Stefani Józef Andrzej (1800–1876), kompozytor, dyrygent, pedagog.

Ochrzczony 16 IV w Warszawie, był synem Jana (zob.) i Fryderyki de Monter.

Muzyki uczył się S. początkowo u ojca; w wieku trzynastu lat zaczął śpiewać w chórze Teatru Narodowego i wkrótce potem grać w tamtejszej orkiestrze, kolejno jako kotlista, kontrabasista, altowiolista i skrzypek. Wykształcenie ogólne otrzymał w warszawskim kolegium pijarów. W l. 1821–4 studiował u Józefa Elsnera w Inst. Muzyki i Deklamacji. W tym czasie powstały jego pierwsze kompozycje: Polonaise pour le piano-forte (ok. 1820) oraz Aria do nadziei na chór z orkiestrą (1821), którą śpiewała publicznie jego siostra Eleonora. Z r. 1822 pochodzą informacje o skomponowanych przez niego dwóch polonezach. Dn. 28 II 1823 wystawiono w Teatrze Narodowym balet Wesele krakowskie w Ojcowie z muzyką Karola Kurpińskiego i Józefa Damsego oraz tańcami S-ego, na motywach komedioopery „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” Jana Stefaniego. Dn. 19 III t.r., podczas koncertu w konserwatorium z okazji imienin Elsnera, zostały wykonane okolicznościowe kompozycje chóralne S-ego (m.in. Uwertura do opery Elsnera „Leszek Biały”). W kwietniu, podczas koncertu symfonicznego w Warszawie, S. dyrygował orkiestrą amatorską. T.r. przygotował też do wydania wyciąg fortepianowy komedioopery „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” Jana Stefaniego. We współpracy z Damsem skomponował operę Dawne czasy do tekstu Ksawerego Godebskiego (premiera w Teatrze Narodowym 26 IV 1826; rkp. jednej arii w Bibliotece Warszawskiego Tow. Muzycznego). Także t.r. wydał Rondoletto na temat opery „Wolny strzelec” C. M. Webera. W l. 1827–30 pełnił funkcję nauczyciela, asystenta Karola Soliwy, w Inst. Muzyki i Deklamacji. Równocześnie uczył muzyki i śpiewu kościelnego w Liceum Warszawskim; jednym z jego uczniów był Józef Sikorski, który nazwał go «pierwszym swym w muzyce przewodnikiem» („Ruch. Muzycz.” 1859 nr 51). W r. 1827 został (po Józefie Brzowskim) dyrygentem orkiestry Teatru Narodowego w przedstawieniach baletowych (dla zespołu baletowego tego teatru przez całe życie skomponował lub zaadaptował ponad 40 baletów). Dn. 15 III 1829 wystawiono w Teatrze Narodowym pierwszą samodzielną, dwuaktową operetkę S-ego pt. Lekcja botaniki (do tekstu Franciszka Szymanowskiego, W. 1829); spektakl nie odniósł jednak sukcesu i nie został powtórzony.

W powstaniu listopadowym kierował S. orkiestrą, która towarzyszyła w uroczystościach patriotycznych 2. pp Gwardii Narodowej. Zapewne na wieść o klęsce wojsk polskich pod Ostrołęką napisał (z Damsem) utwór na orkiestrę Bitwa pod Ostrołęką dnia 26 maja 1831 roku. Opublikował Pieśni patriotyczne z lat 30-tych. Śpiew Mazurów (W. 1831). W l.n. skoncentrował się na pisaniu muzyki do melodramatów, komediooper i baletów, m.in. jednoaktowej komedioopery Figle panien z tekstem Fryderyka Skarbka (wyst. w Teatrze Rozmaitości 6 VIII 1832). W r. 1835 został nagrodzony przez cara Mikołaja I dwoma pierścieniami za napisanie mszy na uroczystość z okazji osiągnięcia pełnoletności przez następcę tronu, carewicza Aleksandra oraz za prowadzenie koncertu w Pomarańczarni w Łazienkach. T.r. wrócił do działalności pedagogicznej; uczył śpiewu w Szkole Śpiewu przy Teatrze Wielkim (do r. 1839 był zastępcą Elsnera, a do r. 1841 wraz z Tomaszem Nideckim kierował drugą klasą). Równocześnie uczył muzyki i śpiewu kościelnego oraz był dyrygentem chóru uczniowskiego w warszawskim Gimnazjum Gubernialnym. Dn. 30 XI 1838 dyrygował na pogrzebie Ludwika Osińskiego. W tym okresie napisał muzykę do melodramatu w trzech aktach pt. Jest temu lat szesnaście (tekst Witalis Olechowski, wg V. H. J. Ducange’a, premiera w Poznaniu 26 VII t.r.) oraz balety, m.in. Mimili czyli Styryjczycy (wyst. w Teatrze Wielkim 2 II 1837), Stach i Zośka (wyst. tamże 17 X 1839).

