Puzyna Józef Edward, pseud. i krypt.: J. P., J. Pożoga, Jan Okwietko, Old Gentleman, Wejdawutas (1878–1949), historyk, poeta. Ur. 24 IX w Hrymiaczach (Hremiaczach) koło Brześcia nad Bugiem, był synem ziemianina Józefa Adolfa i Marii Tekli z domu Okwietko-Szyszło, bratem Ireny Puzynianki (zob.).
Szkołę średnią P. ukończył w r. 1898 w Warszawie, następnie studiował historię i literaturę na uniwersytecie we Fryburgu. Tam też uzyskał dyplom doktora filozofii. Przebywał w Szwajcarii ponad dwadzieścia lat. W okresie pierwszej wojny światowej brał udział w pracach Centralnej Agencji Polskiej w Lozannie. Był (wg informacji Tadeusza Estreichera, zanotowanej w katalogu B. Jag.) współwydawcą „Zbioru dokumentów dotyczących sprawy polskiej. Sierpień 1914 r. – styczeń 1915 r.” (Fribourg 1915). Należał do sygnatariuszy deklaracji lozańskiej polityków polskich za granicą z 11 XI 1916, potępiającej akt z 5 listopada 1916 (tj. proklamację cesarzy Niemiec i Austrii). Pracował w utworzonym w r. 1917 Komitecie Narodowym Polskim. Był wydawcą i zapewne redaktorem dwumiesięcznika „Przegląd Polski”, wychodzącego we Fryburgu od maja 1916 (znane są: R. 1: 1916 i R. 2: 1917). Do kraju powrócił P. w r. 1919, zamieszkał w Warszawie i przez jakiś czas pracował jako urzędnik w Min. Spraw Zagranicznych. W kilka lat później został redaktorem wychodzącego od r. 1925 czasopisma „Messager Polonais”, półoficjalnego organu tego Ministerstwa. W r. 1933 zrezygnował z pracy i przeniósł się do Wielkiej Brzostowicy koło Grodna, gdzie mieszkał do wybuchu drugiej wojny światowej.
W badaniach historycznych koncentrował się P. na zagadnieniach dotyczących pochodzenia i roli politycznej kniaziów litewsko-ruskich w okresie ekspansji W. Ks. Lit. na Ruś. W r. 1911 ogłosił w lwowskim „Miesięczniku Heraldycznym” artykuł O pochodzeniu kniazia Fedka Nieświzkiego, dając nim początek wieloletniej i zaciętej polemice genealogicznej. Badania genealogiczne przyniosły P-ie spore uznanie i w r. 1930 wszedł on w skład redakcji „Miesięcznika Heraldycznego”, wznowionego t. r. (po przerwie spowodowanej wojną) jako warszawski organ Polskiego Tow. Heraldycznego. Na łamach „Miesięcznika” oraz w „Ateneum Wileńskim” ogłosił P. jeszcze kilka artykułów z tej dziedziny (m. in. Potomstwo Narymunta Gedyminowicza „Mies. Herald.” 1931–2, Koriat i Koriatowicze „Ateneum Wil.” 1932, 1936), wysuwając w nich nowe hipotezy, które – zdaniem nowszych badaczy, m. in. Włodzimierza Dworzaczka – «należy przyjmować z wielką ostrożnością». Dotyczy to zwłaszcza «rodzin, uważanych od szeregu stuleci za potomków Ruryka», w których P. «dopatrywał się Giedyminowiczów lub Olgierdowiczów». P. przygotowywał nadto większą pracę omawiającą Wielkie Księstwo Litewskie przed Mendogiem; fragment z niej ogłosił w r. 1937 pt. W sprawie pierwszych walk Litwinów z Tatarami o Ruś w latach 1238–1243 („Przegl.-Hist. Wojsk.”).
