Berkowicz Józef, znany także pod nazwiskiem Berkow (1789–1846), podpułkownik W. P. Ur. na Pradze jako jedyny syn pułk. Berka Joselewicza, wyznania mojżeszowego. Ukończył szkoły żydowskie, w domu jednak wzrastał w polskiej tradycji. W r. 1809 zaciągnął się do 13. pułku huzarów, przyjęty bez trudności ze względu na zasługi ojca. W kampanji przeciw Rosji w r. 1812 dosłużył się stopnia adjutanta-podoficera, z pola chwały wyniósł 16 ran i dwa krzyże waleczności. Z rozbitkami wielkiej armji udał się w r. 1813 na niemiecki teren wojenny; służył w randze porucznika w pułku Krakusów. Po pogromie Napoleona przeszedł do 2. regimentu ułanów Królestwa Polskiego. Spowodu kalectwa z okresu kampanji rosyjskiej wziął dymisję (14 III 1815) i objął posadę podleśnego w Rogoźnie (powiat bydgoski), a gdy teren ten przypadł Prusom, był od r. 1819 kolejno podleśnym w Płockiem, Lipnowskiem i Przasnyskiem. Stanowisko jego i warunki pracy były trudne; miał szereg zatargów służbowych, zarzucano mu także pobieranie emerytury za matkę już po jej śmierci, co było powodem kilku procesów. Zrehabilitował go Rząd Narodowy w r. 1830. Zgłosił natychmiast akces do powstania listopadowego z 17-letnim synem Leonem. Podczas dyktatury Chłopickiego przedstawił wniosek o utworzenie odrębnej formacji wojskowej konnej i pieszej, złożonej z ochotników żydów, powołując się na pełnomocnictwo »starszeństwa Zakonu izraelskiego«, którego jednak nie posiadał. Przed otrzymaniem odpowiedzi ogłosił patetyczną odezwę do współwyznawców (21 XII 1830), powołując się na zasługi ojca swego i wzywając do tworzenia ochotniczych formacyj powstańczych. Projekt B-a nie znalazł uznania; odrzucił go zarówno Nadzór Bóżniczy, jak i grupa żydów asymilatorów, którzy wychodzili z założenia, że odrębna bojowa jednostka żydowska pogłębiłaby raczej różnice wyznaniowe, a w razie swej klęski mogłaby ściągnąć zarzuty na ogół żydowskiej społeczności. Wśród ostrej kampanji z Nadzorem Bóżniczym opublikował B. list do »młodzieży Izraela« (14 I 1831), wzywający ją, by wystąpiła przeciw swej starszyźnie. Wbrew uchwale Gminy żydowskiej dostał od rządu upoważnienie do werbowania ochotników. Zamianowany szefem szwadronu 1. pułku Mazurów, wydał nową odezwę, powołującą żydów pod sztandary. Zgromadził jednak tylko 100 ochotników (30 I 1831), gdyż rząd nie dał mu odpowiednich środków, ani nie nałożył tego obowiązku na Nadzór Bóżniczy. Winę niedojścia do skutku formacji zbrojnej żydowskiej współcześni przypisywali nieudolności B-a, który upajał się tylko papierowemi odezwami, a nie miał ani talentu ani dobrego imienia swego ojca. Był też niepopularny zarówno w kołach żydowskich jak i w polskich. Zarzucano mu nawet złe gospodarowanie funduszami, otrzymanemi na cele legjonu od patrjotów żydów. Na osobistej dzielności jednak mu nie zbywało. Wstąpiwszy z synem do formacji gen. Różyckiego, brał udział jako oficer-instruktor w wyprawie na Litwę. Walczył w kawalerji kaliskiej pod Iłżą. Dosłużył się rangi podpułkownika, a syn jego stopnia porucznika. Z oddziałem Różyckiego przeszedł granicę. Został internowany przez Austrjaków w Zatorze. Zwolniony uchwałą rządu wiedeńskiego, udał się z końcem listopada 1831 r. do Francji. Zamieszkał z synem w Besançon a potem w Bergerac, gdzie pędził życie wśród waśni i intryg emigranckich, zawikłany w kampanję Zaliwskiego przeciw Skrzyneckiemu. Pod koniec życia przeniósł się do Liverpoolu i tam umarł w r. 1846. B. napisał nowelę, poświęconą pamięci ojca, którą sam przełożył na język angielski pt. Stanislaus or the Polish lancer in the suite of Napoleon, from the island of Elbe, wydaną po jego śmierci przez synów (1846). Pozostała po nim wdowa żyła w Paryżu do r. 1861 z ofiar dobroczynnych. Synowie Leon i Józef wyemigrowali do Ameryki i ślad po nich zaginął.
Portret B. u Łunińskiego i Schippera wedle sztychu z noweli »Stanislaus or the Polish lancer«.
Encyclopaedia judaica, IV; Hollaenderski L., Les Israélites de Pologne; »Bibl. warsz.« t. 186, II (Wieniawski A.); »Świat« 1889 (Kraushar); Łuniński E., Berek Joselewicz i jego syn; Schipper I., Żydzi Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego; Gelber N., Powstanie listopadowe a Żydzi (»Chwila« 1930). – Rkp. Ossolineum 3796/3.
Zofja Krzemicka