Rolle Józef Apolinary (znany w literaturze pod imionami Józef Antoni), pseud.: Dr Antoni J., Dr A. J., Adscriptus, Antoni J., Dr Antoni, Józef z Henrykówki, Pirożko Fulgencjusz (1829–1894), lekarz, działacz społeczny, historyk. Ur. 26 IX w Henrykówce koło Szarogrodu w pow. mohylowskim na Podolu, w rodzinie pochodzenia francuskiego: dziad Józef przybył z Bretanii do Polski jako instruktor wojskowy ok. r. 1772, lecz nie znalazł tu zatrudnienia i wrócił do Francji. Ponownie przyjechał do Polski w r. 1790 i osiadł w dobrach Radziwiłłów w okolicy Dębicy. Jego syn, a ojciec R-ego, Józef Wincenty (zm. 1888) był osobistym sekretarzem Michała Radziwiłła, a następnie lustratorem podolskich dóbr ks. Henryka Lubomirskiego, od którego trzymał w dożywociu wspomniany futor «Henrykówkę», aż do swojej śmierci w wieku 104 lat. Ożeniony był (w r. 1826) z Marią ze Zwierkowskich. O swoim ojcu R. mówił, że był to «skromny bardzo człowiek, rozmiłowany w czytaniu»; wcześnie też zachęcał syna do książek.

Początkowo R. uczył się w domu, do gimnazjum uczęszczał w Winnicy, a następnie w Niemirowie, gdzie w r. 1848 będąc w V klasie napisał na tablicy «Vive la liberté!». Ukarany chłostą i wydalony, dalej uczył się w Białej Cerkwi, a egzamin dojrzałości złożył 29 VII 1849 w Kijowie. Studia medyczne rozpoczął w r. 1850 na Uniwersytecie Kijowskim. W r. 1853 będąc wraz z grupą kolegów na majówce, natknął się na gen.-gubernatora D. Bibikowa. Za niedopięte mundury i odkryte głowy studenci zostali skazani na rok praktyki felczerskiej w szpitalu psychiatrycznym. Ostatecznie R. pracował przez rok w szpitalach kijowskich, a w tym przez kilka miesięcy w przytułku dla obłąkanych. Dyplom lekarza uzyskał z opóźnieniem, w r. 1855, wszakże eximia cum laude.

Pierwszą posadę R. otrzymał w Jaryszowie, jako lekarz dominialny i lekarz domowy marszałka gubernialnego szlachty Jana Sulatyckiego. Obrał specjalizację psychiatryczną i w r. 1858 odbył odpowiednią praktykę w Sonnenstein pod Dreznem. W r. 1860 był w Paryżu, gdzie zwiedzał kliniki, słuchał wykładów z psychiatrii i dermatologii, kontaktował się z polskimi emigrantami. Zbliżył się wówczas do krewnego Ludwika Zwierkowskiego oraz odnowił kontakty zawiązane w Dreźnie z Delfina Potocką. W r. 1861 osiadł w Kamieńcu Podolskim, ożenił się z Idalią Zaszczyńską, córką adwokata, pełnomocnika wielu rodzin ziemiańskich.

W czasie powstania styczniowego R. prawdopodobnie miał udział w organizacji narodowej (Władysław Rudnicki wymieniał w zeznaniach, w sposób bałamutny, jakiegoś Rollego), ale nie na tyle znaczący, aby narazić się na aresztowanie. Zapewne wspierał ruch materialnie. W Kamieńcu R. szybko wyrobił sobie czołową pozycję jako wzięty lekarz i bezinteresowny społecznik. W miejscowym szpitalu miejskim prowadził oddział umysłowo chorych, starał się o zastosowanie nowoczesnych metod postępowania z chorymi, zniósł związywanie, polewanie chorych zimną wodą, zapoczątkował terapię zajęciową. Brał udział w komisjach oceniających stan psychiczny podsądnych i w komisjach organizujących opiekę nad chorymi psychicznie. W l. 1862–5 był sekretarzem Tow. Lekarzy Podolskich, założył w Kamieńcu Tow. Dobroczynności, którego był kasjerem, i lecznicę dla ubogich. Był także lekarzem w prawosławnym Seminarium Duchownym i wykładał tam higienę (po rosyjsku). R. leczył gubernatorów i archirejów, równie jak okoliczne ziemiaństwo, zamożnych Żydów, miejską biedotę i młodzież szkolną. Prywatna praktyka przynosiła mu pod koniec życia ponad 5 tys. rb rocznie. Ponadto R. uczestniczył w zjazdach polskich lekarzy i przyrodników, w r. 1888 na V Zjeździe we Lwowie wygłosił odczyt o dziedziczności obłąkania w rodzinach szlacheckich.

