Potocki Józef Alfred (1895–1968), dyplomata. Ur. 8 IV w Szepietówce (pow. zasławski) na Ukrainie, był synem Józefa Mikołaja (zob.) i Heleny z Radziwiłłów, bratem stryjecznym Alfreda, ostatniego ordynata łańcuckiego (zob.), i Jerzego, dyplomaty (zob.).
Kształcił się P. w Balliol Colledge w Oksfordzie oraz ukończył szkołę wojskową w Petersburgu. Po wybuchu pierwszej wojny światowej razem z Walerianem Meysztowiczem pracował w Polskim Komitecie Pomocy Sanitarnej w Warszawie (zajmując się głównie zakupem koni dla Komitetu). W l. 1915–17 służył w armii rosyjskiej w stopniu porucznika, później wstąpił do Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Eugeniusza Michaelisa. W Polsce niepodległej rozpoczął w maju 1919 pracę w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ), przydzielony od 24 V do Poselstwa Polskiego w Londynie w randze sekretarza poselstwa. Odwołany 1 V 1922 do Centrali MSZ w Warszawie, pracował w Wydziale Zachodnim Departamentu Polityczno-Ekonomicznego, gdzie z czasem został radcą ministerialnym (1 I 1925) i kierownikiem Referatu Anglosaskiego (12 VI t. r.); pełnił tę funkcję do 1 X 1929. W r. 1925 wyjechał w specjalnej misji do Waszyngtonu. W lutym 1927 został wysłany jako pierwszy polski oficjalny delegat do Afganistanu (o czym ogłosił Kilka wrażeń z poselstwa do kraju Afganów, „Przegl. Współcz.” R. 7: 1927 t. 22). W drodze powrotnej spotkał się w Delhi ze swoim kuzynem Jerzym i wspólnie odbyli wyprawę myśliwską u podnóży Himalajów. Razem z bratem Romanem P. założył, z materiału pochodzącego z Antonin, stadninę koni czystej krwi arabskiej w Begenie i Deraźnem na Wołyniu; stadninę tę zaliczano do lepszych w Polsce okresu międzywojennego.
Dn. 1 X 1929 P. został mianowany radcą Poselstwa Polskiego w Londynie, które za kilka miesięcy (30 IV 1930) podniesiono do rangi ambasady. Ówczesny szef P-ego ambasador Konstanty Skirmunt tak o nim w swojej opinii (1931) napisał: «Inteligentny, orientujący się, zrównoważony, o wytrawnym sądzie. Pełen taktu i wyrobienia w stosunkach z ludźmi. Mający inicjatywę, a ostrożny. Przewidujący. Już dzisiaj mogący samodzielnie zajmować odpowiedzialne stanowiska …». Do wymienionych w owej służbowej ocenie zalet P-ego można dodać jeszcze jedną – świetną prezencję. P. był od r. 1930 zięciem księcia Janusza Radziwiłła z Ołyki, czołowej postaci obozu konserwatywnego w Polsce. Przeniesiony w końcu kwietnia 1932 do Centrali, P. został 18 V t. r. zastępcą naczelnika Wydziału Zachodniego w Departamencie Politycznym, a 1 IX 1933 (po Józefie Lipskim) naczelnikiem tego Wydziału. W lutym 1934 otrzymał jako jeden z trzech naczelników wydziałów terytorialnych rangę wicedyrektora Departamentu Politycznego. Stanowisko to, na którym pozostawał do wybuchu drugiej wojny światowej, było wysokie i odpowiedzialne. Nie żywił jednak ambicji, jak wspomina dyplomata Stanisław Schimitzek, «by zająć miejsce swego poprzednika [tj. Lipskiego] w ekipie wpływającej na kształtowanie polityki w stosunku do Niemiec. O zasadniczej wagi posunięciach politycznych nieraz w ogóle nie był informowany». W kwietniu 1939 m. in. P. towarzyszył ministrowi Józefowi Beckowi w podróży do Londynu, kiedy to zostały ustalone dwustronne gwarancje polsko-brytyjskie.
