Szczepański Józef Dionizy (1852–1932), matematyk, nauczyciel.
Ur. w Czernawczycach (pow. brzeski) w gub. grodzieńskiej, był synem Aleksandra (zm. 1882), asesora czernawczyckiego obwodu administracyjnego, który (wg rodzinnej tradycji) za pomoc powstańcom styczniowym został przeniesiony na stanowisko referenta w biurze powiatowym w Grójcu, gdzie wkrótce potem został burmistrzem. Matką S-ego była Zofia z Eichlerów (zm. 1873), spolonizowana Saksonka, córka Edwarda Eichlera, nadleśniczego w dobrach Wittgensteinów. S. miał brata Stanisława oraz siostry: Paulinę i Marię, żonę Fortunata Podolszczyca, naczelnika Ochotniczej Straży Powiatowej w Sochaczewie.
Dzieciństwo spędził S. w Czernawczycach. Uczył się w Brześciu Lit. w szkole powiatowej, a w l. 1865–7 w progimnazjum. Po zdaniu ze srebrnym medalem matury w I Gimnazjum Klasycznym w Warszawie wyjechał w sierpniu 1870 do Petersburga, gdzie podjął studia matematyczne na tamtejszym uniwersytecie; był uczniem m.in. P. L. Czebyszewa. Równocześnie pracował jako korepetytor oraz tłumacz literatury francuskiej w redakcji „Russkogo invalida”. W r. akad. 1873/4 uzyskał dyplom kandydata nauk oraz świadectwo kursów uprawniające do nauczania matematyki. Od lipca 1874 studiował w petersburskim Inst. Dróg i Mostów. Otrzymawszy 1 VIII 1875 stypendium w wysokości 1 tys. rb. rocznie, przeznaczył je na posag dla siostry, sam zaś zapisał się na dwuletni kurs dla nauczycieli szkół zawodowych przy Wyższej Szkole Technicznej w Moskwie. Od 1 VIII 1877 pracował jako nauczyciel matematyki, geometrii wykreślnej i fizyki w gimnazjum w Wolsku (gub. saratowska), a następnie w szkole realnej w Saratowie, gdzie uczył także podstaw mechaniki. Latem 1886 przeniósł się z żoną do Samary; przyczynił się tam do wybudowania drewnianej kaplicy oraz erygowania (formalnie w r. 1890) parafii katolickiej; od września 1887 był współzarządcą majątku parafialnego. W r. 1888 wydał w Samarze rosyjski kalendarz „Samarec” z przewodnikiem po kraju nadwołżańskim.
Ok. r. 1901 przybył S. do Warszawy, gdzie mieszkała już jego żona z dziećmi. Podjął pracę nauczyciela w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców m. Warszawy oraz (w r. szk. 1901/2) w Szkole Handlowej Edwarda Rontalera. W r. szk. 1902/3 był kierownikiem kursów handlowych dla dziewcząt organizowanych przez Józefę Siemiradzką. Uczył w siedmioklasowej Szkole Komercyjnej Żeńskiej Anieli Wereckiej, następnie w gimnazjum Jadwigi Sikorskiej przy ul. Marszałkowskiej, a w r. szk. 1905/6 w gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego. Działał w Stow. Nauczycielstwa Polskiego. W l. 1905–6 był w Warszawie członkiem i bibliotekarzem Koła Matematyczno-Fizycznego; latem 1905 wygłosił tam referat o potrzebie wprowadzania do nauczania matematyki w ostatniej klasie gimnazjum początków analizy wyższej i geometrii analitycznej. Opublikował artykuł na temat ruchu reformatorskiego w nauczaniu matematyki na Zachodzie (Z prądów współczesnych w szkolnictwie, „Przegl. Pedagog.” 1905 nr 11–12, 14–16) oraz Podręcznik dla wyższych klas szkół średnich i samouków. Kurs uzupełniający matematyki elementarnej i początki analizy wyższej (W. 1906), opatrzony przedmową Samuela Dicksteina. Latem 1906 przeniósł się do Płocka, gdzie został dyrektorem powstałego z inicjatywy Polskiej Macierzy Szkolnej prywatnego gimnazjum przy ul. Królewieckiej z polskim językiem nauczania. Wszedł w skład pierwszego zarządu reaktywowanego 28 XII t.r. w Płocku Tow. Naukowego (PTN). We współpracy z Domem Ludowym PTN prowadził w gimnazjum od kwietnia 1907 kursy wieczorowe. W marcu 1909 przyczynił się do powołania przy PTN Wydz. Pedagogicznego pod swoim kierownictwem; placówka została potem przekształcona w Koło Płockiego Stow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Latem t.r. przeprowadził się do Włocławka i objął posadę dyrektora Włocławskiej Szkoły Handlowej z Wydz. Rolniczym, z polskim językiem wykładowym. Dzięki jego zabiegom absolwenci szkoły mieli od r. 1911 prawo wstępu bez egzaminu na Wydz. Rolniczy UJ, Akad. Rolniczą w Dublanach oraz na wydziały matematyczne uniwersytetów szwajcarskich. Przyczynił się też do powstania szkolnej orkiestry oraz jako jeden z pierwszych w Król. Pol. wprowadził w szkole skauting. Opublikował broszurę Co nam daje polska szkoła, a czego od nas wymaga? (Włocławek 1912), w której bronił polskiego charakteru szkoły. Pod okupacją niemiecką prowadził dziennik Rok wojny w odbiciu w życiu Włocławka (1914). Ciąg dalszy. Dziennik 2 IX 1914 – 2 I 1916 (B. Ossol., rkp. 16815/I). W r. 1916 opublikował we Włocławku broszury: Włocławska 7-kl. Szkoła Handlowa w l. 1905–1916 oraz W sprawie naszego szkolnictwa. W r. 1916 przeszedł na emeryturę i przeniósł się z rodziną do Krakowa, gdzie pracował jako urzędnik w Biurze Statystycznym Wydz. Krajowego, jednak w październiku 1917 wrócił do Warszawy.