Od r. 1856 R. ogłaszał prace lekarskie (w sumie ok. 75) w czasopismach warszawskich, galicyjskich i w Petersburgu. Była to kazuistyka, korespondencja, artykuły dotyczące stanu sanitarnego Kamieńca i Podola, statystyki lekarskiej (materiały uzyskiwał z Gubernialnego Komitetu Statystycznego), chorób wenerycznych i umysłowych, sprawozdania z posiedzeń Tow. Lekarzy Podolskich. Do ważniejszych prac R-ego należą: Materiały do historii prostytucji i sądowej medycyny w Polsce w XVII i XVIII w. (w: Rozmaitości Lekarskie, Pet. 1862), Notatki do historii chorób wenerycznych w Polsce… („Tyg. Lek.” 1862), Powiat mohylewski (nad Dniestrem) pod względem lekarskim (tamże 1862), Szkic higieny Podola oparty na jego statystyce („Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1863); podręcznik Choroby umysłowe (Pet. 1863–4 cz. 1–2) oraz Materiały do topografii i statystyki lekarskiej Podola. („Tyg. Lek.” 1863, odb. W. 1864, „Tyg. Lek.” 1865, odb. W. 1865, „Przegl. Lek.”, odb. Kr. 1865). Te dwa ostatnie tytuły zwróciły uwagę na R-ego w lekarskim świecie naukowym. W r. 1872 ogłosił: Szpitale, służba zdrowia, choroby panujące nagminnie w downem Województwie Podolskiem od początku XV wieku („Dwutyg. Hig. Publ. Krajowej”). Duże zainteresowanie wzbudziło studium o Dziedziczności obłąkania („Przegl. Lek.” 1888, 1889, odb. Kr. 1889), będące wynikiem 30-letniej pracy R-ego, oparte m. in. na źródłach genealogicznych. R. przebadał ok. stu «konarów rodowych» zarówno magnaterii polskiej od XVI w., jak też znanych sobie rodzin umysłowo chorych z różnych sfer: wśród 1564 uwzględnionych osób doliczył się 276 wypadków upośledzeń umysłowych. Wyrodnienie i wygasanie rodów przypisywał pijaństwu, rozpuście i związkom między bliskimi krewnymi – zaznaczał zresztą w konkluzji, że wniosków z obserwacji swych nie wyprowadzał; do torowania w nauce nowych dróg nie żywił aspiracji.