Największą popularnością cieszyły się «dziarskie» tańce S-ego do baletów, m.in. Polonez na orkiestrę (1837), a zwłaszcza Statek parowy (1840), ofiarowany Piotrowi Steinkellerowi, imitujący odgłosy parowozu i dzwonków wzywających pasażerów. Wiele z tych tańców opracował w wersji na fortepian lub głos z fortepianem. Dn. 28 I 1841, w Teatrze Wielkim podczas uroczystości pożegnalnej Kurpińskiego, odśpiewano Kantatę ułożoną na cześć Karola Kurpińskiego wraz z jego odejściem z Teatru Wielkiego napisaną przez S-ego i wykonaną przez chór złożony ze 167 osób. W l. czterdziestych skomponował muzykę m.in. do trzyaktowego baletu Gitana (1843, wraz z G. Schmidtem), trzyaktowej opery Niklas kontrabandzista (1844, libretto Stanisława Bogusławskiego), dwuaktowego baletu komicznego Robert i Bertrand czyli dwaj złodzieje (1844, wraz ze Schmidtem, słowa J. Hogueta), baletu fantastycznego Giselle (1848, wg A. Adama), pięcioaktowej operetki Talizman (tekst Bartłomiej Gwozdecki, wg J. Nestroy’a, premiera 7 XII 1849 w Teatrze Rozmaitości) oraz melodramatu Żyd, wieczny tułacz (tekst Jan T. S. Jasiński, wg E. Sue, premiera 1 I 1850 w Teatrze Wielkim), a także baletu Esmeralda (wraz z C. Pugnim, libretto J. Perrota, wg powieści V. Hugo „Katedra Marii Panny w Paryżu”, premiera 4 IX 1851 w Teatrze Wielkim). Z okazji kolejnej wizyty cara Mikołaja I w Warszawie skomponował Mazura na fortepian, wykonanego 6 VI 1846 w Pomarańczarni w Łazienkach. Dn. 22 IX 1850 podczas konsekracji po remoncie kościoła św. Karola Boromeusza na warszawskich Powązkach, dyrygował chórem śpiewającym jego nowe kompozycje.

W r. 1849 odszedł S. z posady w Gimnazjum Gubernialnym i podjął pracę nauczyciela muzyki, śpiewu kościelnego oraz dyrygenta w Gimnazjum Realnym, z którym był odtąd związany do r. 1854, kontynuując nieprzerwanie działalność kompozytorską. Dn. 21 V 1856 w Teatrze Rozmaitości wystawił jednoaktową operetkę Piorun (tekst Borys Halpert, wg L. F. Clairvill’a). Tworzył utwory okolicznościowe, m.in. Poloneza, wykonanego 26 VI t.r. przez orkiestrę Teatru Wielkiego na balu w Pałacu Namiestnikowskim z okazji przyjazdu do Warszawy cara Aleksandra II, oraz świeckie i religijne pieśni chóralne. Z różnych okresów życia pochodzą kompozycje instrumentalne S-ego, m.in. Concertino C-dur na trąbkę i orkiestrę pt. Noc i poranek w obozie, tańce orkiestrowe, m.in. Mazur A-dur, Mazur G-dur, Mazur na żądanie, Oberek, Mazur nr 2 D-dur, kontredanse, polki: Polka F-dur, Wielki los, Gwiazdka, Polka Anna, Polka szalona, polonezy: Polonez heroiczny G-dur, Polonez cesarski D-dur, Polonez militarny B-dur oraz marsze, m.in. Marsz żałobny ułożony na chór i orkiestrę metalową wykonany podczas wyniesienia z kościoła s. Karola Boromeusza zwłok śp. Karola Kurpińskiego (1858), Marsz G-dur, Marsz Es-dur, Marsz żałobny za śp. Antoniego Lesznowskiego (1859), Marsz żałobny a-moll.

