udostępnić mu list króla francuskiego Henryka II do sułtana w sprawie woj. siedmiogrodzkiego Jana Zygmunta Zapolyi; 17 IV i 12 VIII t.r. bail A. Barbaro otrzymał od weneckiej Rady Dziesięciu polecenie wypłacenia S-owi 100 cekinów za służbę na rzecz Wenecji. T.r. przyczynił się S. do uśmierzenia gniewu sułtana Sulejmana II po październikowym napadzie star. kaniowskiego i czerkaskiego Dymitra Wiśniowieckiego na ziemie tureckie. Dworzanin Tęczyńskiego (wówczas już woj. krakowskiego) Erazm Otwinowski, przybyły do Stambułu wraz z posłem Andrzejem Bzickim, doręczył S-owi (w sierpniu 1557) 300 czerwonych zł zaległego od trzech lata jurgieltu, z których 100 zł nakazał on przekazać «siostrze swej Zofii Drohiczańskiej» (J. I. Kraszewski). S., obecny podczas przyjęcia posłów przez sułtana, namawiał Otwinowskiego do pozostania w Stambule, aby za jego pośrednictwem utrzymywać kontakt z polskim monarchą; z braku pomocy «z wielką wagą przychodzi mu do Polski pisać, bo go podstrzegają».
Prawdopodobnie na przełomie l. pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI w. w wyniku «intrygi serajowej» (wysuniętych przez francuskiego posła J. de la Vigne oskarżeń o zdradzanie tajemnic państwowych posłowi cesarskiemu A. G. Busbecqowi) został S. odsunięty przez wielkiego wezyra Rustema od urzędu głównego dragomana Porty. Popadł wtedy w depresję; tak zapewne należy rozumieć wspomnianą przez Busbecqa «chorobę umysłu, która zazwyczaj dotyka tych, którzy musieli ustąpić z zajmowanej uprzednio godności». Chociaż Busbecq był niechętny S-owi z powodu przeciwstawiania się przez niego planom cesarza, poczuł się jednak urażony plotkami, zarzucającymi mu przyczynienie się do jego dymisji; chcąc ułatwić S-owi powrót do życia publicznego zatrudniał go często jako tłumacza w prowadzonych w r. 1562 rokowaniach pokojowych z Portą. Dzięki temu nowy wielki wezyr, pasza Semiz Ali przywrócił S-a do łask; już w maju t.r. występował on jako najwyższy tłumacz. Jesienią S., wioząc ratyfikowany przez Sulejmana II traktat pokojowy, towarzyszył Busbecqowi w drodze powrotnej do Wiednia na czele orszaku, złożonego z 56 osób, 73 koni i 6 wielbłądów. Nie zastawszy w Wiedniu cesarza Ferdynanda I, poselstwo drogą przez Pragę, Bamberg i Würzburg dotarło do Frankfurtu nad Menem. Dn. 27 XI doręczył S. cesarzowi traktat, wygłaszając przy tym mowę w języku «słowiańskim». Kolejne posłuchania otrzymał 2 XII (ofiarował wówczas Ferdynandowi przywiezione dary: psy, konie, wielbłądy, łuk i spisę) oraz 13 XII, w dniu wyjazdu cesarza. Nie zdołał wykonać wszystkich zleconych mu spraw, m.in. uzyskania zaległego od trzech lat haraczu w wysokości 19 tys. talarów, ale w późniejszym liście Ferdynand zobowiązał się wysłać posłańca z odpowiedzią na tureckie żądania, pomijając jednak milczeniem sprawę haraczu. S-owi obiecano «podarki», jakie otrzymywał jego poprzednik bej Junus.
