Putanowicz Józef Alojzy (1737–1788), profesor filozofii i teologii Uniw. Krak., reformator Wydziału Filozoficznego. Ur. 8 III w patrycjuszowskiej rodzinie krakowskiej, był synem Józefa i Salomei.
Około 1744 r. P. rozpoczął naukę w Szkołach Nowodworskich, początkowo w klasie gramatyki, następnie w r. 1746 został uczniem poetyki. W r. n. immatrykulował się w Uniw. Krak., uzyskując wiosną 1750 stopień bakałarza, a 17 IV 1751 tytuł mistrza sztuk wyzwolonych. Jako docent extraneus wykładał od r. 1752 matematykę na Wydziale Filozoficznym, publikując jednocześnie w l. 1754–61 tradycyjne Kalendarze polskie i ruskie oraz Kolędy krakowskie (…), w których sporo miejsca poświęcił informacjom historyczno-politycznym i geograficznym. Obok «chronologii» ówczesnych panujących, wykazów urzędników i senatorów Rzpltej, zamieścił m. in. informacje o sejmie, jego początkach i sposobie sejmikowania oraz zwięzły opis miast polskich. Dn. 23 IV 1756 zdobył patent na geometrę przysięgłego i w miesiąc później został mianowany przez Augusta III sekretarzem oraz matematykiem królewskim. Pełnił wtedy obowiązki seniora Szkoły Św. Anny (od r. 1754), następnie Szkoły Najśw. Marii Panny w Krakowie. W l. 1758–9 był profesorem w Szkołach Nowodworskich, wykładał kolejno w klasie retoryki i dialektyki. Sądząc po programie popisu uczniów geografii z r. 1759 (Programma geographicum… iuventuti academicae in Universitate Cracoviensis Rhetoricae Scholae, Kr.) lekcje prowadził w sposób poglądowy, posługując się globusem i mapami. Wydawał w tym czasie utwory okolicznościowe, przede wszystkim uświetniające uroczystości akademickie, ponadto wydrukował panegiryk na objęcie biskupstwa krakowskiego przez Kajetana Sołtyka Vivat juventuti academicae, solenne (Kr. 1759) oraz utwór Celsitudo gentilitiorum decorum archi-praesulei… Venceslai Hieronymi de Bogusławice Sierakowski (Kr. 1760), poświęcony ingresowi Wacława Sierakowskiego na arcybiskupstwo lwowskie. Oddelegowany w r. 1760 na sejmik proszowicki, wygłosił orację na cześć dobrodzieja Uniwersytetu Adama Jordana, wręczając mu jednocześnie w imieniu Akademii panegiryk Eques senator… Adamus de Zakliczyn Jordan, castellanus Voynicensis… (Kr. 1760).
W kilka miesięcy później P. podjął zajęcia na Wydziale Filozoficznym i już wtedy wszczął starania o uzyskanie stypendium Justusa Słowikowskiego dla odbycia studiów teologicznych w Rzymie. Dn. 16 II 1761 powołany został do Kolegium Mniejszego w oparciu o dysertację Quaestio astronomica de systemate mundi (Kr. 1761); zaznaczył w niej istnienie trzech teorii budowy wszechświata: Ptolemeusza, Tycho de Brahe’a i Mikołaja Kopernika; do nauki Kopernika ustosunkował się negatywnie, jako sprzecznej z Pismem Św. i świadectwem zmysłów, a za jedyny możliwy do przyjęcia uznał system Tychona. Jesienią t. r. wyjechał na studia teologiczne do Rzymu, zobowiązując się jednocześnie wobec władz uniwersyteckich do studiowania również i architektury. Dn. 20 IV 1762 został promowany w Akademii Rzymskiej na doktora teologii, wkrótce potem 4 XII r. n. przyjął w Rzymie święcenia kapłańskie. Jak się wydaje, główną jednak uwagę poświęcił poznaniu uczelni włoskich (ze szczególnym uwzględnieniem nauk matematycznych i architektury oraz nowszej filozofii eklektycznej). Wiosną 1764 powrócił do Krakowa, gdzie w maju t. r. został obrany – już jako prymiceriusz kolegiaty nowosądeckiej – prepozytem Kolegium Mniejszego, następnie konsyliarzem rektora, a jesienią brał z ramienia Uniwersytetu udział w sejmie koronacyjnym w Warszawie. W półr. zim. 1764/5 podjął zajęcia z filozofii, wykładając etykę, politykę i ekonomię «modo recentiori», uczył nadto języka francuskiego.