Za studenckich lat R. pisywał wiersze w stylu Byrona i Heinego. W wieku dojrzałym zaczęła pasjonować go historia Podola, poczynając od XIV w. Początek dała przyjaźń z archiwistą z Tulczyna Franciszkiem Kowalskim, który mu udostępnił bogate zbiory Potockich. Nie ustawał do końca życia w źródłowej kwerendzie: «Nie było rodziny na Podolu, którejby aktów familijnych nie przewertował» (W. Świrski). Sam kolekcjonował stare dokumenty, zarówno polskie, jak i rosyjskie. Do prac historycznych dostarczali mu materiałów Konstanty Podwysocki i Aleksander Weryha Darowski. O tym ostatnim R. napisał obszerny artykuł w „Przewodniku Naukowym i Literackim” (1874, odb. Lw. 1874). W l. 1879–81 R. ogłosił w 2 tomach Polonica. Materiały do dziejów Polski w pismach rosyjskich (1700–1862) („Rozpr. AU Wydz. Hist. Filoz.” 1879, 1880, 1881, osobne wyd. Kr. 1879–81). Był to rozumowany katalog ok. 2 500 publikacji książkowych i czasopiśmiennych: głównie wydawnictw źródłowych, ale i opracowań, od S. Sołowjewa i M. Kostomarowa aż po M. Berga, w układzie chronologiczno-rzeczowym, ze szczególnie rozbudowaną partią XVIII-wieczną, wzbogacony sprostowaniami, a nieraz i celną polemiką. Dzieło to, «uwieńczone» w r. 1879 przez Tow. Historyczno-Literackie w Paryżu, nie utraciło i dziś przydatności.

Cokolwiek interesującego wyczytał R. z przeszłości południowych kresów, to natychmiast przelewał na papier w formie swobodnej gawędy i dawał do prasy codziennej lub periodycznej. Posługiwał się przejrzystym pseud. Dr Antoni J. Współpracował z „Gazetą Warszawską”, „Niwą”, „Słowem” i „Krajem”, z „Kłosami”, „Tygodnikiem Illustrowanym”, „Tygodnikiem Powszechnym”, „Kroniką Rodzinną”, „Biblioteką Warszawską”, a także z „Przeglądem Polskim” i „Przewodnikiem Naukowym i Literackim”. Kilkanaście pozycji zamieścił po rosyjsku w czasopiśmie „Kievskaja Starina”. Rzeczy już ogłoszone przerabiał, uzupełniał i dawał do druku kolejne tomy Gawęd z przeszłości (Lw. 1878, 1879, 1893), Opowiadań historycznych (Lw. 1875, 1878, 1882, 1883, 1884, 1887), Sylwetek historycznych, ogłaszanych w Krakowie lub Lwowie (9 «serii» 1875–93). Poza tymi «seriami» ukazały się Zameczki podolskie (Kr. 1872 3 tomy, W. 1880, 1881), Niewiasty kresowe (W. 1883) i wiele mniejszych pozycji, także w odbitkach z czasopism. R. nie miał fachowego przygotowania historycznego, sam się przyznawał, że słabo zna łacinę. Bezpretensjonalnie, nie zawsze krytycznie, opowiadał to, co wyczytał: o burzliwych losach Kamieńca Podolskiego, jego budowli i fortyfikacji, jego różnojęzycznych mieszkańców. Odtwarzał dzieje przybyszów z Korony, wielkich panów, zagończyków i chudopachołków, a także «szlachty okolicznej». Opowiadał, jak owa szlachta dorabiała się i traciła fortuny, jak stawiała czoła ze zmiennym szczęściem zagonom Ordy, Turkom i Kozakom. Ukazywały się te opowieści równolegle z tomami „Trylogii” Henryka Sienkiewicza, z którym korespondował, dostarczał mu też R. niektórych materiałów – rzecz inna, że we własnych publikacjach «odbrązawiał» raz po raz bohaterów Sienkiewicza (m. in. Wołodyjowskich), a rehabilitował Bohuna. Sięgał R. i w początki XIX w. kreśląc sylwetki kresowych oryginałów, romantycznych dam, literatów i chłopomanów kijowskich, których znał jeszcze z lat młodych. Obrazki te, owiane sentymentem, urzekające umiłowaniem przyrody ukrainnej, znajdują i dziś czytelników; świadczy o tym 3-tomowy Wybór pism R-go (Kr. 1966), opracowany przez W. Zawadzkiego. Szkic R-go o emirze Rzewuskim dołączony został w przekładzie francuskim jako aneks do tomu III „Mémoires” Rozalii Rzewuskiej (Roma 1950). Służą prace R-go i fachowym historykom, a to ze względu na wykorzystane w nich, a zatracone dzisiaj dokumenty.