W r. 1564 wyruszył S. w imieniu Sulejmana II w poselstwie do Polski, starając się o wydanie zbiegłego tamże hospodara mołdawskiego Stefana Tomży, zatrzymanego razem z 20 bojarami przez kaszt. kamienieckiego Jerzego Jazłowieckiego. Na początku kwietnia t.r. przybył do Warszawy, a 5 V we Lwowie był obecny podczas egzekucji Tomży i jego dwóch towarzyszy, ściętych na rozkaz Zygmunta Augusta. Wg informacji przesłanej przez dworzanina królewskiego Sebastiana Ciechańskiego ks. Albrechtowi Hohenzollernowi, po egzekucji przybył S. do Bielska na Podlasiu, gdzie oczekiwał na spotkanie z monarchą; nie wiadomo jednak, czy doszło ono do skutku. W liście do króla prosił o wydanie schwytanych razem z Tomżą Mołdawian oraz oddanie zamku chocimskiego, zajętego wbrew układom przez Olbrachta Łaskiego (na żądanie monarchy t.r. Łaski opuścił Chocim). Do końca lipca pozostał S. w Polsce; przed 29 VII otrzymał odprawę (o czym poinformował króla w liście z Koszyłowiec), po czym wrócił do Porty; pod koniec września lub w październiku spotkał się w Stambule z posłem polskim Jazłowieckim, który przekazał mu 600 dukatów zaległego od sześciu lat żołdu oraz złoty łańcuch wart 100 czerwonych zł węgierskich.
Dn. 29 VI 1566 w obozie wojskowym pod Semlin (obecnie Zemun) koło Belgradu uczestniczył S. w przyjęciu Zapolyi przez Sulejmana. W r. 1567 otrzymał ze skarbu polskiego 346 fl. zaległego za trzy lata jurgieltu, przywiezione do Stambułu przez dworzanina królewskiego Mikołaja Brzeskiego. T.r. wspólnie z wielkim wezyrem Sokollu Mehmed paszą i żydowskim kupcem Józefem Nasim uczestniczył w rozmowach z tłumaczem poselstwa francuskiego J. Bendoré, któremu przedstawiono propozycję małżeństwa Zapolyi z Małgorzatą de Valois, siostrą króla Francji Karola IX. W r. 1568 wyjechał w poselstwie nowego padyszacha Selima II do cesarza Maksymiliana II dla potwierdzenia zawartego w Adrianopolu rozejmu, toteż przybyły t.r. do Stambułu poseł polski, kaszt. wojnicki Piotr Zborowski korzystał w czasie rozmów z Turkami z usług jego pomocnika Mehmeta, poturczeńca pochodzenia niemieckiego; dla S-a pozostawił poseł (jako pensję za dwa lata) 400 czerwonych zł. Zborowski, spierający się z Turkami o podarki tatarskie, niesłusznie podejrzewał, że w czasie wcześniejszych pertraktacji S. zaniedbał swoje obowiązki i niekorzystna dla strony polskiej «clausula» o corocznym wysyłaniu na Krym daniny znalazła się w tekście w wyniku niestarannego przekładu (w rzeczywistości posłujący do Porty w r. 1553 Tęczyński znał tekst przetłumaczonego przez S-a układu). W nieznanym czasie miał S. również posłować do Hiszpanii.