Powołany z początkiem 1765 r. w skład komisji opracowującej kolejny projekt reformy Wydziału Filozoficznego, potrafił P. narzucić własną koncepcję programu studiów i uchodzi za faktycznego autora ostatecznej wersji projektu odnowy naukowej tego Wydziału. Na gruncie nadal obowiązującej w Uniwersytecie scholastyki wprowadzał eklektycznie pojętą filozofię «recentiorum», dopuszczając oficjalnie do programu nauczania naukę R. Kartezjusza, P. Gassendiego, G. W. Leibniza, Ch. Wolffa i innych twórców filozofii nowożytnej; zrywał zarazem z metodą wyłącznego komentowania tekstów Arystotelesa i autorów średniowiecznych. Jednocześnie rozszerzony został zakres nauk matematyczno-fizycznych, dzięki uwzględnieniu nowszych zdobyczy przyrodoznawstwa, zwłaszcza odkryć Kopernika, G. Galileusza i I. Newtona. Projekt reformy jednomyślnie zatwierdzony na ogólnouniwersyteckim zgromadzeniu 19 III t. r. został od razu wprowadzony w życie jako tzw. ordynacja Putanowicza. Mimo połowicznego charakteru znalazła ona uznanie u Hugona Kołłątaja, który program nauk matematycznych oparł początkowo prawie dosłownie na istniejącym od r. 1765 układzie nauk. Choć P. nie identyfikował głoszonych poglądów naukowych z własnymi (do końca pozostał przeciwnikiem heliocentryzmu), jednak zdaniem Jana Śniadeckiego okazał się dobrym propagatorem i wykładowcą filozofii eklektycznej.
Wybrany w półr. letn. 1765 r. na dziekana zreformowanego Wydziału Filozoficznego, P. wkrótce potem na podstawie pracy Dissertatio philosophica ex pneumatologia, de Deo Divinisque perfectionibus (Kr. 1765), powołany został w dn. 29 VIII t. r. do Kolegium Większego jako profesor regius (od 28 II 1766 opłacany nadto z fundacji Adama Strzałki). W rozprawce tej (dedykowanej woj. bełskiemu Antoniemu Potockiemu) próbował przeprowadzić krytykę filozofii Kartezjusza. Obrany 23 IX 1765 na nowo utworzony urząd generalnego wizytatora kolonii akademickich, w niewielkim, jak się wydaje, stopniu wpłynął na ujednolicenie systemu zarządzania szkolnictwem akademickim. Wiadomo, że m. in. wizytował w l. 1766–7 kolonie w Chełmnie i Nowym Sączu, sprawując jednocześnie funkcję prowizora tych szkół, zaś w r. 1771 przeprowadził wizytację szkoły w Białej Podlaskiej, dla której opracował projekt statutu, ponadto podczas wizytacji kolonii w Pińczowie uporządkował jej gospodarkę i finanse. Przede wszystkim żywo interesował się poziomem naukowym Szkół Nowodworskich i z myślą o uczniach tych Szkół opracował podręcznik geografii fizycznej Institutiones geographiae methodicae (Kr. 1766), oparty na dziełach F. Cluvera i Ch. Wolffa. Wprowadził tu pojęcie geografii matematyczno-fizycznej i historycznej, sporo też miejsca poświęcił wiadomościom astronomicznym, podkreślając, że systemem «quod maxime recentiores arridet» jest właśnie kopernikowski. W l. 1768–77 brał udział w pracach kolejnych komisji przygotowujących reformę Szkół Nowodworskich. Swoje poglądy pedagogiczne wyłożył w rozprawce Litterae. Mores. Religio. Seu de triplici scopo iuventutis instituendae (Kr. 1768), gdzie wzorem pijarskich reformatorów szkolnictwa średniego za główny cel wychowawczy uznał ukształtowanie człowieka – obywatela – chrześcijanina.