Twórczość literacką rozpoczął P. jeszcze w latach gimnazjalnych; pierwsze wiersze publikował w czasopismach warszawskich (m. in. w „Tyg. Pol.” 1898, 1899, „Romansie i Powieści” 1900, „Wędrowcu” 1905). W r. 1905 wydał tomik wierszy pt. Ongi (W.), w których znalazły się typowe dla liryki młodopolskiej motywy (m. in. opisy przyrody tatrzańskiej), pomieścił w nim nadto autor kilka utworów satyrycznych. Wybuch pierwszej wojny światowej i jej przebieg wpłynął na ożywienie literackiej twórczości P-y. Ogłaszał wówczas (w niewielkiej ilości egzemplarzy) pod pseud. Wejdawutas liczne utwory o charakterze głównie patriotycznym, a po części zarazem publicystycznym, w formie poematów, poetyckich modlitw, hymnów i dramatów. Nawiązywały one do naszej wielkiej poezji romantycznej i do twórczości Stanisława Wyspiańskiego, a autor dawał w nich wyraz swej proalianckiej i antyniemieckiej orientacji. Były to m. in. utwory: Poemat dnia dzisiejszego. Sztuka w pięciu aktach ([Fryburg] 1914), Z kurzem krwi bratniej ([Fryburg] 1916) – zbiór wierszy, Ojcze nasz (Fryburg 1916) – zbiór wierszy, Krakowskie wesele (Fryburg 1916) – zbiór wierszy, poemat oktawą, Księgi przyszłości polskiej ([Fryburg] 1918). Do „Wyzwolenia” Wyspiańskiego nawiązywała druga część nienazwanego cyklu zatytułowana Konrad. Tragedia narodowa Trzy akty (Fryburg 1917), którego pierwszym był wyżej wspomniany Poemat dnia dzisiejszego. W r. 1922 P. opublikował w Warszawie zbiorowy tom Po drodze, zbierający utwory poetyckie napisane w l. 1895–1921. Znalazły się tu wiersze z tomu Ongi oraz drukowane później w czasopismach (m. in. w „Tyg. Ilustr.”, „Ilustracji Pol.” w r. 1920), ponadto okolicznościowe utwory patriotyczne i in. (np. wierszowana – w sonetach! – polemika z „Marchołtem” Jana Kasprowicza), poematy oraz kilka sonetów przełożonych ze współczesnych włoskich poetów. Krytyka ówczesna oceniła ten tom P-y dosyć życzliwie, chociaż zauważano banalność tematów, niewybredność rymów, to przecież pochwalano wrażliwość na piękno przyrody (zwłaszcza w cyklu Z litewskich strun). P. pisał także prozą, jest autorem kilku powieści, m. in. współczesnych obyczajowych: W naszej to mocy … („Wędrowiec” 1906), Przed burzą („Głos Narodu” 1907–8 pod pseud. Jan Okwietko). P. przełożył nadto z francuskiego głośny ówcześnie dramat. H. Ibsena „Gdy się zbudzimy spośród zmarłych” (W. 1900).
Po wybuchu drugiej wojny światowej zamieszkał P. w Warszawie, tu przeżył okupację niemiecką. Wywieziony z Warszawy po powstaniu 1944 r. osiedlił się w Częstochowie. Od r. 1945 był kierownikiem wydziału kultury tamtejszego magistratu. W Częstochowie opublikował P. swą ostatnią pracę – Moje wspomnienia o Rodziewiczównie (Częstochowa 1947, poznał ją w r. 1942). Zmarł 20 I 1949 w Częstochowie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
Z małżeństwa (16 VIII 1903) z Aleksandrą Marią Chrapowicką miał P. dzieci: Józefa (1904–1966), Marię, zamężną Kossakowską (1905–1983), Krzysztofa (1908–1938), inżyniera, i Aleksandrę, zamężną Zaleską (1917–1966).
Bibliogr. dramatu pol., II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946–8, 1970; Encyclopedia Lithuanica, Boston 1975 IV; Lietuvių Enc., XXIV; W. Enc. Powsz. (PWN); Dworzaczek; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 197; – Jodkowski J., J. E. Puzyna, „Kwart. Hist.” R. 57: 1949 s. 344–5; Rec. utworów P-y: „Książka” 1906 nr 1 (Gostomski W.), „Gaz. Warsz.” 1922 nr 299 ([Smolarski M.] M. S.), „Kur. Lwow.” 1922 nr 247 (J. S. P.), „Wiek Nowy” 1922 nr 6432 (Bukowski K.); – Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1927 I; [Wdowiszewski Z.] Z. Wd., Puzyna Józef, „Przegl. Hist.” T. 39: 1949 s. 225–6; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1967 Ks. 5; – IBL PAN: Kartoteka Bibliograficzna (A. Bara).
Cecylia Gajkowska
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.