W związku z tureckimi planami wspólnego z Polską uderzenia na Moskwę S. wyjechał 19 IV 1569 ze Stambułu, udając się w poselstwie do Zygmunta Augusta. Do Lublina, w którym odbywał się w tym czasie sejm, przybył 10 V t.r.; następnego dnia uczestniczył w publicznej audiencji, ofiarując królowi klejnot oraz «kamień od trucizny bardzo pewny, który zowią lachrima certi». Dn. 14 V został przyjęty przez Zygmunta Augusta na ponad trzygodzinnym, tajnym posłuchaniu w obecności senatorów i trzech czauszów tureckich; rozmowę prowadzono w języku polskim. Poza propozycją sojuszu antymoskiewskiego wyjawił również S. niepokojące Selima II plany Zapolyi, dążącego do wojny z cesarzem Maksymilianem oraz przedstawił Zygmuntowi Augustowi propozycję wspólnych działań polsko-tureckich zmierzających do zajęcia Apulii i Kalabrii w południowej Italii, dla zachęty wysuwając perspektywy odzyskania spadku po królowej Bonie. Monarcha nie przystał na propozycję wojny przeciw Moskwie ani nie zgodził się na przepuszczenie przez ziemie polskie 30 tys. armii tureckiej, przypomniał natomiast niespełnioną obietnicę Sulejmana w sprawie wyznaczania przez króla polskiego kandydata do tronu mołdawskiego. Propozycję wspólnej walki w Italii władca pominął, później jednak wykorzystał przekazane przez S-a informacje do wznowienia przez kard. Stanisława Hozjusza starań w Rzymie o odzyskanie Księstwa Bari. Zgodnie z życzeniem Selima postanowiono jedynie wysłać do Zapolyi posła Jakuba Woronieckiego. S. prosił też o poparcie u sułtana jego starań o przyznanie «powinowatym», zislamizowanym Polakom Huseinowi i Rizwanowi oraz Rusinowi Rustemowi wyższego uposażenia lub dochodowych stanowisk. Dn. 8 VI wyjechał z Lublina w towarzystwie cześnika halickiego Andrzeja Taranowskiego, wyprawionego do Porty w celu uzasadnienia polskiej odmowy; posłowie dotarli do Stambułu 14 VII. Niemal natychmiast został S. wysłany do Francji z nowymi kapitulacjami (układami handlowymi). Jeszcze t.r. lub w r. 1570 opiekował się S. Krzysztofem Dzierżkiem i Szczawińskim, wysłanymi przez Zygmunta Augusta do Turcji w celu opanowania języków wschodnich; pozostawał w tym czasie w kontakcie z Taranowskim. S. zmarł 9 VI 1571, prawdopodobnie w Stambule. Opiekę nad Dzierżkiem przejął po jego śmierci pisarz nadw. sułtana Aki ben Sinan, natomiast następcą na urzędzie tłumacza został dotychczasowy pomocnik Mehmet. Po zgonie S-a pisma sułtańskie do Polski pisano w języku tureckim, bez tłumaczenia polskiego.
S. posiadał harem. Wg Paprockiego miał córkę.
Postać S-a wzmiankował Jan Ponętowski w wierszowanym „Sejmie walnym koronnym lubelskim przez J. K. M. złożonym 1569” (Kr. [ok. 1570]). S. występuje w dramacie Tomasza Potockiego „Ścibor” (W.–Kr. 1911).
Portret (drzeworyt) w: Gresser D., Historia und Beschreibung des gantzen Luffs und Lebens..., [b.m.w.] 1587, reprod. w: Bartoszewicz J., Ibrahim Strasz-Polak renegat, dyplomata XVI wieku, „Tyg. Ilustr.” 1863 nr 219 s. 465; Ryc. S-a z czterema jeźdźcami w: Ebrahimi Strotschy, gebornen Polecken, Anbringen Türckischer Legation..., Nürnberg 1562; – Boniecki, V 21 (dot. Zofii Straszówny); Estreicher, XVII 352, XXIX 320–1; Łątka J. S., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, Kr. 2005; Niesiecki; Paprocki; PSB, (Dzierżek Krzysztof, Jazłowiecki Jerzy); – Abrahamowicz Z., Dokumenty tatarskie i tureckie w zbiorach polskich, „Przegl. Oriental.” 