Od 25 IX 1765 P. był zastępcą prepozyta Biblioteki Kolegium Większego, następnie wielokrotnym prepozytem tego Kolegium, dziekanem Wydziału Filozoficznego w półr. letn. 1765, zimowym 1767/8, 1772/3, cenzorem ksiąg wydawanych w diecezji krakowskiej (od r. 1767); odgrywał pewną rolę w życiu organizacyjnym Kościoła jako proboszcz kościoła w Rabce (od r. 1765), Lanckoronie (od r. 1766), kanonik kolegiaty Św. Anny w Krakowie (instalowany 21 XII 1765), kaznodzieja w katedrze krakowskiej i od 30 I 1769 prepozyt kolegiaty Wszystkich Świętych. W t. r. otrzymał nadto z prezenty opata tynieckiego probostwo w Opatowcu, w związku z czym opublikował Kazanie na dzień… ś. Benedykta (Kr. 1769), dedykowane opatowi w Tyńcu Florianowi A. Janowskiemu. W r. 1773 opracował tezy Propositiones ex macrocosmologia et meteorologia (Kr. 1773), w dalszym ciągu opowiadając się za systemem geocentrycznym. Jesienią t. r. objął nowo powstałą katedrę historii Kościoła na Wydziale Teologicznym, opłacany ze wsi Trątnowice («Professor Trątnovianus»). W wygłoszonej przy tej okazji mowie inauguracyjnej De studio historiae ecclesiasticae … (Kr. 1773) podkreślił praktyczne znaczenie nowej dyscypliny.
W kilka miesięcy po utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej (KEN) P. podjął wraz z rektorem Andrzejem Lipiewiczem misję nawiązania kontaktów między Uniwersytetem a Komisją. Wysłany z delegacją uniwersytecką do Warszawy w celu przekazania not i memoriałów Akademii, od lutego 1774 uczestniczył w rozmowach z bpem Michałem Poniatowskim, królem i członkami KEN w sprawie uznania dotychczasowych praw i prerogatyw Uniwersytetu oraz podjęcia współpracy z nowymi władzami oświatowymi, deklarując zwłaszcza pomoc Uniwersytetu w kształceniu nauczycieli. Po kilkumiesięcznych, bezskutecznych na razie staraniach, powrócił do Krakowa i jeszcze latem t. r. opracował dla potrzeb KEN obszerny memoriał w języku polskim Stan wewnętrzny i zewnętrzny Studii Generalis Universitatis Cracoviensis (Kr. 1774). W oparciu o gruntowną znajomość zbiorów archiwalnych i bibliotecznych przedstawił tu w zarysie historycznym opis struktury organizacyjnej i finansowej Akademii z dokładnym wyszczególnieniem przywilejów i fundacji uniwersyteckich. Elaborat stanowił podstawową informację o Uniwersytecie aż do początku XIX w. Przypuszczalnie dzięki tej działalności, jak i poparciu ówczesnego bpa płockiego Poniatowskiego uzyskał P. w t. r. kanonię płocką. Jeszcze przed oficjalnym podporządkowaniem Uniwersytetu KEN podjął wysiłki zmierzające do uporządkowania i spisania księgozbioru bibliotecznego. W tym celu zaangażował 23 VI 1775 belgijskiego bibliofila A. Fasseau’a, a po jego śmierci w lutym 1777 objął wraz z Michałem Mrugaczewskim nadzór nad końcowym etapem prac przy spisywaniu katalogu alfabetycznego rękopisów Biblioteki Kolegium Większego (B. Jag.: rkp. 272) oraz brudnopisu alfabetyczno-działowego katalogu druków tejże Biblioteki (B. Jag.: rkp. 265). Na zlecenie władz uniwersyteckich opracował około r. 1777 dzieło hagiograficzne, poświęcone postaci Św. Jana Kantego Życie, cuda i dzieje kanonizacji ś. Jana Kantego (Kr. 1780), w którym dał szczegółowy opis uroczystości organizowanych przez Akademię w r. 1775 ku czci nowo kanonizowanego patrona uczelni. Książkę uzupełnił fragmentami z „Annales Almae Academiae Cracoviensis” Marcina Radymińskiego, nadto przedstawił wykaz kolonii akademickich.