W Polsce niepodległej został S. dyrektorem gimnazjum w Grójcu. W l. 1920–4 był nauczycielem II Gimnazjum Magistratu Stoł. M. Warszawy, a następnie na Kursach Maturalnych C. Pawłowskiego i A. Astaowa. Od ok. r. 1925 do października 1931 pisał wspomnienia Pamiętnik Piotra Krzysztofowicza ogłoszony przez Józefa Szczepańskiego (B. Ossol., rkp. 16814/I). W r. 1928 wydał Program arytmetyki dla szkoły średniej ze wskazówkami metodycznymi (Płock). W serii Inst. Wydawniczego Ligi Morskiej i Rzecznej ogłosił broszurę Powrót na odwieczny nasz Bałtyk (W. 1927), zadedykowaną ministrowi przemysłu i handlu Eugeniuszowi Kwiatkowskiemu, oraz pracę Z dziejów marynarki Polski przedrozbiorowej (W. 1928). S. zmarł 28 V 1932, został pochowany 1 VI na cmentarzu Powązkowskim.
S. ożenił się 6 XI 1881 w Warszawie z Różą Adelą z Dziubińskich (1860–1930), córką Adolfa, uczestnika wojny krymskiej, od r. 1860 zarządcy więzienia w Rostowie, a od r. 1867 w Taganrogu, uczennicą w l. 1873–8 Inst. Muzycznego Warszawskiego w klasie skrzypiec (u Karola Różalskiego i Apolinarego Kątskiego), a od r. 1879 Konserwatorium Petersburskiego (u Leopolda Aurera); stała się ona pierwowzorem głównej bohaterki powieści „Cudzoziemka” (W. 1936) Marii Kuncewiczowej. W małżeństwie tym S. miał synów: zmarłych w dzieciństwie Kazimierza (1887–1892) i Wiktora (1890–1892) oraz Aleksandra (zob.), a także córkę Marię (1895–1989), zamężną Kuncewiczową, pisarkę.
Kuncewiczowa wykorzystała niektóre fakty z biografii S-ego, kreując postać Kazimierza Krzysztofowicza, bohatera powieści „Leśnik” (W. 1957).
Bibliografia polskiego piśmiennictwa morskiego 1901–1944, Gd. 1986; Nycek J. B., Ludzie książki. Słownik biograficzny ludzi książki i pióra województwa płockiego, Płock 1983; Płocczanie znani i nieznani, Red. A. J. Papierowski, J. Stefański, Płock 2002; Włocławski słownik biograficzny, Włocławek 2004 I; – Drozdowski M. M., Życiorys Szczepańskiego, w: A. Szczepański, Drapacze i śmietniki. Wrażenia amerykańskie, W. 1979; Duda R., Emigracja matematyków z ziem polskich, „Wiad. Mat.” T. 40: 2004 s. 182; Księga pamiątkowa gimnazjum i liceum ziemi kujawskiej wydana z okazji jubileuszu 90-lecia, Red. M. Pawlak, Włocławek 1992 s. 23–6, 185; Księga pamiątkowa koła Gimnazjum Ziemi Kujawskiej, Red. R. Ściślak, Z. Arentowicz, Włocławek 1931; Maciesza A., Gimnazjum Państwowe im. Władysława Jagiełły w Płocku, [b.m.r.w.]; Pawlak M., Dawne włocławskie gimnazja (w latach 1876–1939), Bydgoszcz 1998; Smolna 30: Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego 1905–1985, Red. J. Durko i in., W. 1989; Stefański J., Płock od A do Z w tysiącletnich dziejach, Płock 1990; Szałagan M., Maria Kuncewiczowa. Monografia dokumentacyjna 1895–1989, W. 1995; – Kuncewiczowa M., Fantomy, W. 1971; Sprawozdania z posiedzeń Koła Matematyczno-Fizycznego w Warszawie za r. szk 1906/7, W. 1907 s. 2, 4, 6, 17–18; – „Echa” 1877 nr 145; „Gaz. Pol.” 1877 nr 143; „Kur. Codz.” 1878 nr 145; „Kur. Warsz.” 1930 nr 341 (nekrolog matki S-ego), 1932 nr 148 wyd. wieczorne (nekrolog); „Nowiny” 1877 nr 33; „Wiad. Mat.” T. 10: 1906; „Wiek” 1877 nr 143.
Agata Barzycka