Jako wydawca ogłosił R. w wyjątkach „Księgę pamiątniczą majora A. Ptaszyńskiego 1769–1793” (Kr. 1881), dowcipny „Opis podróży kijowskiej odbytej w 1840 r.” S. Chołoniewskiego (Lw. 1886) i kilka innych drobiazgów. Godne jest też uwagi jego studium o kształtowaniu się nazwisk «ludu małoruskiego», oparte na obfitym materiale z kilku stuleci (Sylwetki historyczne, S. VIII, Kr. 1882). Publikował R. pod carską cenzurą, w latach najostrzejszego, rusyfikacyjnego kursu. Niebywale zręcznie posługiwał się frazeologią zastępczą, obywając się bez terminów «Polska» i «Rosja», mówiąc o «Rzeczypospolitej», lub też o wojskach «alianckich», określając unię kościelną jako «zjednoczony obrządek», nie ukrywając abominacji do Targowicy, ale przemilczając rozbiory i bezpośrednie represje caratu. Swobodniej pisał tylko dla galicyjskich czasopism, nie przeznaczonych do debitu w Rosji.

W dworku swoim w Kamieńcu zgromadził R. bibliotekę kilkunastu tys. tomów (m. in. nabył część księgozbioru historycznego Konstantego Podwysockiego), z której ok. 1 tys. tomów przekazał Bibliotece Akademickiej we Lwowie. Zebrał też wiele miejscowych pamiątek. Został członkiem Komisji Historycznej AU, członkiem korespondentem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu i licznych towarzystw lekarskich, m. in. Krakowskiego, Warszawskiego, Kijowskiego, Wileńskiego, Paryskiego, członkiem honorowym Tow. Lekarzy Podolskich i Komitetu Statystycznego Podolskiego, członkiem kamienieckiej filii Rady Cesarskiego Tow. Filantropijnego. Otoczony powszechnym szacunkiem, żył w zgodzie z obywatelami wszelkich narodowości. Formalnie, tak jak ojciec i dziad, był poddanym austriackim, mógł więc bez trudu wyprawiać synów na studia do Krakowa. Zmarł po dłuższej chorobie 9 (21) I 1894 w Kamieńcu, pogrzeb jego był tłumną manifestacją. Pochowany został na miejscowym cmentarzu Katolickim. W katedrze w Kamieńcu ziemianie podolscy ufundowali popiersie R-ego i płytę pamiątkową.

Z małżeństwa z Idalią z Zaszczyńskich miał R. pięciu synów, w tym Józefa, Kazimierza (1864–1919), dziennikarza związanego z „Kurierem Polskim” i „Kurierem Porannym”, Michała (zob.), Karola (zob.), oraz 2 córki.