P., wiceprowizor Szkół Nowodworskich w l. 1776–7, brał udział w pracach komisji uniwersyteckiej opracowującej nową, przystosowaną do programu KEN, ordynację studiów w tych Szkołach. W r. 1778 został powołany przez Kołłątaja do komitetu redakcyjnego dla opracowania podręczników dla seminariów duchownych; w tym czasie otrzymał nadto wyłączne zwierzchnictwo nad Biblioteką, doprowadzając do końca prace nad katalogiem dubletów (B. Jag.: rkp. 897). Jako jeden z nielicznych starych profesorów, zatrzymany przez Kołłątaja w zreformowanej uczelni, otrzymał w dn. 15 IX 1780 nominację KEN na prezesa Kolegium Teologicznego oraz na prefekta Biblioteki Szkoły Głównej Kor. (wg Kołłątaja mógł się nadal utrzymać przy katedrze teologii), z zadaniem połączenia w całość księgozbiorów wszystkich kolegiów, burs akademickich oraz bibliotek pojezuickich. W literaturze panuje opinia, że na stanowisku tym zabrakło P-owi znajomości nowożytnego bibliotekarstwa oraz zmysłu organizacyjnego. Istotnie, jako prefekt Biblioteki ograniczył się do prac porządkowych, głównie do opracowania katalogu książek Kolegium Prawniczego (B. Jag.: rkp. 919). Niemniej krzywdzący wydaje się sąd ówczesnego zastępcy bibliotekarza Abrahama Penzla, który zarzucał P-owi nieuctwo, wiarę w zabobony i brak orientacji w zasobie powierzonego sobie księgozbioru. Już współcześni podkreślali u P-a świetną znajomość łaciny oraz języków nowożytnych (m. in. znał język francuski i włoski), dobrą orientację w przeszłości Uniwersytetu. W związku z historyczno-kronikarskim charakterem twórczości pisarskiej uchodził nawet za nieoficjalnego historiografa Akademii. Podkreślano przede wszystkim wszechstronne, choć dość powierzchowne, zainteresowania naukowe, podnosząc zgodnie zasługi P-a przy wprowadzeniu reformy naukowej Wydziału Filozoficznego w r. 1765. Jednak w latach osiemdziesiątych P. wyraźnie już nie nadążał za nowymi prądami naukowymi, co doprowadzało niekiedy do scysji z młodszymi kolegami (w r. 1784 napiętnował profesora Waleriana Bogdanowicza jako heretyka). Nieuczciwość kolejnych pomocników spowodowała, że w t. r. został oskarżony przez władze uczelni o niedbałość w nadzorze i dopuszczenie do poważnych strat w księgozbiorze. Rozpił się wtedy i dekretem KEN z 17 VII 1785 przeniesiony został na emeryturę z pozostawieniem przywilejów akademickich oraz pensją 2 000 zł. rocznie (wcześniej w sierpniu 1784 otrzymał probostwo w Przemykowie).