Z zakresu muzyki religijnej stworzył S. Requiem c-moll na chór męski (wykonanie w warszawskim kościele Bernardynów, 19 VIII 1857), Mszę żałobną a-moll na trzy głosy solowe i organy, Stabat Mater na chóry i sola, z towarzyszeniem kwartetu smyczkowego i harfy, szczególnie przez niego cenione i wielokrotnie wykonywane, pieśń Salve Regina na głos i chór (1859), Veni Creator na trzy głosy solowe, chór i organy (1861) oraz chóralną O Salutaris Hostia. Wśród dziewiętnastu cykli mszalnych (częściowo z tekstem łacińskim, częściowo z polskim Kazimierza Brodzińskiego), znajdowała się m.in. Msza na chór, solo i orkiestrę op. 15 (wykonana 19 III 1858 w warszawskim kościele Karmelitów). Dn. 1 III 1861, w trakcie nabożeństwa żałobnego za poległych (27 II t.r.) uczestników manifestacji, zabrzmiało Requiem i inne kompozycje S-ego. S. opublikował Osiem dwuśpiewów dla poczynających naukę śpiewu, na dwa głosy i fortepian („Ruch Muzycz.” 1859 dod. do nr 51), Fraszki muzyczne napisane na fortepiano dla dzieci nie znających jeszcze klucza basowego [b.m.r.w.] i Zbiór utworów na fortepian [b.m.r.w.]. W l. 1856–65 wspólnie z żoną był S. właścicielem kamienicy przy Rynku Starego Miasta nr 38.

W r. 1858 zakończył S. pracę dyrygenta w Teatrze Narodowym i przeszedł na emeryturę. W nowo powstałym Inst. Muzycznym Apolinarego Kątskiego został 26 I 1861 inspektorem. W r. 1864 obchodzono 50-lecie twórczości muzycznej S-ego i z tej okazji wybito medal, wykonany przez Jana Salomona Minheymera. S. nadal prowadził chór i zespół instrumentalny katedry św. Jana Chrzciciela, przygotowywał też podręczniki oraz dalsze materiały do ćwiczeń, przydatne w nauczaniu śpiewu i gry na fortepianie, jak Początkowa szkoła na fortepian (ok. 1860), 10 dwuśpiewów z towarzyszeniem fortepianu, cz. 2, na dwa głosy i fortepian (ok. 1860) i Wszechstronne ćwiczenia głosowe (ok. 1870), które pozostają w rękopisach w Bibliotece Warszawskiego Tow. Muzycznego. Komponował również utwory sceniczne, m.in. jednoaktowy obraz dramatyczny Werbownicy, czyli Hans Jurga (do tekstu Karola Holtei, wyst. Poznań 1870) oraz operetkę Trwoga wieczorna (wyst. 25 VII 1872 w warszawskim Teatrze Letnim). Znaczną popularność zdobyły pochodzące z różnych okresów kompozycje kameralne S-ego (m.in. Kwartet smyczkowy Es-dur), tańce (polonezy i mazury na fortepian oraz na zespoły kameralne), pieśni na głos z fortepianem, skrzypcami i wiolonczelą, a także pieśni chóralne charakteryzujące się prostym, homofonicznym opracowaniem. Adaptował na potrzeby teatru liczne balety i opery kompozytorów głównie francuskich (np. Adam, E. Deldevez). Swą twórczość, na którą złożyło się ponad 200 utworów, adresował przede wszystkim do uczniów, studentów i wykonawców-amatorów. Większość tego dorobku pozostała w rękopisach i zgodnie z testamentem S-ego znalazła się w Warszawskim Tow. Muzycznym. S. zmarł 19 IV 1876 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

Z małżeństwa zawartego 20 X 1824 z Marianną (Marią) z Drozdowskich (zm. 20 IV 1865), pianistką i śpiewaczką, siostrą śpiewaczki Karoliny, żony Józefa Elsnera (zob.), S. nie pozostawił potomstwa; od r. 1831 opiekował się wraz z żoną osieroconą Olimpią Magierówną, bratanicą Antoniego Magiera (zob.).