1954 s. 145; Baranowski B., Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku, Ł. 1950; Bartoszewicz J., Ibrahim Strasz-Polak renegat, dyplomata XVI wieku, „Tyg. Ilustr.” 1863 nr 219 s. 465–6, nr 220 s. 483–4; Cynarski S., Stosunki polsko-tureckie w latach 1568–1572 w świetle materiałów z Archivio di Stato w Wenecji, Zesz. Nauk. UJ 1976 nr 428, Prace Hist., z. 55 s. 47–8, 50–2; tenże, Zygmunt August, Wr. 1988; Duczmal M., Izabela Jagiellonka królowa Węgier, W. 2000; Dziubiński A., Poturczeńcy polscy. Przyczynek do historii nawróceń na islam w XVI–XVIII w., „Kwart. Hist.” R. 102: 1995 s. 24–6; tenże, Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500–1572 w kontekście międzynarodowym, Wr. 2005; Hirschberg J., Udział Józefa Nasi w pertraktacjach polsko-tureckich w r. 1562, „Mies. Żyd.” R. 4: 1934 s. 431, 436; Pajewski J., Projekt przymierza polsko-tureckiego za Zygmunta Augusta, W. 1935 s. 9–15, 17–18 (odb. z Księgi pamiątkowej ku czci Oskara Haleckiego); tenże, Węgierska polityka Polski w połowie XVI w. (1540–1571), Kr. 1932 s. 220–3; Szachno-Romanowicz S., Ibrahim-Beg Strasz, Polak renegat w służbie tureckiej od r. 1551, „Collectanea Orientalia” T. 5: 1934 s. 27–8; Tomczak A., Walenty Dembiński kanclerz egzekucji (ok. 1504–1584), Tor. 1963; tenże, Z dziejów stosunków polsko-tureckich za Zygmunta Augusta 1548–1553, w: Księga pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, W. 1958 s. 473, 476–7; – Abrahamowicz Z., Katalog dokumentów tureckich, W. 1959 I 124, 126, 132, 134–5, 137–43, 146–7, 156–60, 162–74, 176, 180–2, 185, 194, 196–7, 199–200, 202–3; Akta podkanclerskie Franciszka Krasińskiego 1569–1573, W. 1869 I; Bielski, Kronika, s. 1173; Busbecq O. G., The Turkish letters..., Ed. E. S. Forster, Oxford 1927; Corfus I., României culese din arhivele polone. Secolul al XVI-lea, Bucureşti 1979; Dnevnik Lublinskago sejma 1569 goda, Pet. 1869; Elementa ad fontium editiones, XXI, XXII, XXVI, XLI, L; Geschichte des Osmanischen Reiches, Hrsg. v. N. Jorga, Gotha 1910 III 54–5, 82–3; Geuffroy A., Aulae othomanicique imperii descriptio..., Basileae 1577 s. 592–5; Inventarium omnium et singulorum privilegiorum, litterarum, diplomatum, scripturarum et monumentarum quaecunque in archivo regni in arce Cracoviensi continentur, Lutetiae Parisorum 1862; Kraszewski J. I., Podróże i poselstwa polskie do Turcji, Kr. 1860 s. 8, 19, 30, 40; Pajewski J., Legacja Piotra Zborowskiego do Turcji w 1568 r. Materiały do historii stosunków polsko-tureckich za panowania Zygmunta Augusta, „Roczn. Oriental.” R. 12: 1936 s. 41–2, 48, 50, 52, 58, 62–3, 67, 80; Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta, I 123–4, 135; Ponętowski J., Krótki rzeczy polskich sejmowych, pamięci godnych, komentarz, Kr. 1858 s. 20; Reusner N., Epistolarum Turcicarum variorum et diversorum authorum libri V..., Francoforti ad Moenum 1598 IV 97–9; Sigismundi Augusti, poloniarum regis, epistolae, legationes et responsa…, Ed. B. Menckenius, Lipsiae 1703 s. 252–3; Zajączkowski A., List turecki Sulejmana I do Zygmunta Augusta w ówczesnej transkrypcji i tłumaczeniu polskim z r. 1551, „Roczn. Oriental.” R. 12: 1936 s. 91–118; Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, L’viv 1908 VIII; – AGAD: Rachunki królewskie Arch. Skarbu Kor., Oddz. 1 ks. 231, Arch. Kor. Dz. Turecki, teczka 142, 144, 146, 148, 151, 154–60, 169–70, 175, 182, 184, 186, 190–1, 193–4, 198–9, 203, 206, 211, 213, 217, 235, 237–9 (dok. tłumaczone przez S-a).
Jerzy S. Łątka