We wrześniu 1939 P. ewakuował się na wschód, miał m. in. polecenie utrzymywania kontaktu z prezydentem Ignacym Mościckim, który zatrzymał się w Ołyce u Radziwiłłów. Następnie przebywał w Rumunii, a wkrótce wyjechał do Francji. Nadal pracował w polskiej służbie zagranicznej, w Paryżu i w Angers (15 X 1939 – czerwiec 1940, z tytułem ministra pełnomocnego od listopada 1939). Powierzono mu referat stosunków z sojusznikami zachodnimi. Po kapitulacji Francji został przydzielony do Poselstwa RP w Lizbonie jako radca poselstwa. Równocześnie był delegatem Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK) na Portugalię. W połowie lutego 1943 P. objął po wezwanym do Londynu pośle Karolu Dubiczu-Pentherze zastępstwo jako chargé d’affaires w Lizbonie. W t. r. pośredniczył wobec poselstwa brytyjskiego w stolicy Portugalii w próbach podejmowanych przez niektórych polityków węgierskich zerwania z Osią. Wiosną t. r. przebywał w Londynie na wezwanie MSZ, by przygotować kontakty polityczne dla przewidzianego na ministra spraw zagranicznych Tadeusza Romera. Już 2 XI 1943 P. otrzymał nominację na posła w Hiszpanii na miejsce Mariana Szumlakowskiego, ale wskutek odmowy Szumlakowskiego przekazania funkcji poselskich stanowisko w Madrycie objął dopiero 1 VI 1944 jako chargé d’affaires; pozostał nadal formalnie delegatem PCK na Portugalię. Po 5 VII 1945 reprezentował w Madrycie tzw. rząd emigracyjny. Wyrobił sobie dobre stosunki w Hiszpanii. Interesował się związkami polsko-hiszpańskimi, m. in. ogłaszał na ten temat artykuły („Wiadomości” 1948 nr 112, 130, „Boletin de la Real Academie de la Historia” T. 130: 1952). Napisał wstęp do nowego wydania hiszpańskiego „Quo Vadis” Sienkiewicza (Madryt 1951). W r. 1940 został kawalerem maltańskim. P. zmarł 12 IX 1968 w Lozannie. Był odznaczony m. in. Orderem Polonia Restituta 4 kl., Krzyżem Komandorskim francuskiej Legii Honorowej, komandorią portugalskiego Orden de Christo.
W małżeństwie (od r. 1930) z Krystyną z Radziwiłłów (ur. 1908) P. miał czworo dzieci: Annę (ur. 1931), zamieszkałą we Francji, Dorotę (ur. 1935), zamężną za Don Luisem Oriasem, zamieszkałą w Hiszpanii, Izabelę (ur. 1937), zamężną za Hubertem d’Ornano, zamieszkałą we Francji, i Piotra (ur. 1940), mieszkającego w Hiszpanii.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Who’s who in Spain, Barcelona 1963; World Biography, New York 1948; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II 216, III 220; V 266; Polska służba zagraniczna po 1 września 1939 r., Londyn 1954 s. 55, 63, 120, 147; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; Rocznik Służby Zagranicznej RP, W. 1932 s. 45, 247, 1933 s. 63, 1934 s. 65, 1935 s. 192, 1936 s. 191, 1938 s. 216; – Batowski H., Europa zmierza ku przepaści, P. 1977; Chronologia stosunków międzynarodowych Polski 1936–1937, W. 1961; Czerwiński P., Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, Londyn [1965] s. 173–4; Piszczkowski T., Między Lizboną a Londynem, Londyn 1979; Pruski W., Wyścigi i hodowla koni pełnej krwi oraz czystej krwi arabskiej w Polsce w latach 1918–1939, W. 1980; – Dziennik Urzędowy MSZ RP, W. 1920 nr 1 s. 33, 1922 s. 202, 1923 s. 91, 196, 1925 s. 8, 1929 s. 107, 180, 1930 s. 110, 141, 1932 s. 97, 155, 192, 1933 s. 145, 1934 s. 41, 1936 s. 4, 338, 1938 s. 73, 1939 s. 3, 12; Meysztowicz W., Poszło z dymem, Londyn 1973 s. 164–5; Michaelis E., W zamęcie („Burzy dziejowej” cz. 3), W. 1929 s. 71–2; Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w 1921 r., W. [1921] s. 30; [Potocki A.], Master of Lancut. Memoirs of Count Alfred Potocki, London 1959; Potocki J., Wspomnienia myśliwskie z Indii. Luty–marzec 1927, „Łowiec” 1927 i Lw. 1927 (fot.); [Raczyński E.], W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939–1945, Londyn 1960 (indeks i s. 412–13); Rocznik Polonii Zagranicznej 1948, Londyn 1948; Rocznik Polonii 1950, Londyn 1950; toż za l. 1952–1958/9, Londyn 1952–8; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1938 nr 6109, 12014; Schimitzek S., Drogi i bezdroża minionej epoki, W. 1976; tenże, Na krawędzi Europy, W. 1970; Starzeński P., Trzy lata z Beckiem, Londyn 1972 s. 112, 114, 135, 183, 188, 193–4, 209–10, 229, 255–62, 277, 283; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945), Londyn 1964–72 I–IV; Wysocki B. A., Nad rzeką Ebro, Wr. 1979 s. 117; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1968 nr 221 s. 11, nr 226 s. 4, nr 229 s. 4; „Kultura” 1968 nr 10 s. 155; – AAN: Prezydium Rady Ministrów, karty kwalifikacyjne MSZ; B. Pol. w Paryżu: Mater. do Słown. Biogr. Lama (własność Tow. Hist.-Liter.).
Alina Szklarska-Lohmannowa