Protasowicz Jonasz h. Jastrzębiec (zm. 1577), metropolita kijowski. Był synem klucznika trockiego Wasila Olechnowicza i Salomonidy. Przed przyjęciem święceń duchownych używał imienia Jan (Iwan). Prawdopodobnie jest on identyczny z dworzaninem królewskim Iwanem Protasowiczem, którego w r. 1540 Zygmunt Stary wysłał do Kijowa, aby uwolnił z więzienia archimandrytę peczerskiego Sofroniusza i doprowadził do załagodzenia sporów między nim a mnichami tegoż monasteru.
W r. 1556 P. był już sędzią pińskim. Wspólnie z braćmi Benedyktem i Dymitrem 15 V 1559 przedłożył rewizorowi królewskiemu Hrehoremu Wołłowiczowi przywileje na dobra Mohylnę i Worocewicze oraz dworzyszcze w Duchnowiczach (pow. piński), które ich ojciec wysłużył u kniaziów pińskich Marii Semenowej Olelkowiczowej i jej zięcia Fedora Jarosławowicza. Ponadto P. udokumentował wówczas swe prawa do majętności krywczyckiej, położonej nad Jasiołdą (pow. piński). Trzecią część tego majątku nabył bowiem 3 IV 1556 od Iwana Bułhaka za 200 kop gr lit. Natomiast dwie pozostałe części Krywczyc wziął w zastaw od Bułhaka 24 IV t. r. za 400 kop gr. Prócz tego posiadał dobra rodowe, mianowicie część majętności Ostrowiec (woj. nowogrodzkie).
Przyjmuje się, iż w r. 1561 P. pod imieniem Jonasz został prawosławnym władyką pińskim i turowskim. Bez wątpienia był nim w grudniu 1566. Bardziej znana jest jego działalność jako metropolity kijowskiego. Nominację na najwyższą godność duchowną wschodniego odłamu chrześcijaństwa w W. Ks. Lit. uzyskał w 1. poł. 1568 r. W końcu t. r. otrzymał także sakrę od patriarchy konstantynopolskiego Mitrofana zatwierdzającą go na katedrze metropolitalnej. Wkrótce po nominacji P. wystąpił do króla z prośbami dotyczącymi uporządkowania aktualnych spraw Cerkwi oraz rozszerzenia praw duchowieństwa prawosławnego. Przebywający na sejmie lit. w Grodnie Zygmunt August udzielił 25 VI 1568 odpowiedzi P-owi. Aprobował główny wniosek metropolity, by ograniczyć nadawanie dostojeństw duchownych ludziom świeckim. Zygmunt August zobowiązywał ponadto wszystkie osoby świeckie, które posiadały bądź uzyskałyby godności duchowne, aby w przeciągu trzech miesięcy od daty nominacji przyjmowały święcenia. W przeciwnym wypadku groził odebraniem zarówno funkcji, jak i związanego z nimi uposażenia. Z tego prawa skorzystał również metropolita Jonasz, gdyż 15 II 1569 nadał mu król archimandrię i monaster Św. Trójcy w Wilnie po odebraniu ich z rąk rajcy wileńskiego Fedora Wielikowicza. Zygmunt August nie przystał natomiast na propozycję, aby rozdawnictwo funkcji odebranych z rąk świeckich pozostawało w gestii biskupów prawosławnych. Także postulat zrównania pod względem praw episkopatu prawosławnego z hierarchią katolicką poprzez wprowadzenie go do rady hospodarskiej nie doczekał się realizacji. Kolejna prośba P-a, by nadano mu tytuł metropolity halickiego, została odłożona do rozpatrzenia na wspólnym polsko-litewskim sejmie. Z poparciem ze strony króla spotkała się natomiast akcja P-a zmierzająca do restytucji dóbr cerkiewnych, rozgrabionych przez osoby świeckie bądź zabranych przez fundatorów, którzy pod wpływem prądów reformacyjnych zmienili wyznanie. Sukcesem zakończyła się zwłaszcza walka z magistratem wileńskim o zwrot przyłączonej do magdeburgii jurydyki wraz z przywilejami nadającymi ją na uposażenie metropolitów kijowskich oraz doprowadzenie do zwrotu mienia należącego do cerkwi wileńskich. Dbał także o cerkwie w Nowogródku, gdzie najczęściej rezydował, bowiem skłonił króla w r. 1569 do refundacji 20 włók ziemi na ich uposażenie. Pozytywnego rezultatu nie przyniosły natomiast spory z Jarosławem i Szczęsnym Hołowczyńskimi o włość Świntynniki, nadaną przez ich przodków wileńskiemu monasterowi Św. Trójcy.
W działalności P-a jako metropolity odbijało się zatem dążenie do wzmocnienia autorytetu duchowieństwa prawosławnego oraz do uniezależnienia go od czynników świeckich. Szczególną troskę wykazywał przede wszystkim w kwestii zachowania i zabezpieczenia majątku cerkiewnego. W tym ostatnim nie odróżniał się od swoich poprzedników działających w trudnym okresie odchodzenia od prawosławia wielu możnych protektorów. W r. 1576 ze względu na wiek P. dobrowolnie ustąpił z metropolii kijowskiej i halickiej na rzecz dworzanina królewskiego Eliasza Kuczy. Zastrzegł przy tym starszeństwo w sprawach duchownych do końca życia. Przywilejem z 23 IX 1576 Stefan Batory zatwierdził ten układ. P. zmarł parę miesięcy po tym akcie, na początku 1577 r., gdyż w kwietniu t. r. król wysłał list do patriarchy Jeremiasza z wiadomością o nominacji Eliasza Kuczy.
P. przed przyjęciem święceń duchownych był żonaty. Pozostawił trzech synów: Matwieja, diaka kancelarii lit. w końcu panowania Zygmunta Augusta i w czasach Stefana Batorego, Jana (Iwana), który w l. 1576–90 był sędzią grodzkim wileńskim z ramienia Mikołaja «Rudego» i Krzysztofa Mikołaja Radziwiłłów, oraz Teodora.
Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Okolski, II 44; Uruski; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 123; – [Bulgakov M. P.], Istorija russkoj cerkvi Makarija archiepiskopa litovskogo i vilenskogo, S. Pet. 1879 IX 350–1, 375–86; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska… 1370–1632, W. 1934; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1841 III 51–2, 85–7; Kulczyński I., Specimen Ecclesiae Ruthenicae, Paryż 1859 s. 127; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900 s. 364, 393; Opisanie Kievosofijskogo sobora i kievskoj erarchii, Kiev 1825 s. 118; Ostatnie Stebelskiego prace, Script. Rer. Pol., IV 327–8, 339, 366; – Akty Zap. Ross., III 144–6, 196–7, 208; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VI 227, 382, IX 64, 75–7, X 11–12, 215; Pamiętnik Teodora Jewłaszewskiego nowogródzkiego podsędka 1546–1604, W. 1860 s. 24; Revizija pušč i perechodov zverinych v byvšem Velikom Knjažestve Litovskom 1559 goda, Vil. 1867 s. 84–7, 97–102; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, Petrograd 1915 XXXII I kol. 410, 836; – „Przegl. Pozn.” T. 38: 1865 s. 66, 89; – B. Czart.: rkp. 1352 s. 253 (Kojałowicz W., Herbarz litewski z r. 1658).
Henryk Lulewicz