Fot. całej postaci przy biurku w B. Jag., sygn. I.F. 1108; Portret (litogr.), w: R[oguski] G., Józef Stefani, „Tyg. Ilustr.” 1876 nr 14 s. 216, S.H., Józef Stefani, „Księga świata” 1860 cz. 2 po s. 188; Rys. zbiorowy przez F. Tegazza, w: „Biesiada Liter.” 1877 nr 61; – Błaszczyk, Dyrygenci; Grove’s Dictionary, London 2001 XXIV; Papierz S., Muzyka w polskich czasopismach niemuzycznych w latach 1800–1830, Kr. 1962; Słown. Artystów Pol., V 574; Słown. Muzyków Pol., II (pełny spis kompozycji S-ego); Sowiński, Słown. muzyków; Tomaszewski W., Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, W. 1992; Szenic, Powązki; Wąsowska E., Rękopisy muzyczne XIX–XX wieku, W. 2001 III nr 28; Wrocki E., Nekropol muzyczny. Powązki w Warszawie, W. 1925 cz. 1 s. 26, 50; – Dorabialska H., Polonez przed Chopinem, W. 1938; Karasowski M., Rys historyczny opery polskiej poprzedzony szczegółowym poglądem na dzieje muzyki dramatycznej powszechnej, W. 1859 s. 336–7; Kultura miejska w Królestwie Polskim, 1815–1875, W. 2001 cz. I; Lubecka D., Twórczość muzyczna Augusta Freyera, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX w., W. 1973 II; Michałowski K., Opery polskie, Kr. 1954; Nowak-Romanowicz A., Józef Elsner, Kr. 1957; Papierzowa A., Libretta oper polskich z lat 1800–1830, Kr. 1959; Przybylski T., Karol Kurpiński. Kronika życia i twórczości, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, Red. Z. Chechlińska, W. 1980 IV; Repertuar teatrów w Polsce, Red. T. Sivert, K. Wierzbicka-Michalska, W. 1973 z. 3; [Roguski] G., Józef Stefani, „Tyg. Ilustr.” 1876 nr 14; Rulikowski M., Teatr warszawski od czasów Osińskiego (1825–1915), „Scena Pol.” 1937 s. 114; Schiller J., Portret zbiorowy nauczycieli warszawskich publicznych szkół średnich 1795–1862, W. 1998; Żaryn S., Trzynaście kamienic staromiejskich. Strona Dekerta, W. 1972; – Kowalska J., Szymczyk H., Inwentarz pozostałości po Antonim Magierze, „Roczn. Warsz.” T. 14: 1976; Magier, Estetyka Warszawy; – „Biesiada Liter.” 1877 nr 61; „Gaz. Codz.” 1856 nr 140; „Gaz. Warsz.” 1857 nr 99; „Kur. Lit.” 1830 nr 42–43 „Kur. Warsz.” 1823 nr 67 nr 84, 1865 nr z 22 IV; „Rozmaitości” (Lw.) 1840 nr 38 s. 315; „Ruch Muzycz.” 1857 nr 3, 33, 35 (dod. muzycz.), 1858 nr 35 (dod. muzycz.), nr 47 (dod. muzycz.), 1859 nr 26 (dod. muzycz.), 51; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1876: „Bibl. Warsz.” t. 2, „Bluszcz” nr 17 s. 136, „Gaz. Warsz.” nr 63, 65, „Kłosy” nr 563 s. 232, „Tyg. Ilustr.” nr 14; – B. Jag.: sygn. 7861 IV t. 11 k. 93–4 (Odezwa do S-ego, dyrektora muzyki Pułku 2go Gwardii Narodowej z 1 IV 1831 przez płk. F. Seydela), rkp. 6828 (mater. W. Krogulskiego); B. Narod.: sygn. 6234; B. Ossol.: sygn. 11367; IS PAN: Arch. Mieczysława Rulikowskiego, sygn. 1067/74 (3) (Jasiński J. T., Odpisy życiorysów aktorów, mszp.); Paraf. p. wezw. św. Jana w W.: Księgi chrztów z l. 1790–8, 1798–1801, 1802–1809, Księga ślubów z l. 1818–29 s. 284–5.

Barbara Przybyszewska-Jarmińska