Fot. popiersia R-ego; w: Rolle J. A., Wybór pism, Kr. 1966; – Nowy Korbut, XV (częściowa bibliogr.); Bibliografia historii polskiej 1815–1914, W. 1954 s. 114; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., IX; Chronologičeskij spisok trudov dra J. Rolle, „Trudy Podolskago Cerkovnago Istoriko-Archeologičeskago Obščestva” 1904 vyp. 10 s. 517–27; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; – Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 87; Bar, Słown. pseudonimów; Kośmiński, Słown. lekarzów; Słown. Pracowników Książki Pol.; Chwalewik, Zbiory pol., I 379; Katalog archiwum bibliotecznego Biblioteki Kórnickiej z czasów Zygmunta Celichowskiego 1869–1923, Wr. 1979; Katalog koresp. Działyńskich, Zamoyskich; – Janowski L., W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wil. 1913; Kraushar A., Obrazy i wizerunki historyczne, W. 1906 (fot.) s. 383–91; Mastyńska M., Działalność naukowa Józefa Rollego. „Spraw. PAU” 1951 nr 3 s. 157, 248–50; Przelaskowski R., Historiografia polska w dobie pozytywizmu, W. 1968; Tabiś J., Polacy na Uniwersytecie Kijowskim, Kr. 1974; Talko-Hryncewicz J., Ostatni z dawnych lekarzy kresowych, „Pam. Wil. Tow. Lek.” 1930 nr 3, 4, 5, i odb. (fot., bibliogr.); Wacek S., Nieco uwag o życiorysie dra med. Józefa Apolinarego Rollego (Na marginesie „Wyboru pism” Rollego), „Arch. Hist. Med.” 1967 nr 2; tenże, Sytuacja zdrowotna Podola w świetle pism dr med. Józefa Apolinarego Rollego, tamże 1981 nr 1; tenże, Towarzystwo Lekarzy Podolskich w Kamieńcu w latach 1859–1865, „Kultura i Społeczeństwo” 1973 nr 2; Zakrzewski T., Antoni Rolle, „Wiad. Lek.” 1962 nr 3/4; Zdanowicz A., Rys dziejów literatury polskiej, Wil. 1877 IV 601; Żebrowska K., Działalność historyczna dr Antoniego J., Lw. 1914; – Bobrowski T., Pamiętniki mojego życia, W. 1979; Gliński H., Antoni Józef Rolle (Dr Antoni J.) Szkic biograficzny, w: „Gwiazda” Kalendarz Petersburski, Pet. 1882 s. 42–8 (fot.); Jaworowskij N., Vospominanija ob Iosife Iosifoviče Rolle, Kamenec 1904; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I; Neyman C., Pamjati Iosifa Iosifoviča Rolle, w: Sbornik Protokolov Obščestva Podol’skich Vračej za 1893–1894 god., Kamenec Podol’skij 1895 s. 99–107; Nowicki A., Najnowsze szkice i sprawozdania historyczne dra Antoniego J., „Życie” R. 2: 1888 nr 10 s. 139–40, nr 11 s. 152–3; Protokoly zasedanij Obščestva Podol’skich Vračej z 15 dekabrja 1886 g po 20 maja 1888 g., Kamenec Podol’skij 1888 (bibliogr.); Świrski W., Ze wspomnień o śp. dr. Antonim J., „Arch. Hist. i Filoz. Med.” 1930 nr 2; W. M., Gawędy doktora Antoniego J. (Rollego), „Kron. Rodzinna” 1879 s. 460–5; Zbiór zeznań; – „Bibl. Warsz.” 1894 t. 1 s. 417–19; „Czas” 1894 nr 19, 23; „Exlibris” 1922 nr 4 s. 78; „Gaz. Lwow.” 1932 nr 265; „Kłosy” 1883 nr 929–30 ([Pietkiewicz A.] Pług A.), (fot.); „Kraj” 1894 nr 3, 36; „Kron. Lek.” 1894 nr 2; „Kur. Codz.” 1888 nr 60 (dot. ojca); „Kwart. Hist.” 1894 s. 385–7 (bibliogr.); „Medycyna” 1894 nr 5; „Nauka Pol.” 1925 s. 238; „Nowiny Lek.” 1894 nr 2; „Przegl. Lek.” 1894 nr 5; „Przew. Bibliogr.” 1894 s. 121; „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” 1895 s. 510–12; „Słowo Pol.” 1894 nr 3; „Świat” 1895 nr 6 (fot.); „Tyg. Illustr.” 1886 nr 169 (fot.), 1894 nr 4, 5 (fot.); „Tyg. Powsz.” 1881 nr 20–1 (fot.); – B. Jag.: rkp. 5833, 5931, 6530, 6717, 7812 k. 117–118, rkp. 7845; B. Narod.: rkp. 6155, 7242; B. Ossol.: rkp. 13442; B. PAN w Kr.: rkp. 1881, 2159 t. 16; Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, fot. R-go i negatyw dyplomu uniwersyteckiego znajdującego się w Zakładzie Hist. Med. AM w Kr., sygn. 488; Zakład Hist. Med. AM w Kr.: sygn. 488, 41518; – Życiorys J. R-go napisany przez syna, Karola w Mater. Red. PSB.

Stefan Kieniewicz