Kurz Johann Joseph Felix, von (1717–1784), aktor i autor dramatyczny, przedsiębiorca teatralny. Pochodził ze szlacheckiej rodziny z Kempten w południowych Niemczech, ur. 22 II w Wiedniu, był synem aktora komicznego Josepha i Edmundy. Do osiemnastego roku życia pozostawał przy swoim ojcu, który w tym okresie był kierownikiem małego zespołu komedii improwizowanej wędrującego po Śląsku i Morawach. Debiut teatralny K-a odbył się w r. 1737 w wiedeńskim teatrze przy Kärntner Thor w zespole słynnego przedstawiciela komedii improwizowanej G. Prehäusera. K. miał talent aktorski, doskonałe warunki zewnętrzne i dobrze wyszkolony głos o szerokim zasięgu, dlatego też od razu spodobał się publiczności. Był drugim (obok Prehäusera) komikiem zespołu. Na wzór sławnych przedstawicieli comedii del’arte K. chciał stworzyć dla siebie jakąś stałą postać sceniczną. Szczególny sukces odniósł w roli lekkomyślnego, głupawego młodego nicponia Bernardona i dlatego z postacią tą już się nie rozstał. Bernardon był bohaterem licznych fars komponowanych przez K-a. Wcielając się w różne postacie i zmieniając odpowiednio charakter starzał się wraz ze swym twórcą, przemieniając się w późniejszych latach życia K-a w ojca Bernardona.
K. był ostatnim wielkim aktorem niemieckiej komedii improwizowanej. Ten rodzaj sztuki aktorskiej skazywał go na życie wędrownego aktora. Do r. 1741 występował w Wiedniu. W l. 1741–3 we Frankfurcie nad Menem i w Dreźnie. W r. 1744 powrócił do Wiednia. W czasie tego pobytu K. musiał stoczyć niejedną walkę z osiągającą coraz większe sukcesy komedią literacką. W r. 1752 Maria Teresa wydała zakaz wystawiania w stolicy wszelkich «bernardoniad», wówczas K. wyjechał ze swoim zespołem do Pragi (1753). W r. n. udało mu się powrócić do Wiednia, gdzie jego «bernardoniady» spotkały się z aplauzem części publiczności i z krytyką w sferach oświeconych. W r. 1760 wyruszył znów w świat (do Pragi, Bratysławy, Monachium, Norymbergi, Mannheimu, Kolonii, Wenecji). W l. 1769–71 przebywał w Wiedniu, gdzie pobyt jego zakończył się zupełnym fiaskiem. W r. 1771 został współdyrektorem zespołu Karoliny Schuch i od października do stycznia 1772 r. występował w Gdańsku.
Zimą 1772 r. przyjechał K. do Warszawy. Prawdopodobnie nawiązał wówczas kontakt ze Stanisławem Augustem, który polecał go swojemu komisarzowi w Gdańsku A. Husarzewskiemu w marcu t. r. W grudniu 1773 r. uzyskał K. pożyczkę na uruchomienie teatru, której udzielił mu królewski kamerdyner Franciszek Ryx, zachęcony do tego zapewne przez Stanisława Augusta. Dn. 30 IV K. otworzył teatr w wydzierżawionym przez Ryxa pałacu Radziwiłłowskim na Krakowskim Przedmieściu. Pozwolenia, odmówionego przez marszałka w. kor. S. Lubomirskiego, udzielił mu marszałek konfederacji A. Poniński. W teatrze występowały trzy zespoły: włoski, niemiecki i polski. Jako kierownik trupy niemieckiej w Warszawie K. nie mógł się ograniczać do swoich fars i podobnie jak uprzednio w Norymberdze i Monachium wystawiał również tragedię i komedię literacką.
Impreza K-a trwała do lipca 1774 r., gdyż w czerwcu uchwalony został przez sejm monopol teatralny, który otrzymał August Sułkowski. K. musiał z przywileju zrezygnować i został jedynie na zasadzie kontraktu z 23 VII t. r. aktorem teatru. Postanowiono, że K. będzie występował raz na tydzień w wybranej przez siebie sztuce, ale pod kontrolą Augusta Sułkowskiego, ten wszakże, zniechęcony różnymi trudnościami do prowadzenia teatru, umową datowaną 1 X 1775 r. wydzierżawił swój monopol K-owi na 13 lat, gwarantując mu przy tym stałą pensję 400 dukatów. K. nie mógł jednak podołać zobowiązaniom finansowym, jakie obciążały jego antrepryzę, zwłaszcza że w listopadzie 1775 r. marszałek S. Lubomirski zakazał gier hazardowych, których organizowanie przysługiwało antrepryzie teatralnej w okresie konfederacji Ponińskiego. Na początku 1776 r. teatr został przejęty przez Ryxa jako głównego wierzyciela. Latem t. r. Sułkowscy odprzedali Ryxowi swój monopol teatralny. Odsunięty od antrepryzy, K. szukał różnych protektorów, był gnębiony przez wierzycieli i domagał się płacenia zastrzeżonej mu w kontrakcie z r. 1775 pensji, o co procesował się z Ryxem od r. 1777. W tym czasie K. otrzymał od Stanisława Augusta 300 dukatów na założenie papierni w Jeziornie. W r. 1778 sprzedał ją F. Thissowi. Procesy z Ryxem trwały do r. 1785. T. r. K., oddawszy garderobę i nieruchomości w zastaw niektórym wierzycielom, a innych zostawiając z ich pretensjami, wyjechał do Wiednia, gdzie 2 II 1784 r. zmarł. K. był żonaty (od r. 1743) z Franciszką Toscani, z którą miał ośmioro dzieci. Po śmierci Franciszki (1754) poślubił włoską aktorkę Teresę Morelli.
Encyklopedia del spettacolo; – Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1925; Birbaumer Ulf, Kurz-Bernardon und Goldoni, „Maske u. Kothurn” Jg 1969 H. 4; Król B., J. K. Bernardon w Warszawie, „Pam. Teatr.” 1957 z. 1; Raab T., J. J. F. v. K., genannt Bernardon, Frankfurt a. M. 1899; Rommel O., Die Alt-Wiener Volkskomödie, ihre Geschichte vom Barocken Welt-Theater bis zum Tode Nestroys, Wien 1952; Wierzbicka K., Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta, W. 1949 s. 38–9; Wierzbicka-Michalska K., Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Wr. 1967; Wołoszyńska Z., Wokół antrepryzy teatralnej Sułkowskich w: Miscellanea z doby oświecenia, Wr. 1960; – Bogusławski W., Dzieje teatru narodowego, W. 1820; Schink J. F., Gallerie von teutschen Schauspielern und Schauspielerinnen, Neuausgabe von R. M. Werner, Berlin 1910; Schmid Ch. H., Chronologie des deutschen Theaters neu herausgegeben von P. Legband, Berlin 1902; Teatr Narodowy 1765–1794, W. 1965; Warszawski teatr Sułkowskich, Oprac. B. Król, Wr. 1957; Źródła do historii teatru warszawskiego, Wyd. K. Wierzbicka, Wr. 1951 cz. 1.
Karyna Wierzbicka-Michalska