Z inspiracji Kołłątaja P. miał opracować i przetłumaczyć na język polski „Zbiór prawa szkolnego dla Akademii Krakowskiey” (wyd. około 1786 r.). Zawiera on teksty przywilejów uniwersyteckich, doprowadzone do r. 1465, spisane piękną i jasną polszczyzną. W r. 1787 wydał w języku polskim i łacińskim zbiór elogiów „Sława książąt i królów polskich” (Kr.), dedykowany Stanisławowi Augustowi w związku z wizytą króla w Uniwersytecie. Niedługo potem zmuszony do opuszczenia mieszkania w Kolegium Większym, znalazł schronienie w klasztorze Kapucynów w Krakowie, gdzie zmarł 11 II 1788.
Portret olejny w Muz. UJ; – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie); Filoz. w Pol. Słown.; Historia nauki polskiej, Wr. 1974; PSB (Penzel Abraham); Słown. Pracowników Książki Pol.; – Barycz H., Historia Szkół Nowodworskich od założenia do reformy H. Kołłątaja (1588–1777), Kr. 1939–47 s. 211, 214; Bieńkowska B., Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII w., w: Studia Copernicana, Wr. 1971 III 106–7; Birkenmajer A., Belgijski bibliofil Arseni Fasseau i jego związki z Polską (1760–1777), w: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej, Wr. 1961 s. 223 passim; Chamcówna M., Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Wr. 1957–9 I–II; Ciechanowska Z., Relacje i opinie o księgozbiorze Biblioteki Jagiellońskiej na przełomie XVIII i XIX w., „Biul. B. Jag.” R. 15: 1964 nr 1/2 s. 82, passim; Dianni J., Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX wieku, Kr. 1963; Dobrzyniecka J., Drukarnie Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674–1783, Kr. 1975; Estreicher K., Emanuela Murraya Opisanie Krakowa a literatura o Krakowie i plan Kołłątajowski, „Roczn. Krak.” T. 48: 1977 s. 66; Hajdukiewicz L., Biblioteka Jagiellońska w latach 1655–1775, w: Hist. B. Jag.; Konczyńska W., Zarys historii Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1923 s. 93; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny, s. XC, CIII; Łodyński M., U kolebki polskiej polityki bibliotecznej (1774–1794), W. 1935 s. 23, 65–6; Pachoński J., Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kr. 1962; tenże, Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie XVII i XVIII w., Kr. 1956; Rok B., Kalendarze polskie czasów saskich, Wr. 1985; Rostworowski E., Czasy saskie (1702–1764), w: Dzieje UJ, I; Ruta Z., Nauczyciele kolonii akademickich Uniwersytetu Jagiellońskiego w XVIII w., Roczn. Nauk.-Dydakt. WSP w Kr. Prace Hist. T. 4: 1968 s. 105; Szczepaniec J., Obowiązkowy egzemplarz biblioteczny w Polsce w drugiej połowie XVIII w., „Roczn. Zakł. Narod. im. Ossolińskich” T. 5: 1957 s. 381; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów… w Pińczowskim, Skalbmierskim i Wiślickim, Marjówka 1927 s. 217; – Album stud. Univ. Crac., V; Kołłątaj H., Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, Wr. 1967; tenże, Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III, Wr. 1953; [Śniadecki J.], Korespondencja Jana Śniadeckiego. Listy z Krakowa, Kr.–Wr. 1932–54 I–II; tenże, Żywot literacki H. Kołłątaja i opisanie stanu Akademii Krakowskiej, Kr. 1951 s. 38–9, 52; – Arch. Kapituły w Kr.: rkp. 23 s. 352, 365; Arch. UJ: rkp. 1, 2, 4, 23, 24, 27, 39, 66, 70, 72, 90, 92, 96 1/2, 99, 100, 202; B. Jag.: rkp. 243 k. 9, rkp. 272, 897, 919, 1173, 5353/10, 7914 k. 30–35, rkp. 7915 k. 137–138.
Wanda Baczkowska